Człowiek a gospodarka. dr Piotr Ostrowski Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski

Transkrypt

1 Człowiek a gospodarka dr Piotr Ostrowski Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski

2 Ekonomia ma tysiąc sposobów, by mówić o wydajności, lecz ani jednego, by mówić o sprawiedliwości. Robert Merton Solow

3 Ekonomiści i socjologowie: czym się róŝnimy i co nas zbliŝa, czyli w poszukiwaniu kompromisu Definicja aktora Racjonalność działania Pojmowanie wzajemnych związków ekonomii i socjologii Cele i metody analizy Stosunek do tradycji tradycja a najnowsze osiągnięcia

4 Gospodarka powiązana ze społeczeństwem Ujęcie wielowymiarowe Ujęcie historyczne (wymiar rozwojowy)

5 Indywidualizm metodologiczny Świat społeczny moŝna opisać poprzez redukcję jego złoŝoności do analizy jednostki Świat społeczny powinniśmy rekonstruować poprzez badanie intencji (motywów) i działań jednostek

6 Holizm metodologiczny Nie da się opisać i wyjaśnić zachowań jednostki bez uwzględnienia całości, której jest ona elementem (grupy, narodu, itd.) Émile Durkheim: fakty społeczne mogą być opisywane i wyjaśniane niezaleŝnie od jednostek Stanowisko funkcjonalistyczne: grupy społeczne nabywają cech, które kształtują się w wyniku interakcji jednostek, ale cech tych nie daje się wyprowadzić z cech samych jednostek

7 Człowiek ekonomiczny (homo oeconomicus) Bohater głównego nurtu analiz ekonomicznych Jednostka jako punkt wyjścia analizy Cel działania: interes własny, w imię którego potrafi chłodno kalkulować i dbać o jego maksymalizację (np. zysk przedsiębiorstwa, kariera zawodowa) W kalkulacji dominacja kryteriów logiczno-empirycznych: zyskstrata Posiada jasno określony cel, dla realizacji którego szuka środków (kapitały-zasoby - finansowe, ludzkie, społeczne), posługując się kryteriami utylitarnymi

8 Człowiek ekonomiczny (homo oeconomicus) Nastawiony na efektywność, brak zorientowania na ludzką stronę produkcji i wymiany (np. sprawiedliwość społeczną) Nastawiony na siebie samego (egoista) i na konsekwencjach swoich działań. Otoczenie jest barierą, którą, by chronić swoje interesy, naleŝy pokonać Amitai Etzioni: kalkulator-komputer na dwóch nogach; efektywny, ale działający z zimną krwią; ma głowę, ale nie ma serca Gospodarka i społeczeństwo to suma działań jednostki: konsumentów, przedsiębiorców, itd. Jednostka ma prawa, na straŝy których stoi państwo

9 Adam Smith, czyli czy zawsze egoizm jest zły? Jednostki działające we własnym interesie mogą (w sposób niezamierzony) wytwarzać dobro ogólne Bogactwo narodów jako wynik skłonności ludzi do wymiany, aczkolwiek kierują się oni interesem własnym Interes własny to jednak nie jedyny typ motywacji; zwrócenie uwagi na potrzebę instytucji i wzorów zachowań DąŜenie do bogactwa moŝe rodzić negatywne namiętności; Smith przeciwny egoizmowi współczucie jako uczucie naturalne i wzorcowe

10 Adam Smith, czyli czy zawsze egoizm jest zły? Warunek racjonalności jednostki: musi być wolna, posiadać określone prawa obywatelskie Smithowski rynkowy system kapitalistyczny jako produkt uboczny niezliczonych decyzji wolnych jednostek podejmowanych niezaleŝnie od siebie: jednostka kształtuje system, a nie odwrotnie

11 Rynek kształtuje wszystko, czyli wolny wybór Miltona i Rose Friedmanów Społeczeństwo i polityka jako pochodne rynku Demokracja jako demokracja rynkowa: indywidualne interesy dominują nad interesem publicznym, dobrem wspólnym, racją stanu

12 Homo oeconomicus: zbawienie czy przekleństwo? Liberalna odpowiedź na rządy absolutystyczne Welfare state jako odpowiedź na negatywne konsekwencje indywidualistycznego rynku Powrót do korzeni jako odpowiedź na rozbudowane państwo i na zagroŝenie wolności jednostkowych Kto zyskuje, a kto traci? Wolność a darwinizm społeczny

13 Człowiek socjologiczny (homo sociologicus) Bohater zbiorowy (kolektywny): grupa społeczna, wspólnota, wielka zbiorowość społeczna (robotnicy, inteligencja, burŝuazja) Jednostka jako część składowa względnie zintegrowanych wspólnot (naród, społeczność lokalna) Odwołanie raczej do wartości niŝ interesów Koncepcja CS zakłada [ ], iŝ ludzie, w gruncie rzeczy, realizują «polecenia» społeczeństwa, są nosicielami uwewnętrznionych, podstawowych reguł zachowania danego społeczeństwa

14 Ekonomia i socjologia a strategie Alberta Hirschmana Ekonomia: dominacja strategii rozstania Socjologia: lojalność i krytyka oraz brak w ogóle strategii (marginalizacja) Socjologia: zainteresowanie nie tylko efektywnymi jednostkami, ale teŝ jednostkami i grupami przegranymi Socjologia: działania zbiorowe, np. strajki, blokady (ruchy społeczne)

15 Homo sociologicus: a co z jednostką? Socjologów interesuje jednostka, ale opisywana i wyjaśniana przez pryzmat członkostwa w grupie (uwzględnienie wartości i norm) CS posługuje się kategoriami: zły-dobry, pozytywny-negatywny Uwzględnia wartości, np. solidarność, równość, wolność, patriotyzm, wyznanie Czy kupować tylko w polskich sklepach? Czy robić zakupy w niedzielę? (przekonania religijne, patriotyzm) Treść racjonalności jest bardzo złoŝona. Jednostka lub grupa moŝe być nieracjonalna Socjologowie analizują nie tylko rozum, ale teŝ odruch serca

16 Homo sociologicus: a co z jednostką? Jednostka jest społecznie zakorzeniona; bierze pod uwagę zachowania innych aktorów i działa według nabytych wyobraŝeń Jednostka jest społecznie konstruowana; zmienne znaczenia pochodzące z otoczenia kształtują preferencje Znaczenia nie są stałe, ale nieustannie kształtowane i modyfikowane przez wspólnotę

17 Homo sociologicus: a co z jednostką? Działanie (zachowanie) ekonomiczne jako forma działania społecznego nie zawsze jest efektywne ekonomicznie, nie zawsze jest racjonalne Traktowanie za racjonalne rozmaitych zachowań To co racjonalne wczoraj, nie musi być dzisiaj Rola nawykowych (rutynowych) zachowań, czyli instytucji (kultura [system wartości], reguły prawne i inne, na straŝy których stoi państwo, system polityczny) Znaczenie wpływu władzy politycznej na społeczeństwo i gospodarkę (np. redystrybucyjna rola państwa)

18 Człowiek ekonomiczny a człowiek socjologiczny (za: W. Morawskim) Wymiary Człowiek ekonomiczny Człowiek socjologiczny Podmiot Jednostka Grupa, wspólnota (jednostka jako członek grupy) Motywacja Kryteria ocen Zasada działania Interes własny Racjonalność kalkulacyjna, utylitarne (np. zysk strata) Wolny wybór, ograniczenia twarde (np. kapitał, kadry) Wartości (np. tradycja, solidarność, wolność, równość, wiara) Wielość racjonalności i nieracjonalności, normatywne (np. dobre złe) Ograniczenia w działaniu (miękkie), działają inni, rozmaite znaczenia, zwyczaje, nawyki

19 Człowiek ekonomiczny a człowiek socjologiczny (za: W. Morawskim) Wymiary Przestrzeń działania Zasada organizacji przestrzeni społecznej Cele analizy Człowiek ekonomiczny Rynek, sfera prywatna Interakcje jednostek, według preferencji i racjonalności proceduralnej Przewidywanie Człowiek socjologiczny Społeczeństwo (rynek, jako instytucja społeczna), sfera publiczna Wpływ polityki (władzy) na, według kryteriów racjonalności substancjalnej (np. sprawiedliwości społecznej) Opis, wyjaśnianie, interpretacja Metody Formalne, matematyczne Empiryczne, jakościowe Metodologia Redukcjonizm, indywidualizm Holizm, organicyzm

20 Wyjście poza skrajności, czyli w poszukiwaniu syntezy Wybory jakie dokonuje jednostka są wypadkową wielu czynników Wybory nie mogą być racjonalne (optymalne), lecz zadowalające: podstawą są niepełne informacje, nie są znane skutki, trudności w dokonaniu uszeregowania Racjonalność jest ograniczona

21 Człowiek społeczno-ekonomiczny (zakorzeniony instytucjonalnie) Reguły-wzory instytucjonalne: jednostka w nich zakorzeniona; mają charakter zewnętrzny (np. rodzina, szkoła, miejsce pracy) Wybory indywidualne: decyzje zadowalające uzaleŝnione od posiadanych informacji i poziomu aspiracji Modele mentalne: indywidualne poznawcze interpretacje otoczenia; wewnętrzna matryca pomocna przy podejmowaniu decyzji Zachowania jednostki: realne działania i doświadczenia człowieka w gospodarce

22 Człowiek społeczno-ekonomiczny (zakorzeniony instytucjonalnie) (za: W. Morawskim) Reguły-wzory instytucjonalne Wybory indywidualne Zachowania jednostki Modele mentalne

23 Opinie Polaków na temat gospodarki rynkowej Proszę powiedzieć, które z podanych określeń kojarzą się Panu(i) z gospodarką rynkową opartą na prywatnej przedsiębiorczości: Zysk 75 Korupcja 54 Postęp 74 Strajk 52 Postęp techniczny 73 Planowanie 49 Wolność 67 Brak równości 49 Dobrobyt 65 Sprawiedliwość 45 Wydajność 65 Dobro ludzi 43 Egoizm 58 Braki, niedobory 23 Źródło: Polacy wierzą w gospodarkę wolnorynkową, CBOS, Komunikat z badań, Warszawa 2009

24 Dziękuję za uwagę dr Piotr Ostrowski Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski