Państwo w gospodarce. Ile? Jakie? Czy w ogóle? dr Piotr Ostrowski Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski
Nie moŝna powiedzieć rynkom nie. Nie ma innego wyjścia niŝ kapitalizm [ ] Jedyna moŝliwość to sprawić, by pracował dla ludzi pod względem ekonomicznym, socjalnym i kulturowym. Anthony Giddens
Analiza funkcji państwa Perspektywa porównawczo-historyczna Perspektywa esencjalistyczna
Perspektywa porównawczohistoryczna Porównanie doświadczeń historycznych danego kraju i pomiędzy wybranymi krajami Dynamika jest wypadkową zmiennych sił ekonomicznych, politycznych i społecznych Uwzględnienie wielości kapitalizmów
Perspektywa esencjalistyczna Poszukiwanie uniwersalnych funkcji państwa w gospodarce; nie uwzględnia się okoliczności historycznych Redukowanie istoty kapitalizmu do rynkowej racjonalności alokacyjnej Ignorowanie swoistości lokalnej ZałoŜenie o uniwersalności praw ekonomii; teoria neoklasyczna odmienne wzory kapitalizmu są przemijające Krytyka: indywidualistyczna perspektywa rynkowa jest zuboŝona; system ekonomiczno-polityczno-społeczny tworzy całość; nieustanne oddziaływanie logiki rynku, logiki państwa i społeczeństwa (trudność opisu Polski po 1989 r.)
Ile państwa? Socjologia gospodarki odrzuca tezę o całkowitym odseparowaniu państwa i gospodarki Pewnych funkcji państwa nie moŝe pełnić rynek, a pewnych funkcji rynku nie moŝe pełnić państwo; obie instytucje mają swoje wady Lepsze pytanie: Co, kiedy i dlaczego moŝe robić państwo oraz co, kiedy i dlaczego moŝe robić rynek? Niełatwe współistnienie, względna autonomia, dopełnianie się lub pomoc; lekiem na defekty państwa nie zawsze i nie wszędzie jest zwiększanie samoregulacji rynkowej, a krytyka nie moŝe być prowadzona na oślep Stopniowanie separacji i bliskości; skraje kontinuum: porządek wolnorynkowy (państwo minimum) i porządek etatystyczny (rynek jako rodzaj atawizmu)
Typologia państw wg. Freda Blocka Źródło: Block F. The Roles of the State in the Economy, w: Tha Handbook of the Economic Sociology, [za: Morawski W. Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria]
Ile państwa? Państwo dóbr publicznych Państwo zajmujące się: dobrami, których prywatnemu przedsiębiorcy nie opłaca się produkować: zysk nie przekracza wydatków (np. badania naukowe, wyprawy kosmiczne, transport); dobrami wymagającymi usuwania negatywnych skutków ubocznych (np. zanieczyszczenia); dobrami mieszanymi: jednostkowej konsumpcji (na którą nie zawsze ludzi stać) towarzyszą pozytywne skutki społeczne, korzystne dla społeczeństwa, kultury, teŝ gospodarki (np. oświata) Zainteresowanie ekonomii dobrami publicznymi (nieekskluzywność i wspólna konsumpcja przy braku rywalizacji)
Ile państwa? Państwo stabilizacji makroekonomicznej Państwo starające się ograniczać skutki cyklu koniunkturalnego Prace J.M. Keynesa jako teoretyczne uzasadnienie interwencyjnych działań państwa Wzrost (mimo róŝnej dynamiki) wydatków rządowych jako odsetka PKB na przestrzeni kilkudziesięciu lat Krytyka ze strony zwolenników samoregulujących się rynków Zwolennicy argumentują nieskutecznością samoregulujących się rynków w zapobieganiu bezrobocia, biedy i nierówności skutki psychologiczne i społeczne (wykluczenie i marginalizacja) Unia Europejska - ku modelowi stabilizacji makroekonomicznej
Ile państwa? Państwo praw socjalnych Wynik rozszerzenia praw obywatela na kwestie socjalne, którymi zajmuje się instytucja zwana welfare state Ludzie chętnie liczą na pozarynkowe źródła dochodów dostarczane przez państwo Przedmiot powszechnej krytyki w latach 80.
Ile państwa? Państwo rozwojowe Aktywna rola państwa jako czynnik rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, branŝ czy całej gospodarki Państwo jako zastępczy przedsiębiorca np. w sytuacji słabości rodzimej burŝuazji Azjatyckie tygrysy
Ile państwa? Państwo socjalistyczne Potępienie w doktrynie własności prywatnej i samoregulującego się rynku jako źródło alienacji i wyzysku W praktyce zakładano moŝliwość budowy socjalizmu rynkowego Początkowe sprzyjanie rozwojowi gospodarczemu (odrobienie zapóźnień), późniejsze niewielkie moŝliwości wykorzystania postępu naukowo-technicznego
Jakie państwo? Funkcje aparatu państwowego w gospodarce Złudzenie neoliberalnej idei obumierania państwa Wielość funkcji, które są funkcjami tylko i wyłącznie państwa; pozytywne funkcje państwa, dąŝenie do państwa efektywnego Leseferystyczna teza o państwie jako nocnym stróŝu: maksymalizacja korzyści własnych przez aparat państwowy
Jakie państwo? Funkcje aparatu państwowego w gospodarce Sześć funkcji aparatu państwowego w gospodarce: 1. Stwarzanie Ŝyczliwego kontekstu dla gospodarki; porządek prawny jako warunek funkcjonowania rynku (biurokracja Webera) i zapewnienie jednoznaczności (reguły dotyczące ochrony praw własności i dotrzymywania egzekwowania umów) 2. Stymulowanie rozwoju gospodarczego przez mobilizację rzadkich zasobów (regulacja pośrednia); stwarzanie systemów bodźców i antybodźców dla działalności gospodarczej poprzez odpowiednią politykę (celna, podatkowa, interwencyjna)
Jakie państwo? Funkcje aparatu państwowego w gospodarce Sześć funkcji aparatu państwowego w gospodarce: 3. Bardzo aktywna, czasem bezpośrednia regulacja gospodarki; cel: zmniejszanie nierówności (ochrona zdrowia, oświata) ale w powiązaniu ze wzrostem gospodarczym (kontrola cen, płac, wielkość produkcji, zakaz monopoli, kontrola monopoli) 4. Podejmowanie przez państwo bezpośredniej działalności produkcyjnej; tworzenie gospodarki wielosektorowej lub poszerzanie sektora prywatnego przez prywatyzację
Jakie państwo? Funkcje aparatu państwowego w gospodarce Sześć funkcji aparatu państwowego w gospodarce: 5. Monopolizowanie przez państwo działalności produkcyjnoekonomicznej, uznawanie własności państwowej za dominującą; poddawanie działalności gospodarczej centralnemu planowaniu 6. Działalność łupieŝcza; korupcja lub kradzieŝ zasobów w celu pomnaŝania osobistych dochodów; spersonalizowana akumulacja wszystkich zasobów posiadanych przez państwo
Państwo i rynek w polskiej opinii publicznej Uwzględnienie polskiej tradycji: zabory, nieutrwalona tradycja zasady rządów prawa, krótki okres rządów demokratycznych (do 1926 r.), państwo partyjne po 1945 r. Program Solidarności 1980-81: uspołecznienie gospodarki przez związki zawodowe i samorządy załogi Idea rządów prawa i państwa minimum po 1989 r.
Państwo i rynek w polskiej opinii publicznej Źródło: Polacy wierzą w gospodarkę wolnorynkową; Komunikat z badań, CBOS, Warszawa, III 2009
Państwo i rynek w polskiej opinii publicznej Źródło: Czy państwo powinno ratować upadające sprywatyzowane zakłady?; Komunikat z badań, CBOS, Warszawa, VI 2002
Źródło: Obowiązki państwa wobec obywatela i obywatela wobec państwa; Komunikat z badań, CBOS, Warszawa, V 2000
Państwo i rynek w polskiej opinii publicznej Zarówno rynek jak i państwo są cenionymi wartościami Niezadowolenie budzą sposoby ich funkcjonowania Niektóre wymiary zyskują pozytywne oceny, niektóre są negatywne Polacy są niezdecydowani, która z instytucji powinna posiadać więcej władzy; dostrzegają dobre i złe strony obu porządków
Dziękuję za uwagę dr Piotr Ostrowski Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski