Część I. Specyfika systemu bankowego w Polsce

Transkrypt

1 Wstęp Funkcjonowanie banku wymaga podejmowania decyzji dotyczących wykorzystania posiadanych przez niego zasobów i osiągnięcia wyznaczonych celów strategicznych i operacyjnych. Decyzje te, odnoszące się zarówno do zasobów materialnych, jak i niematerialnych, mają wymiar finansowy, a o ich skuteczności świadczą wypracowane wyniki finansowe. Podejmowanie i wdrażanie decyzji finansowych w banku odbywa się w szczególnych warunkach. Z jednej strony, to uwarunkowania zewnętrzne, przede wszystkim duża konkurencja międzybankowa. Z drugiej strony, bank to instytucja zaufania publicznego, co oznacza, że zasada samodzielności działania jest wprawdzie realizowana, ale jest to samodzielność ograniczona licznymi regulacjami nadzorczymi. Celem niniejszej publikacji jest: charakterystyka uwarunkowań zewnętrznych, czyli szeroko rozumianego otoczenia, w jakim bank funkcjonuje, co determinuje podejmowane decyzje finansowe, identyfikacja instrumentów zarządzania finansami banku i omówienie specyfiki ich działania, ocena skuteczności wykorzystywania instrumentów finansowych w zarządzaniu bankiem poprzez ich ujęcie w ocenie kondycji finansowej banków. Realizacja powyższych celów znalazła odzwierciedlenie w strukturze książki, czyli jej podziale na trzy części. Część pierwsza przedstawia specyfikę dwuszczeblowego systemu bankowego w Polsce. Rozważania Autorki skoncentrowały się na centralnych instytucjach, które mają szczególne znaczenie, zwłaszcza w aspekcie bezpieczeństwa, dla funkcjonowania każdego banku. Do takich instytucji należą bank centralny, czyli Narodowy Bank Polski, instytucja nadzoru bankowego, czyli Komisja Nadzoru Finansowego i system gwarantowania depozytów, czyli Bankowy

2 10 Wstęp Fundusz Gwarancyjny. Zaprezentowano nie tylko specyfikę oddziaływania tych instytucji na funkcjonowanie banków w Polsce, co determinuje podejmowane przez banki decyzje finansowe, ale również wzajemną ich współpracę w ramach sieci bezpieczeństwa finansowego. Część pierwszą książki zamyka omówienie zasad funkcjonowania banków (uniwersalnych, spółdzielczych, hipotecznych i inwestycyjnych) będących podstawowym ogniwem dwuszczeblowego systemu bankowego. Część druga książki to zarządzanie finansami banku. Autorka zidentyfikowała cel i zakres zarządzania finansami banku oraz metody i instrumenty finansowe wykorzystywane w zarządzaniu finansami. Przedstawione zostały podstawowe źródła pozyskiwania zasobów finansowych banku oraz ich wykorzystanie, ze szczególnym uwzględnieniem ryzyka bankowego. Ryzyko zostało omówione nie tylko jako cecha typowa dla każdej czynności bankowej, ale przede wszystkim jako uwarunkowanie jej realizacji. Ze względu na obszerność zagadnień związanych z zarządzaniem ryzykiem bankowym, rozważania skoncentrowano na tych rodzajach ryzyka bankowego, które są przedmiotem pomiaru i regulacji nadzorczych w ramach adekwatności kapitałowej. Relacje ryzyko kapitał, które stanowią istotę adekwatności kapitałowej, zdominowały nie tylko zarządzanie finansami banku, ale szeroko rozumiane zarządzanie bankiem, dlatego podjęto próbę omówienia specyfiki najważniejszych i najbardziej charakterystycznych regulacji nadzorczych w tym zakresie. Część trzecia książki to ocena skuteczności podejmowanych decyzji finansowych, którą najlepiej oddaje kondycja finansowa banku. Wymagało to omówienia założeń metodologicznych analizy sytuacji finansowej banku, zarówno od strony samego banku, jak i od strony centralnych instytucji bankowych. Przedstawiono zakres i kryteria oceny kondycji finansowej, jakie stosują banki w swoich sprawozdaniach finansowych oraz jakie stosują instytucje omówione w części pierwszej do identyfikacji ryzyka (Bankowy Fundusz Gwarancyjny), do oceny stabilności finansowej (Narodowy Bank Polski) i do oceny kondycji finansowej sektora bankowego (Komisja Nadzoru Finansowego). Pozwoliło to na porównanie zestawu instrumentów finansowych, a także wskaźników finansowych, wykorzystywanych do oceny kondycji finansowej banków w dwuszczeblowym systemie bankowym. Zagadnienia związane z finansami banku zostały oparte na prezentacji literatury przedmiotu oraz omówieniu aktualnych regulacji nadzorczych dotyczących tego tematu, obejmujących regulacje unijne (dyrektywy) i regulacje wprowadzone przez Komisję Nadzoru Finansowego. Bogaty zestaw przypisów pozwala Czytelnikowi dotrzeć do opracowań, które szczegółowo ujmują omawiane zagadnienia.

3 Wstęp 11 Książka ma charakter teoretyczno-praktyczny. Omawiane teoretyczne zasady funkcjonowania wybranych instrumentów finansowych i regulacje nadzorcze w tym zakresie zostały poparte przykładami z praktyki bankowej. Na przykładzie BRE Banku SA i ING Banku Śląskiego SA dokonano analizy porównawczej. Przykłady prezentowane w książce przedstawiają podejście obu banków do omawianych zagadnień, a tym samym umożliwiają porównanie, jak banki wdrażają w życie obowiązujące regulacje nadzorcze. Książka przeznaczona jest dla szerokiego kręgu odbiorców. Podstawową grupę stanowią studenci różnych kierunków i specjalności studiów ekonomicznych, w szczególności zainteresowani pogłębieniem wiedzy z zakresu zarządzania finansami banku. Przedstawione zagadnienia mogą być wykorzystane na studiach podyplomowych i doktoranckich oraz powinny zainteresować pracowników banków i instytucji finansowych. Stan prawny: styczeń 2011

4

5 Część I Specyfika systemu bankowego w Polsce

6

7 Rozdział 1 System bankowy jako element rynkowego systemu finansowego 1.1. Ogniwa, sektory i modele systemu finansowego System finansowy, stanowiący mechanizm współtworzenia siły nabywczej i jej krążenia w gospodarce, obejmuje publiczny system finansowy, czyli sektor finansów publicznych oraz rynkowy system finansowy, czyli sektor finansów komercyjnych 1. Rynkowy system finansowy, który funkcjonuje w oparciu o transakcje, w których co najmniej jedna strona to instytucja prywatna, składa się z czterech ogniw, którymi są instrumenty finansowe, rynki finansowe, instytucje finansowe oraz zasady, na jakich one działają. Ogniwa te są ze sobą wzajemnie powiązane, ale punktem wyjścia są usługi finansowe, ponieważ to ich rodzaj decyduje o statusie prawnym instytucji finansowej, co z kolei określa funkcje, jakie pełnią te instytucje, rodzaj kreowanych instrumentów finansowych i segmenty rynku, na jakich odbywają się transakcje tymi instrumentami. Podstawowe elementy rynkowego systemu finansowego, czyli jego ogniwa, sektory, w jakich funkcjonują instytucje finansowe oraz modele ewolucji przedstawia ilustracja 1.1. Instytucje finansowe, czyli pośrednicy finansowi, to podmioty ekonomiczne specjalizujące się w przyjmowaniu na siebie zobowiązań finansowych oraz nabywaniu takich zobowiązań od innych podmiotów, z czego wynika, że przedmiotem ich działalności jest utrzymywanie instrumentów finansowych oraz dokonywanie nimi obrotu 2. Najczęściej wykorzystywanym kryterium podziału 1 B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak (red.), System finansowy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s Tamże, s. 32.

8 16 Część I. Specyfika systemu bankowego w Polsce instytucji finansowych jest kryterium tworzenia własnych instrumentów finansowych, według którego instytucje finansowe można podzielić na dwie grupy: 1) pasywni pośrednicy finansowi, czyli instytucje, które nie tworzą własnych instrumentów finansowych, ale zajmują się wyłącznie redystrybucją instrumentów znajdujących się w obiegu, do której to grupy zalicza się kantory walutowe, domy maklerskie i firmy faktoringowe, 2) aktywni pośrednicy finansowi, którzy tworzą własne instrumenty finansowe. RYNKOWY SYSTEM FINANSOWY OGNIWA SEKTORY MODELE rynki finansowe instytucje finansowe instrumenty finansowe zasady ich funkcjonowania sektor bankowy sektor ubezpieczeniowy sektor usług inwestycyjnych model oparty na funkcjonowaniu rynku papierów wartościowych model zorientowany na banki Ilustracja 1.1. Cechy rynkowego systemu finansowego W tej grupie wyróżnia się instytucje tworzące niepieniężne instrumenty finansowe, czyli towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne, fundusze venture capital i private equity, banki inwestycyjne oraz instytucje tworzące pieniądz, czyli bank centralny i banki komercyjne 3. Przyjmując natomiast za kryterium podziału przedmiot działania danej instytucji, a więc świadczone usługi, wyszczególnione w katalogu usług finansowych na rynku Unii Europejskiej, pośredników finansowych dzieli się na: instytucje finansowe, instytucje kredytowe (w tym instytucje płatnicze) i instytucje ubezpieczeniowe 4. Instytucja finansowa ujmowana jest w regulacjach prawnych w szerokim i wąskim znaczeniu. W szerokim znaczeniu instytucja finansowa to każdy podmiot działający na rynku finansowym i świadczący usługi finansowe, co oznacza, że są to banki, zakłady ubezpieczeń, firmy inwestycyjne, fundusze inwestycyjne i emerytalne oraz instytucje płatnicze 5. W wąskim znaczeniu instytucja finansowa 3 Tamże, s D. Korenik, S. Korenik, Podstawy finansów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s Tamże, s Por. A. Jurkowska-Zeidler, Bezpieczeństwo rynku finansowego w świetle prawa Unii Europejskiej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 34.

9 1. System bankowy jako element rynkowego systemu finansowego 17 oznacza przedsiębiorstwo inne niż instytucja kredytowa, którego podstawową działalnością jest nabywanie pakietów akcji lub wykonywanie jednego lub więcej spośród rodzajów działalności wymienionych w załączniku do dyrektywy 2006/48/WE 6. W Polsce brak jest jednolitego uregulowania prawnego instytucji finansowej. Według prawa bankowego instytucja finansowa to podmiot niebędący bankiem, ani instytucją kredytową, którego podstawowa działalność będąca źródłem większości przychodów polega na wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie: nabywania i zbywania udziałów lub akcji, udzielania pożyczek ze środków własnych, udostępniania składników majątkowych na podstawie umowy leasingu, świadczenia usług w zakresie nabywania i zbywania wierzytelności, świadczenia usług związanych z transferem środków pieniężnych, emitowania instrumentów płatniczych i administrowania nimi, udzielania gwarancji, poręczeń lub zaciągania innych zobowiązań nieujmowanych w bilansie, obrotu na rachunek własny lub rachunek innej osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, o ile ma zdolność prawną: terminowymi operacjami finansowymi, instrumentami rynku pieniężnego, papierami wartościowymi, uczestniczenia w emisji papierów wartościowych lub świadczenia usług związanych z taką emisją, świadczenia usług w zakresie zarządzania aktywami, świadczenia usług w zakresie doradztwa finansowego, w tym inwestycyjnego, świadczenia usług brokerskich na rynku pieniężnym 7. Według kodeksu spółek handlowych instytucją finansową jest bank, fundusz inwestycyjny, towarzystwo funduszy inwestycyjnych lub powierniczych, narodowy fundusz inwestycyjny, zakład ubezpieczeń, fundusz powierniczy, towarzystwo emerytalne, fundusz emerytalny lub dom maklerski, mający siedzibę w Rzeczypospolitej Polskiej albo w państwie należącym do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) 8. 6 Art. 4 dyrektywy 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe, Dz. Urz. UE L 177/19, (dalej: dyrektywa 2006/48/WE ). 7 Art. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn (dalej: pr. bank. ). 8 Art. 4 1 ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, Dz. U. Nr 94, poz

10 18 Część I. Specyfika systemu bankowego w Polsce W wąskim znaczeniu instytucja finansowa nie obejmuje instytucji kredytowej, którą dyrektywa 2006/48/WE określa jako przedsiębiorstwo, którego działalność polega na przyjmowaniu depozytów lub innych funduszy podlegających zwrotowi od ludności oraz na udzielaniu kredytów na własny rachunek, lub jako instytucję pieniądza elektronicznego w rozumieniu dyrektywy 2000/46/WE 9. W polskim prawie bankowym instytucja kredytowa to podmiot mający swoją siedzibę za granicą Rzeczypospolitej Polskiej na terytorium jednego z państw członkowskich UE, prowadzący we własnym imieniu i na własny rachunek, na podstawie zezwolenia właściwych władz nadzorczych, działalność polegającą na przyjmowaniu depozytów lub innych środków powierzonych pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym i udzielaniu kredytów lub na wydawaniu pieniądza elektronicznego 10. Wśród czynności przypisanych do instytucji kredytowych znajdują się usługi związane z wydawaniem pieniądza elektronicznego. Usługi te były tradycyjnie, obok działalności depozytowej i kredytowej, przypisane do banków, ale wraz z rozwojem elektronicznych rozliczeń i powstawaniem innych instytucji zajmujących się emisją elektronicznych instrumentów płatniczych i rozliczaniem transakcji przy ich użyciu wykształciła się instytucja pieniądza elektronicznego. Instytucja pieniądza elektronicznego to inna niż bank osoba prawna działająca w formie spółki akcyjnej, utworzona i działająca na podstawie zezwolenia właściwych władz lub przepisów prawa, której przedmiotem działania jest prowadzenie we własnym imieniu i na własny rachunek działalności polegającej na wydawaniu do dyspozycji i wykupie pieniądza elektronicznego oraz rozliczaniu transakcji dokonywanych przy użyciu instrumentów pieniądza elektronicznego 11. Zdolność podmiotów rynku finansowego do kreowania pieniądza stała się kryterium ich podziału na monetarne i niemonetarne instytucje finansowe. Zgodnie z definicją Europejskiego Banku Centralnego (EBC) monetarne instytucje finansowe (MIF) obejmują instytucje finansowe, których działalność polega na przyjmowaniu depozytów i/lub bliskich substytutów depozytów od podmiotów innych niż monetarne instytucje finansowe oraz na udzielaniu kredytów i/lub inwestowaniu w papiery wartościowe na własny rachunek 12. Ponadto EBC zalicza do monetarnych instytucji finansowych inne instytucje 9 Art. 4 dyrektywy 2006/48/WE. 10 Art. 2 dyrektywy 2006/48/WE. 11 Art. 2 ustawy z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych, Dz. U. Nr 169, poz z późn. zm. 12 Zob.: pieniężna i bankowa/zmiany definicyjne.