KsiąŜka streszczeń WYSTĄPIENIA PLENARNE. Maria Beisert Zakład Seksuologii Społecznej i Klinicznej, Instytut Psychologii UAM w Poznaniu

KsiąŜka streszczeń WYSTĄPIENIA PLENARNE Maria Beisert Zakład Seksuologii Społecznej i Klinicznej, Instytut Psychologii UAM w Poznaniu PRZYMUSOWA TERAPIA SPRAWCÓW PRZESTĘPSTW SEKSUALNYCH TRUDNOŚCI MERYTORYCZNE I DYLEMATY ETYCZNE Zmiany ustawowe przewidujące obowiązkowe skierowanie przez sąd sprawcy skazanego prawomocnym wyrokiem za gwałt na małoletnim poniŝej 15 r. Ŝ. lub na osobie najbliŝszej na leczenie w zakładzie zamkniętym lub na leczenie ambulatoryjne rodzą szereg pytań związanych z istotą terapii sprawców przestępstw seksualnych. NajwaŜniejsze z nich mają następującą postać: 1. Czy ochrona dobra, jakim jest niezakłócony rozwój seksualny człowieka, uzasadnia rezygnację z dobrowolności podejmowania terapii? 2. Czy i jak udział w terapii zleconej przez sąd wpływa na działania terapeuty i pacjenta? 3. Czy i jak prowadzenie terapii zleconej przez sąd wpływa na jej efektywność? Wystąpienie stanowić będzie próbę poszukiwania odpowiedzi na powyŝsze pytania. Rebecca Jorgensen Training and Research Institute for Emotionally Focused Therapy, San Diego, USA SKUTECZNA TERAPIA PAR: DYLEMAT ZMIANY W EFT (EMOTIONALLY FOCUSED THERAPY) Wielu terapeutów twierdzi, Ŝe praca z parami jest duŝym wyzwaniem. Usiłują oni znaleźć podejście, które zaoferuje parom w kryzysie relacyjnym skuteczną pomoc i wsparcie. W odpowiedzi na to dr Susan Johnson wprowadziła Terapię Par Skoncentrowaną na Emocjach (Emotionally Focused Therapy). EFT jest terapią poddaną rygorowi badań naukowych, opiera się na teoriach dotyczących miłości dorosłych i teoriach przywiązania (attachment). Daje ona terapeucie jasne wskazówki prowadzące go

2 pośród zamieszania i dramatu pary pozostającej w konflikcie i w stresie. EFT uznaje, Ŝe niezgoda małŝeńska, czy w parze, narasta w wyniku zagroŝenia podstawowych potrzeb dorosłej jednostki: bezpieczeństwa, komfortu i bliskości w intymnej relacji. Proces zmian w EFT został ujęty w mapę pewnych sekwencji i nadano mu ramę, która przekształca interakcyjne wzorce podtrzymujące konflikt małŝeński. Ta struktura wskazuje parom wiarygodną, bezpieczną i skuteczną ścieŝkę na długiej drodze relacyjnego leczenia. Barbara Józefik Pracownia Psychologii i Psychoterapii Systemowej Kliniki Psychiatrii Dzieci i MłodzieŜy UJ CM Ambulatorium Terapii Rodzin Oddziału Klinicznego Psychiatrii Dorosłych, Dzieci i MłodzieŜy Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie PŁEĆ W PSYCHOTERAPII. CO WYNIKA Z BADAŃ? Celem wykładu jest przedstawienie wyników badań dotyczących znaczenia płci psychoterapeuty i płci pacjenta dla przebiegu procesu psychoterapii. Badania prowadzone od trzech dekad pokazują zmieniające się podejście do problematyki płci a zarazem jej złoŝoność. Pojęcie gender pomaga opisać, jak zróŝnicowane i zmieniające się wzorce kulturowe dotyczące kobiecości i męskości są reflektowane w procesie terapii, jak psychoterapeuta definiuje pojęcia męskość/kobiecość, jakie stereotypy zostają uruchomione, gdy analizowana jest rola kobiet i męŝczyzn w rodzinie i w kulturze, i jak rozumienie to wpływa na przebieg procesu terapii. Wydaje się, Ŝe coraz bardziej rozpoznaje się, jak kwestie genderowe waŝne są dla ustalenia celów terapii, podczas gdy znacznie trudniej jest dostrzec, Ŝe płeć jest znacząca w strukturowaniu relacji terapeutycznej. Maciej Pilecki Klinika Psychiatrii Dzieci i MłodzieŜy UJ CM ASPEKTY PRAWNE I ETYCZNE PSYCHOTERAPII I TERAPII RODZIN PACJENTÓW W OKRESIE ROZWOJOWYM Psychoterapia i terapia rodzin pacjentów w wieku rozwojowym, poza szczególnymi aspektami diagnostycznymi, warsztatowymi oraz przeciwprzeniesieniowymi, związana jest z odmiennością przepisów prawnych i dylematów etycznych. Często niejednoznaczne, sprzeczne i niekonsekwentne

3 rozstrzygnięcia legislacyjne wpływają na praktykę psychoterapii pozostawiając klinicystów wobec trudnych profesjonalnych wyborów. Dylematy prawne i etyczne dotyczą nie tylko relacji z samym pacjentem, ale teŝ jego prawa do autonomii i samostanowienia, ponoszonej odpowiedzialności czy zakresu władzy rodzicielskiej. Istotną zmienną jest tu wiek dziecka. KaŜdy rok jego Ŝycia przynieść moŝe znaczącą zmianę zarówno jego sytuacji prawnej, jak i naszej postawy wobec niego. Znaczenia mają tu progi przejścia wyznaczane rytmem kolejnych rocznic urodzin, kroków rozwojowych czy zmian szkoły. Osobnym zagadnieniem jest odpowiedzialność rodziców za ich czyny bądź ich zaniechania wobec własnych dzieci. W psychoterapii i terapii rodzin pacjentów w okresie rozwojowym większe znaczenie, niŝ w wypadku pacjentów dorosłych, ma teŝ szerszy kontekst pracy terapeuty. Prowadzenie terapii w ramach instytucji leczących, edukacyjnych, związanych z pomocą społeczną czy prywatnych, moŝe powodować odmienne rozstrzyganie konkretnych sytuacji klinicznych. ZłoŜoność i niejednoznaczność omawianych zagadnień pozostawia wiele miejsca dla decyzji psychoterapeuty, które wpływać mogą nie tylko na przebieg terapii, ale na całe Ŝycie pacjenta i jego rodziny. Powinno to skłaniać do dodatkowej pogłębionej refleksji nad znaczeniem świadomych postaw terapeuty i nieświadomych ich źródeł. Katarzyna Prot-Klinger Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie Instytut Analizy Grupowej Rasztów ZAWIEDZIONE ZAUFANIE. TERAPIA OSÓB DOROSŁYCH Z DOŚWIADCZENIEM PRZEMOCY SEKSUALNEJ W DZIECIŃSTWIE W swoim wystąpieniu omówię temat terapii z osobami, które doznały przemocy seksualnej od opiekunów w dzieciństwie. Terapie z osobami z takim doświadczeniem są trudne z wielu powodów. Często samo wydarzenie traumatyczne jest nieuświadomione, pacjent mówi nam o nim objawami cielesnymi, czasami psychotycznymi. Powstaje pytanie, jak podąŝać za tak opowiadaną historią. W relacji terapeutycznej trudno jest zachować odpowiedni dystans bliskość odczuwana bywa jako zagroŝenie kolejnym wykorzystaniem, dystans i neutralność odtwarza obojętność obserwatorów wydarzenia traumatycznego. W odczuciu pacjenta terapeuta staje się wykorzystującym lub obojętnym rodzicem, albo idealnym obiektem, który ma zaspokoić niezaspokojoną potrzebę opieki i bezpieczeństwa. Terapeuta w moŝne ulegać dysocjacji i wtórnej traumatyzacji. Terapia takich

4 pacjentów wymaga długiego czasu i poczucia stabilnej relacji terapeutycznej. Omówię problemy etyczne pojawiające się w terapii pacjentów z doświadczeniem przemocy seksualnej w dzieciństwie. Jacek Prusak SJ Katedra Psychoprofilaktyki i Psychopatologii Instytutu Psychologii Akademii Ignatianum w Krakowie OD SUPEREGO DO SUMIENIA: KILKA UWAG O PRACY Z PACJENTEM RELIGIJNYM W PSYCHOTERAPII Jak pokazują badania i doświadczenie kliniczne (Prusak, 2012) osoby Ŝarliwie wierzące czy silnie zaangaŝowane religijnie, niezaleŝnie od typu osobowości, oczekują od terapeuty przede wszystkim szacunku dla swojej wiary, z perspektywy której oceniają świat i siebie. Owa perspektywa wsparta jest na trzech podstawowych wartościach: autorytecie przyznawanym religijnym liderom, świętych pismach i identyfikacji z własną grupą religijną. Im większą wagę osoba będzie nadawała tym wartościom w swoim Ŝyciu, tym bardziej jest religijna a równocześnie bardziej nieufna wobec ich kwestionowania w kontekście psychoterapii. Takie osoby wykazują bowiem silną potrzebę zapewnienia im przez terapeutę bezpieczeństwa duchowego (Ostaszewska, 2015). Jednym z warunków skutecznej terapii tych osób jest uwzględnienie róŝnicy pomiędzy superego a sumieniem jako regulatorem zachowań moralnych (Vozzola, 2014). W oparciu o analizę przypadku (Gula, 1989) przedstawię podobieństwa i róŝnice w formacji superego i sumienia oraz praktyczne wskazówki do oceny ich funkcjonowania w kontekście klinicznym. Jaakko Seikkula Department of Psychology, University of Jyväskylä, Finland DIALOG JAKO UCIELEŚNIONE DZIAŁANIE. DOŚWIADCZENIA ZE STOSOWANIA METODY OTWARTEGO DIALOGU (ODA) W PRZYPADKACH NAJCIĘśSZYCH KRYZYSÓW

5 Tematem wykładu będzie dialog jako baza dla kształtowania się osoby w relacjach z innymi ludźmi i zarazem w wielości tych relacji. Nie jest on wyłącznie komunikacją, jest znacznie głębszym procesem obejmującym we wzajemnej komunikacji teŝ nasze ciała. Stosując idee dialogiczności w rozwijaniu usług psychiatrycznych dostrzegliśmy zaskakujące zasoby zarówno u tych, których nazywamy pacjentami, jak i u ich rodzin. Sądzę, Ŝe te wcześniej nierozpoznane zasoby mogły się pojawić dzięki bezwarunkowemu akceptowaniu Innego. To okazuje się jednak być wyzwaniem dla nas klinicystów, gdyŝ jesteśmy przyzwyczajeni myśleć, Ŝe potrzebne są inne metody kontroli objawów czy zachowań naszych klientów. W tej prezentacji skupię się na podstawowych aspektach praktyki dialogicznej, opiszę pokrótce podejście Open Dialogue i podzielę się wynikami badań nad jego efektywnością. Cezary śechowski Katedra Psychologii Klinicznej w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie HISTORIA JAKO ŹRÓDŁO NIEŚWIADOMYCH CIERPIEŃ Referat podejmuje tematykę wpływu wydarzeń historycznych i zjawisk makrokulturowych na funkcjonowanie psychiczne jednostek i rodzin. Opiera się na obserwacji, Ŝe większość narracji rodzinnych kończy się w środkowych latach pięćdziesiątych i rzadko sięga do czasu II Wojny Światowej, tak jakby ten okres historii nie wywierał istotnego wpływu na Ŝycie rodziny. Wystąpienie zakłada, Ŝe traumatyczny charakter wydarzeń, jak teŝ pomieszanie ról ofiary, świadka, a czasem sprawcy utrudniło i nadal utrudnia opracowanie doświadczeń i wytworzenie prywatnych narracji dotyczących omawianego okresu. Skutkiem tego pozostaje wyparcie i niemoŝność badania przeszłości oraz rozumienia teraźniejszości, w tym wpływu przekazu międzygeneracyjnego i nieprzepracowanej traumy na aktualnie doświadczane cierpienie.

6 SESJE TEMATYCZNE Sesja tematyczna I: DYLEMATY ETYCZNE (I NIE TYLKO) PSYCHOTERAPII PSYCHOZ Sesja organizowana we współpracy z Polskim Towarzystwem na Rzecz Psychologicznego i Społecznego Podejścia do Psychoz (PTPS) Prowadzenie: Katarzyna Prot-Klinger Maria Scattergood Instytut Psychiatrii i Neurologii, Laboratorium Psychoedukacji, Warszawa MIĘDZY BIOLOGIĄ A ŚRODOWISKIEM? DYLEMATY ZWIĄZANE Z MODELAMI MYŚLENIA O SCHIZOFRENII W KONTEKŚCIE PSYCHOTERAPII PSYCHOZ Nieprzerwanie trwa dyskusja między zwolennikami modelu biologicznego a psychospołecznego schizofrenii. Czy instytucjonalna dominacja paradygmatu biologicznego oznacza nacisk na oddziaływania farmakologiczne, psychoterapii dając co najwyŝej drugoplanową rolę? Często przedstawiana rozdzielność wspomnianych modeli w komunikacji z pacjentem przywołuje skojarzenie dotyczące podwójnego wiązania. Tymczasem wartością zdaje się być ich integracja, w wyniku której osoba doświadczająca psychozy zostaje zaproszona do takiego kontaktu terapeutycznego, w którym jej głos zostaje usłyszany, moŝliwości leczenia szczegółowo omówione, a doświadczeniom psychozy moŝna nadać znaczenie. W takim ujęciu profesjonalista staje się partnerem w leczeniu, a nie wszechwiedzącym obiektem podejmującym decyzje za pacjenta. Podczas prezentacji autorka przywołuje słowa Erica Kendala dotyczące psychoterapii jako leczenia biologicznego terapii mózgu i zestawia je z badaniami ukazującymi biologiczne konsekwencje traumy i wczesnodziecięcych zaniedbań. W tym kontekście stanowcze stawianie granicy między modelami rozumienia schizofrenii traci na znaczeniu, a istotniejsze staje się pytanie o to, czy w poszukiwaniu prawdy dotyczącej tego, czym jest psychoza, nie zaniedbuje się człowieka jej doświadczającego. Andrzej Cechnicki Zakład Psychiatrii Środowiskowej Katedry Psychiatrii UJ CM

7 CZY PRZEśYCIA PSYCHOTYCZNE MAJĄ SENS? Tradycja kraepelinowska zaprowadziła całe pokolenia psychiatrów XX wieku do terapeutycznego nihilizmu i dała podstawę do przekonania, Ŝe przeŝycia osób chorujących psychicznie są niemoŝliwe do zrozumienia. Doświadczana przez psychiatrów niemoŝność, w myśl tej jednostronnie biologicznej tradycji, niemoŝność wczucia się w jak mniemano pozbawiony sensu świat przeŝyć, odebrała przez całe lata osobom chorującym na schizofrenię szansę na uzyskanie adekwatnej pomocy psychoterapeutycznej i perspektywę zdrowienia. Dzięki pogłębionej analizie tego, co wspólne w przeŝywaniu osób chorujących na schizofrenię, poprzez przybliŝenie do jądra schizofrenicznego przeŝycia, powinniśmy wykorzystać zachowania i przeŝywane treści jako wskazówkę do postępowania terapeutycznego a nie do atakowania symptomów. Rozumiejąca psychopatologia pomaga zrozumieć niezrozumiałe, jest początkiem po-rozumienia i współpracy, które decydują o trwałości i wartości terapeutycznej relacji i dają szansę na lepsze rozpoznanie przez terapeutę i osobę chorującą znaczenia kryzysu psychotycznego. Psychoterapia osób chorujących psychicznie jest nie tylko wyzwaniem, ale teŝ zobowiązaniem współczesnej humanistycznej psychiatrii. Katarzyna Prot-Klinger Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie Instytut Analizy Grupowej Rasztów PROBLEMY ETYCZNE W PSYCHOTERAPII GRUPOWEJ PACJENTÓW PSYCHOTYCZNYCH Psychoterapia grupowa stawia nas wobec podstawowego dylematu etycznego dotyczącego pracy z grupami pytania, czy kierujemy się dobrem jednostki, czy grupy. Na szczęście nie zawsze te wartości są ze sobą w ostrym konflikcie. Jednak osoby pracujące z grupami stale muszą decydować, kiedy jest właściwy moment na włączenie nowej osoby do grupy. I stajemy wobec dylematu, czy jest to dobry czas dla grupy, czy dla pacjenta. A moŝe dla nas, jako osób, które chcą, Ŝeby grupa się nie rozpadła? Dobieramy grupę szukając konkretnej osoby do grupy. MoŜe to sprawiać czasami wraŝenie castingu męŝczyzna, lat 30-40, najlepiej Ŝonaty i z dziećmi. Dbamy o równowagę w grupie, ale co to oznacza dla naszej relacji z pacjentem? Te dylematy etyczne nabierają szczególnej ostrości jeŝeli pracujemy z grupą pacjentów z doświadczeniem psychozy. Tutaj niewłaściwe decyzje

8 mogą skutkować dekompensacją psychotyczną, co jest wysoką ceną dla pacjenta i moŝe być traumatyczne dla grupy. Sama moŝliwość podejmowania decyzji o leczeniu wbrew woli pacjenta z objawami psychozy stawia nas w specjalnej sytuacji etycznej. Omówię specyfikę grup pacjentów z doświadczeniem psychozy stawiając pytanie czy samo tworzenie homogennych grup pacjentów psychotycznych jest postępowaniem etycznym? Anna Bielańska Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej, Kraków MOśLIWOŚCI I OGRANICZENIA PSYCHOTERAPII INDYWIDUALNEJ OSÓB Z ZABURZENIAMI PSYCHOTYCZNYMI Zarówno długo- jak i krótkoterminowa psychoterapia indywidualna osób z zaburzeniami psychotycznymi jest bardzo zróŝnicowana; zaleŝy od fazy choroby i leczenia, kontekstu terapii i moŝliwości pacjenta. Takie duŝe róŝnice, zmienność w podejściu do kontaktu z osobą chorującą stanowią takŝe duŝe wyzwanie dla terapeuty. Poprzez dwie historie osób pozostających w psychoterapii indywidualnej autorka reflektuje moŝliwości i ograniczenia w procesie psychoterapii. W pierwszej przedstawiona jest długoterminowa, wspierająca psychoterapia indywidualna, która okresowo intensyfikuje się w kierunku głębszej pracy eksplorującej i wglądowej. Analiza historii przeniesienia i przeciwprzeniesienia pozwala lepiej zrozumieć, kiedy słuŝą one zmianie i rozwojowi osobistemu pacjentki, a kiedy go ograniczają. Druga historia pokazuje szanse i ograniczenia psychoterapii krótkoterminowej, tym razem zawierającej psychodramatyczne ćwiczenia nastawione na zniesienie lub zmniejszenie, niepodatnych na leczenie farmakologiczne, uporczywych halucynacji słuchowych. Tutaj w proces terapii włączone są z kolei interwencje poznawczo-behawioralne. Podsumowując doświadczenie bardzo podobnych trudności i ograniczeń w obu tych procesach psychoterapii autorka próbuje przedstawić hipotezy wyjaśniające pojawiające trudności. Łukasz Gawęda II Klinika Psychiatryczna, Warszawski Uniwersytet Medyczny SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny, Warszawa ZNACZENIE BADAŃ PODSTAWOWYCH W ROZUMIENIU PSYCHOLOGICZNYCH MECHANIZMÓW PSYCHOZ ORAZ ICH WYKORZYSTANIE W TWORZENIU

9 PROGRAMÓW PSYCHOTERAPEUTYCZNYCH. PRZYKŁAD TRENINGU META- POZNAWCZEGO Badania podstawowe w zakresie psychologicznych mechanizmów psychoz są fundamentem do formułowania interwencji terapeutycznych w tej grupie zaburzeń. Poznawcze modele wskazują, iŝ u podłoŝa objawów psychotycznych leŝą nieprawidłowości w zakresie przetwarzania informacja (tzw. zniekształcenia poznawcze). Zakłada się, iŝ usprawnienie procesów leŝących u podłoŝa objawów psychotycznych doprowadzi do poprawy objawowej (redukcji objawów). Badania prowadzone w modelu terapii poznawczo-behawioralnej wskazują na efektywność tego podejścia w zakresie redukcji objawów, poprawy funkcjonowania pacjentów czy teŝ wzroście jakości Ŝycia (np. van der Gaag, Valmaggia i Smith, 2014). Jedną z nowszych interwencji opartą na tym modelu terapii jest trening meta-poznawczy. Interwencje te są oparte na wynikach badań podstawowych wskazujących, iŝ zniekształcenia poznawcze leŝą u podłoŝa objawów psychotycznych. W trakcie usystematyzowanych ćwiczeń pacjenci zaznajamiani są ze zniekształceniami poznawczymi oraz metodami, dzięki którym moŝna osłabiać ich wpływ na Ŝycie pacjentów. Wyniki badań wskazują, iŝ metoda ta jest skuteczną formą pracy z urojeniami (Moritz i in., 2014a), poprawia wgląd pacjentów (Gawęda i in., 2015), a jej efekty są trwałe (Moritz i in., 2014b). Podczas prezentacji wskazane zostaną istotne obszary badań podstawowych mechanizmów psychologicznych psychoz oraz ich moŝliwości zastosowania w praktyce terapeutycznej na przykładzie treningu meta-poznawczego. Sesja tematyczna II: PSYCHOTERAPIA W ZABURZENIACH ODśYWIANIA INSPIRACJE I WYZWANIA Prowadzenie: Katarzyna Kucharska Katarzyna Kucharska Klinika Nerwic, Zaburzeń Osobowości i OdŜywiania Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

10 JAK SKUTECZNIE LECZYĆ? NOWE FORMY PSYCHOTERAPII W LECZENIU ZABURZEŃ ODśYWIANIA Zaburzenia odŝywiania stanowią grupę zaburzeń, do których naleŝą wg kryteriów diagnostycznych DSM-V jadłowstręt psychiczny, Ŝarłoczność psychiczna, zaburzenia objadania się, inne specyficzne zaburzenia Ŝywienia i odŝywiania oraz niespecyficzne zaburzenia Ŝywienia i odŝywiania. Jadłowstręt psychiczny jest jednym z zaburzeń psychicznych najtrudniejszych do leczenia. Ze względu na egosyntoniczny charakter choroby, pacjenci przejawiają silny opór wobec leczenia, a powikłania zdrowotne często zmuszają do wycofania się z procedur leczenia zgodnych z protokołem badawczym. Wielodyscyplinarny zespół terapeutyczny zapewnia najskuteczniejszą i kompleksową terapię zaburzeń odŝywiania. Zespół ten realizuje specjalistyczną ofertę diagnostyczną, medyczną, z oceną ryzyka, profilaktyką zespołu realimentacyjnego oraz ofertę psychoterapeutyczną stosując podejścia psychoterapeutyczne o wysokiej skuteczności popartej dowodami (evidence based). Do najbardziej skutecznych podejść psychoterapeutycznych w leczeniu jadłowstrętu psychicznego zalecanych przez National Institute for Clinical Excellence (NICE, 2004) naleŝą terapia behawioralno-poznawcza (CBT), poznawczo-analityczna (CAT) oraz interpersonalna. Oferta psychoterapeutyczna powinna obejmować w początkowej fazie leczenia wywiad motywujący a następnie CBT/CBT-E (enhanced) lub CAT czy terapię interpersonalną. W grupie dzieci i młodzieŝy NICE (2004) zaleca stosowanie terapii rodzinnej. American Psychiatric Association (2006) proponuje stosowanie w procesie leczenia terapii rodzinnej, behawioralnych programów funkcjonalnego odŝywiania, a w zapobieganiu nawrotom CBT, terapię interpersonalną lub psychodynamiczną. Sylwia Stankiewicz Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie DYSMORFOFOBIA I ZABURZENIA PERCEPCJI OBRAZU CIAŁA W ZABURZENIACH ODśYWANIA Interesuje mnie dynamika zmian zaburzonego obrazu ciała w procesie terapeutycznym u pacjentów chorych na dysmorfofobię, czyli zaburzenie polegające na zniekształconym postrzeganiu siebie oraz nadmiernym zaabsorbowaniu rzekomym lub wyolbrzymionym defektem własnego wyglądu. Kryteria rozpoznawania dysmorfofobii według DSM-V obejmują dostrzeganie wady niewidocznej dla innych oraz nieadekwatne skupianie się na defekcie będące przyczyną cierpienia psychicznego i wiąŝące się z

11 utrudnieniem codziennego funkcjonowania. Negatywna ocena własnego wyglądu nie podlega perswazji, chory nie moŝe się do niej zdystansować i cierpi z tego powodu. W swojej pracy badawczej oceniam skuteczność nowatorskiego 10-tygodniowego programu zmiany zaburzonego obrazu ciała, czyli Programu Terapii Obrazu Ciała w procesie terapeutycznym u pacjentów chorujących na zaburzenia odŝywiania się, ale zakładam, iŝ program ten stosować moŝna wobec róŝnych grup pacjentów, u których występuje zaburzony obraz ciała, w tym cierpiących na zaburzenia dysmorficzne. Pacjenci ci zgłaszają się najczęściej do chirurgów plastycznych, dermatologów, kosmetologów. Większość pacjentów z zaburzeniem dysmorficznym w Polsce nie jest zbadana pod kątem psychologicznym i nie stosuje się wobec nich leczenia dostępnymi środkami psychologicznymi. Brakuje oddziaływań psychologicznych mających na celu wyŝszą wykrywalność tego zaburzenia, a tym samym otrzymywanie adekwatnej pomocy przez pacjentów. Chciałabym to zmienić; szerzej udostępnić wiedzę na ten temat i podzielić się nią z gronem specjalistów w zakresie zdrowia psychicznego. Ewelina Wilkos, Dorota Kułakowska Klinika Nerwic, Zaburzeń Osobowości i OdŜywiania Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie Klinika PsychoMedic.pl Warszawa ZASTOSOWANIE TRENINGU SPOŁECZNEGO POZNANIA I NEUROPOZNANIA W TERAPII JADŁOWSTRĘTU PSYCHICZNEGO Metodologia: W badaniu wzięły udział pacjentki (n = 40, 14 20 lat) hospitalizowane w Klinice Psychiatrii Dzieci i MłodzieŜy Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego (JP) wg kryteriów ICD-10. Zaproszono je do udziału w Treningu Społecznego Poznania i Neuropoznania (TSPiN). Oceniano u nich funkcje neuropoznawcze i procesy społecznego poznania (tj. percepcję mimiczną, teorię umysłu, aleksytymię) przed i po trzymiesięcznym treningu. Dodatkowo oceniane było u nich nasilenie objawów psychopatologicznych. Oceny funkcji poznawczych i społecznego poznania oraz objawów klinicznych dokonano równieŝ w grupie kontrolnej osób zdrowych (n = 40), zrekrutowanych spośród uczniów szkół publicznych. Cel: Celem projektu była ocena funkcji neuropoznawczych i społecznego poznania w grupie osób chorych na JP (n = 40), jak równieŝ ocena stopnia poprawy tych funkcji po terapii obejmującej

12 interdyscyplinarny, pilotaŝowy Trening Społecznego Poznania i Neuropoznania obejmujący 20 sesji (po 10 z kaŝdego zakresu tematycznego), trwających ok. 60 min., przeprowadzonych w okresie 10 tygodni (2 x tyg.) przez dwóch psychologów/terapeutów. Celem TSP, powstałego w oparciu o Trening Poznania Społecznego i Interakcji (Social Cognition and Interaction Training (SCIT) Robertsa i Penna, jest poprawa funkcjonowania społecznego w zakresie trzech głównych domen: percepcji emocji i innych sygnałów społecznych, stylu atrybucji oraz teorii umysłu. Celem TN, powstałego na bazie terapii usprawniania poznawczego (Cognitive Remediation Therapy), jest poprawa funkcji poznawczych m. in. uwagi, pamięci, funkcji wzrokowoprzestrzennych, myślenia abstrakcyjnego i holistycznego oraz funkcji wykonawczych (głównie planowania, poznawczej elastyczności, rozwiązywania złoŝonych problemów, metapoznania). Dodatkowo moŝe on mieć wpływ na utrwalenie efektów psychoterapii przyczyniając się do ogólnej poprawy funkcjonowania pacjentów. Wnioski: Oceniano skuteczność Treningu Społecznego Poznania i Neuropoznania w zakresie wymienionych wyŝej funkcji za pomocą testów neuropsychologicznych oraz ankiet ewaluacyjnych wypełnianych przez uczestników. Wyniki badań wskazują na poprawę umiejętności społecznopoznawczych, która była widoczna zarówno w wynikach testowych, jak i w samoocenie uczestników po hospitalizacji. ZauwaŜalną poprawę pacjentki osiągnęły w zakresie umiejętności rozpoznawania i wyraŝania emocji, teorii umysłu oraz plastyczności myślenia. Katarzyna Niewińska Klinika Nerwic, Zaburzeń Osobowości i OdŜywiania Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie Klinika PsychoMedic.pl Warszawa DYNAMIKA ZMIAN OSOBOWOŚCIOWYCH I OBJAWOWYCH W PROCESIE TERAPII GRUPOWEJ WŚRÓD PACJENTEK Z ZABURZENIAMI ODśYWIANIA Prezentowana praca ma na celu scharakteryzowanie dynamiki grupy, tj. procesu i specyfiki zmian przeŝywania grupy przez jej członków oraz dynamiki (zmian) obrazu siebie, poczucia koherencji, objawów nerwicowych oraz zaburzeń odŝywiania się w grupie cierpiących na nie kobiet. Proces rozwoju grupy przebiega z róŝnym nasileniem tzw. wymiarów procesu grupowego dla poszczególnych etapów jej istnienia. W rozumieniu procesu grupowego waŝne jest nie tylko dostrzeŝenie poziomu poszczególnych czynników w danym momencie trwania grupy, ale takŝe

13 interakcje, w jakie wchodzi dynamika czynników procesu grupowego z wynikami terapii. W pracy tej zostanie podjęta próba prześledzenia tych zaleŝności. Wnioski z takich analiz mają istotne znaczenie zarówno dla badaczy, jak i praktyków terapii grupowej. Zastosowano następujące metody badawcze: Kwestionariusz Doświadczenia Grupowego (KDG) Gruppen-Erfahrungsbegen (GEB) Strauss i Eckert; Test Przymiotnikowy Adjective Test List (ACL) Gough i Heilbrun; Kwestionariusz Objawów Hopkins Symptom Checklist (HSCL) Derogatis; Kwestionariusz Orientacji śyciowej SOC-29 Sense of Coherence Scale (SOCS) Antonovsky; Kwestionariusz Zaburzeń odŝywiania - Eating Disorder Inventory (EDI) Garner, Olmsted, Polivy. Przebadano 110 pacjentek z zaburzeniami odŝywiania się leczonych w Oddziale Całodobowym Kliniki Nerwic IPiN w Warszawie. Wyniki badań wskazują, Ŝe występowanie dynamicznego procesu przeŝywania grupy łączy się niewątpliwie z dynamiką objawową i cech psychicznych. W grupie kobiet z zaburzeniami odŝywiania się najbardziej wyraźna okazała się dynamika: przeŝywania grupy spójność rosła w środku i pod koniec terapii, malały zaś stopniowo poprzez środek do końca: wrogość do grupy i terapeuty, brak odwagi w wyraŝaniu siebie, niezaspokojone oczekiwanie pomocy; obrazu siebie malała potrzeba porządku; objawów nerwicowych wzrastał poziom przeŝywanej agresji do innych, malało nasilenie somatyzacji; poczucia koherencji rosła zrozumiałość; objawów zaburzeń odŝywiania się zmniejszało się dąŝenie do bycia szczupłym, bulimia, niezadowolenie z własnego ciała, nieefektywność, świadomość interoceptywna, obawy przed dojrzewaniem. Spójność w terapii grupowej ma znaczenie dla zmian osobowościowych i objawowych w grupie homogennej pacjentek z zaburzeniami odŝywiania się. Niezwykle istotna w kontekście zmian terapeutycznych okazuje się dynamika spójności. Badania pokazują, Ŝe nie moŝna arbitralnie stwierdzić, Ŝe spójność sprzyja poprawie zarówno wskaźników objawowych, jak i osobowościowych w kaŝdym momencie leczenia. Dla korelacji spójności z innymi zmiennymi waŝny jest okres terapii. Interakcja dynamiki czynników procesu grupowego jest istotna dla zmian objawowych i osobowościowych podczas terapii grupowej.

14 Znaczący wzrost spójności i spadek poczucia wrogości do grupy i terapeuty w grupie odgrywają bardzo waŝną rolę wspierającą zmiany objawowe i osobowościowe. Największe zmiany we wszystkich skalach przeŝywania grupy zachodzą w drugiej połowie leczenia, zatem środek terapii stanowi niezwykle istotny moment w jej procesie. W trakcie trwania psychoterapii więcej zmian objawowych pojawia się wcześniej niŝ zmiany w psychicznym poziomie funkcjonowania, których jest więcej w drugiej połowie leczenia. Sesja tematyczna III: ZASTOSOWANIE PSYCHODRAMY W PSYCHOTERAPII Prowadzenie: Anna Bielańska Jarosław Gliszczyński Śląska Szkoła Psychoterapii oraz Polski Instytut Psychodramy PSYCHODRAMA W PSYCHOTERAPII GRUPOWEJ SPECYFIKA PROCESU GRUPOWEGO Psychodrama, w ramach której zastosowano po raz pierwszy w historii psychoterapii terapię grupową, ma bardzo specyficzne rozumienie procesu grupowego oraz oryginalne formy pracy z grupą. Ta specyfika i oryginalność pozwalają na harmonijne połączenie perspektywy jednostkowej z perspektywą pracy i rozwoju całej grupy. Psychodramatyczne techniki pracy są ściśle skorelowane z właściwym dla psychodramy rozumieniem czynników terapeutycznych w psychoterapii grupowej. Tak charakterystyczne dla psychodramy korzystanie z technik uruchamiających nie tylko sferę werbalną, ale równieŝ ciało, wyobraźnię, ruch i działanie pomaga zarówno w pracy z oporem, jak równieŝ pogłębia efekty terapeutyczne. Specyfika procesu grupowego w psychodramie oraz specyficzne dla niej formy wspomagania rozwoju grupy we właściwym terapeutycznie kierunku mogą być równieŝ ciekawe i inspirujące dla przedstawicieli innych podejść w psychoterapii. Małgorzata Cichocka 1, Igor Hanuszkiewicz 2

15 1 Oddział Dzienny Rehabilitacji Psychiatrycznej Oddziału Psychiatrii Dorosłych, Dzieci i MłodzieŜy SU w Krakowie 1, 2 Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej, Kraków PSYCHODRAMA W PSYCHOTERAPII GRUPOWEJ OSÓB Z GŁĘBSZYMI ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI Doświadczenia rozpadu integralności self, dewastujących objawów wytwórczych, depresji i objawów negatywnych stają się dla terapeuty w terapii osób chorujących na schizofrenię często pierwszym obszarem wspólnej refleksji i zrozumienia. W doświadczeniu psychozy niezwykle zagęszczają się takŝe uniwersalne problemy egzystencjalne. Szczególnie waŝna jest tęsknota za codziennością, rolami Ŝyciowymi, poczuciem własnej wartości, znaczenia, sensem istnienia. W terapii grupowej metodą psychodramy na scenie szybko udaje się łączyć to, co klinicznie opisywane jest jako objaw z tym, co w Ŝyciorysach naszych pacjentów moŝemy rozumieć jako traumę, brak, deficyt. Dzięki zastosowaniu metody psychodramy i osadzeniu jej w sytuacji grupowej pacjenci doświadczają nieraz róŝnego poziomu wglądu, a czasami jedynie lub aŝ zrozumienia choroby czy emocjonalnych problemów i trudności w relacjach. Miejscem tych oddziaływań jest długoterminowa ambulatoryjna grupa dla osób z doświadczeniem psychozy prowadzona metodą psychodramy. W prezentacji postaramy się przybliŝyć, jak metoda psychodramy czyli praca na scenie, korzystanie z symboli, zamiana i granie ról, wspólne dzielenie się doświadczeniem, efektywnie pomaga w terapii osób z doświadczeniem psychozy. Psychodrama w psychoterapii grupowej osób z głębszymi zaburzeniami psychicznymi Marta Maryl Oddział Leczenia Zaburzeń Nerwicowych w Komorowie RUCH, SYMBOL, GRA I OBRAZ W PSYCHODRAMIE, CZYLI ELEMENT ROZGRZEWKI I JEGO ZNACZENIE Przedstawione zostanie symboliczne znaczenie rozgrzewki części inicjującej proces terapeutyczny w grupie prowadzonej metodą psychodramy. Wszystko co specyficzne i istotne dla psychodramy zawiera się juŝ na tym początkowym etapie procesu. W trakcie rozgrzewki dochodzi do integracji róŝnych obszarów funkcjonowania człowieka: fizycznego, psychicznego, społecznego, a integracja

16 stanowi jedną z naczelnych zasad myślenia o człowieku w teorii psychodramy. Rozgrzewka zwraca się ku działaniu, aktywności, doświadczaniu jako nieodłącznych aspektach ludzkiego bycia w świecie, bycia z innymi ludźmi. Rozgrzewka łączy często przestrzeń przeszłości z przestrzenią teraźniejszości i przyszłości, łączy siłę realności z nieprzewidywalnością fantazji. W konsekwencji zmusza do namacalnego doświadczenia dynamiki pomiędzy tymi przestrzeniami. To stanowi punkt wyjścia do następnych faz w psychodramie. Wprowadzając element spontaniczności i kreatywności rozgrzewka inicjuje proces odkrywania siły i wartości w moŝliwości dokonywania wyboru co do aktualnych osobistych potrzeb, co do kierunków dalszej pracy w grupie, działań, rozwiązań, zmian tu i teraz, a takŝe w Ŝyciu. Zaprezentowane zostaną róŝnorodne formy rozgrzewki, które mogą być wykorzystywane w zaleŝności od specyfiki i potrzeb grupy lub etapu jej rozwoju. Przedstawione zostanie znaczenie rozgrzewki w zaleŝności od specyfiki i problematyki członków grupy; dla osób z zaburzeniami typu borderline, zaburzeniami depresyjnymi i lękowymi. Anna Bielańska Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej, Kraków PSYCHODRAMA INDYWIDUALNA (MONODRAMA) W PSYCHOTERAPII OSÓB Z ZABURZENIAMI PSYCHOTYCZNYMI Stosowanie dramy, teatru terapeutycznego, psychodramy czy tak zwanych acting methods w terapii osób chorujących psychicznie ma swoją długą historię. Rosyjski psychiatra, Vladimir Iljne stworzył teatr terapeutyczny z pacjentami psychiatrycznymi w Kijowie ponad sto lat temu, w 1908 roku! Twórca psychodramy, Jakub Levi Moreno, zaczynał od psychodramy z osobami głęboko zaburzonymi psychicznie, które pracowały na scenie z psychotycznymi objawami. W Krakowie w środowiskowym programie leczenia i rehabilitacji schizofrenii od lat prowadzona jest, przez wyszkolonych terapeutów psychodramy, ambulatoryjna grupa psychodramatyczna oraz od dwóch lat monodrama nastawiona na redukcję uporczywych i niepoddających się leczeniu farmakologicznemu halucynacji słuchowych. W prezentacji zostaną przedstawione trzy terapie osób, które poprzez zastosowanie monodramy uzyskały pełną lub częściową redukcję tego objawu. Dziesięć sesji monodramy raz na dwa tygodnie prowadzonych było w oparciu o stabilną relację terapeutyczną i sieć oparcia w środowisku. Monodrama nastawiona była na odzyskanie przez pacjentów poczucia wpływu na głosy, przeciwstawienie się im, konfrontację, oraz odszukanie tych aspektów

17 osobowości, które mogą wzmacniać poczucie własnej wartości. Dwie osoby uzyskały pełną remisję w zakresie tego objawu, a trzecia słyszy obecnie około 60% głosów mniej. Krzysztof Ciepliński Katedra Psychoterapii i Psychologii Zdrowia Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II MODELE BADAŃ NAD PSYCHODRAMĄ Efektywność, a takŝe uwarunkowania i przebieg procesu zmiany to główne pola współczesnych badań naukowych nad psychoterapią. Cechuje je wielość podejść, róŝniących się m. in. strategiami pozyskiwania i analizy danych. Psychodrama, której historia sięga lat dwudziestych ubiegłego stulecia, jest jedną z najstarszych metod psychoterapii, w tym bodajŝe pierwszym podejściem wyraźnie odwołującym się do zasobów grupowych. Jako taka, była i jest przedmiotem systematycznej refleksji oraz weryfikacji empirycznej. Autor wystąpienia aktualny współprzewodniczący FEPTO Research Committee (Federation of European Psychodrama Training Organizations) dokona ogólnego przeglądu obszarów oraz strategii badań nad psychodramą. BliŜej zaprezentowane zostaną najnowsze propozycje metodologiczne badań zorientowanych na praktykę (Practice-Oriented Research in Psychodrama) (Krall, 2014), w tym opracowana przez Roberta Elliotta (2002) metodologia HSCED (Hermeneutic Single Case Efficacy Design). Sesja tematyczna IV PSYCHOTERAPIA I CIAŁO KRÓTKIE WARSZTATY Katarzyna Niewińska Klinika Nerwic, Zaburzeń Osobowości i OdŜywiania Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie Klinika PsychoMedic.pl Warszawa TECHNIKI BEHAWIORALNE W LECZENIU ZABURZEŃ ODśYWIANIA SIĘ Techniki behawioralne są uzupełnieniem psychoterapii psychodynamicznej osób z zaburzeniami odŝywiania się. Celem warsztatu jest zapoznanie jego uczestników z zasadami terapii behawioralnej wykorzystywanej w leczeniu tych osób. Kontrakt behawioralny ma na celu pomoc pacjentom w zmianie zachowań związanych z odŝywianiem i przeczyszczaniem się. Metoda ta prowadzi do

18 rehabilitacji ciała, jest ukierunkowana na oddziaływanie na objawy. Przedstawione zasady pracy behawioralnej mogą słuŝyć w leczeniu pacjentów na oddziale i ambulatorium. ElŜbieta Galińska Klinika Nerwic, Zaburzeń Osobowości i OdŜywiania Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie ATOM śywieniowy JAKO TECHNIKA PSYCHODRAMY W ZABURZENIACH ODśYWIANIA Zaprezentowana zostanie amerykańska technika atomu Ŝywieniowego (Baratka, 2013, Bellofato, 2012). Zaburzenia odŝywiania są w niej ujmowane z perspektywy teorii przywiązania J. Bowlby ego i w tym rozumieniu pełnią funkcję substytucji doświadczeń wczesnego przywiązania do opiekuna, do karmiącego (Brewerton, 2005, Schwartz, 2009). Pokarm staje się tu pierwotną relacją słuŝącą regulacji emocjonalnej, poszukiwaniu ochraniającej bliskości, radzeniu sobie z potrzebami przywiązania, (Ardovini, 2002). Atom Ŝywieniowy (food atom) identyfikuje w sposób bezpieczny i metaforyczny połączenia osoby z jedzeniem, z emocjami oraz z członkami rodziny. Identyfikuje zdrowe i patologiczne wzory relacji społecznych i odpowiadające im wzory jedzenia. W warsztacie pokazane zostaną kolejne fazy pracy z atomem Ŝywieniowym, kończące się odegraniem go na scenie. UwaŜa się, Ŝe reparacyjne odgrywanie w psychodramie doświadczeń wczesnego przywiązania jest fundamentalne dla leczenia zaburzeń odŝywiania. Joanna Denus Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa TECHNIKI UWAśNOŚCI I PRACA Z CIAŁEM UwaŜność jest szczególnym rodzajem uwagi: świadomej, nieosądzającej i skierowanej na bieŝącą chwilę (Jon Kabat-Zinn, 1990). Pozwala ona w pełni doświadczać tego, co dzieje się tu i teraz, uczy akceptacji wszystkich emocji takimi, jakie są. UmoŜliwia pełniej przeŝywać bieŝącą chwilę i świadomie jej doświadczać przy jednoczesnej obserwacji powstających w ciele napięć, zmieniających się emocji i przepływających myśli. Połączenie tego szczególnego rodzaju koncentracji z klasyczną psychoterapią pomaga pacjentowi na pogłębienie doświadczenia bieŝącego i zmniejsza lęk związany z przeŝywaniem emocji trudnych.

19 Sesja tematyczna V OSOBY NIEHETERONORMATYWNE W TERAPII SPECYFIKA, DYLEMATY, WYZWANIA Prowadzenie: Grzegorz Iniewicz Agata Loewe Institute for Advanced Study of Human Sexuality, SF Instytut Pozytywnej Seksualności WSTĘP DO GSD PRACA Z REPREZENTANTAMI/KAMI RÓśNORODNOŚCI SEKSUALNO-GENDEROWYCH Do gabinetów psychologów/ŝek, seksuologów/ŝek trafiają osoby o wszelkich orientacjach seksualnych, toŝsamościach płciowych i preferencjach seksualnych. Profesjonalna praca pomocowa polega na wraŝliwości na róŝnorodność relacji, toŝsamości i identyfikacji naszych pacjentów/ek/ klientów/ek. Podczas wystąpienia przyjrzymy się temu, jak kontekst społeczno-kulturowy wpływa na specyfikę problemów osób nieheteronormatywnych. Omówimy podejście pozytywne i krytyczne w pracy z ludzką seksualnością. Zapoznamy się z terminologią i niuansami grup powszechnie uwaŝanych za mniejszościowe. Wykład będzie okazją do przyjrzenia się własnym poglądom, opiniom i nastawieniom do szeroko rozumianej seksualności, które to wzbogacają nasze umiejętności w pracy terapeutycznej i pomocowej. Katarzyna Grunt-Mejer Instytut Psychologii, Wydział Pedagogiki, Socjologii i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Zielonogórski TERAPIA ZWIĄZKÓW KONSENSUALNIE NIEMONOGAMICZNYCH Celem prezentacji jest przybliŝenie tematyki konsensualnej niemonogamii, czyli otwarcia związku na płaszczyźnie seksualnej lub emocjonalnej, oraz wyposaŝenie terapeutów w wiedzę dotyczącą typowych wyzwań i narzędzi w pracy z osobami konsensualnie niemonogamicznymi. Wiedza ta odgrywa szczególną rolę w terapii związków nieheteroseksualnych oraz w terapii osób biseksualnych,

20 wśród których zarówno preferencje, jak i faktyczna częstość niemonogamicznych rozwiązań jest wyŝsza niŝ wśród osób heteroseksualnych. Zaprezentowane zostaną trzy podstawowe typy otwarcia relacji: związek otwarty seksualnie, swingowanie i poliamoria, oraz korzyści i wyzwania towarzyszące kaŝdemu z tych typów związku. Udział terapeuty moŝe być przez partnerów rozwaŝany na etapie planowania otwarcia związku lub w trakcie funkcjonowania związku juŝ otwartego. Tematem terapii są najczęściej kwestie związane z zazdrością, okazywaniem uczuć, ustalaniem zasad i jasną komunikacją. Otwarcie związku moŝe równieŝ ujawnić istnienie do tej pory ukrytych napięć i konfliktów, z powodu których partnerzy szukają pomocy terapeuty. Niestygmatyzujące i otwarte podejście terapeuty jest niezbędne, by decyzja o otwarciu związku była wykorzystana w terapii jako początek pozytywnych zmian zarówno dla partnerów, jak i jakości ich relacji. Marta Dora 1, Magdalena Mijas 2, Grzegorz Iniewicz 1 1 Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński 2 Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu UJ CM SPOŁECZNO-KULTUROWA PERSPEKTYWA ZWIĄZKÓW ORAZ RODZICIELSTWA OSÓB NIEHETEROSEKSUALNYCH Podczas wystąpienia przedstawiony zostanie polski kontekst społeczny, w jakim funkcjonują osoby pozostające w związkach jednopłciowych i/lub wychowujące w nich dzieci. W oparciu o raport Rodziny z wyboru w Polsce. śycie rodzinne osób nieheteroseksualnych, opracowany przez Joannę Mizielińską, Martę Abramowicz i Agatę Stasińską, zaprezentowana zostanie obecna sytuacja osób nieheteroseksualnych. Autorzy przedstawią takŝe dane z polskiej części Europejskiego badania postaw osób heteroseksualnych wobec związków i rodzin tworzonych przez osoby homoseksualne. Dane z obydwu badań opatrzone zostaną komentarzem dotyczącym sytuacji prawnej i konsekwencji nierozpoznawania związków partnerskich osób tej samej płci, a co za tym idzie odmowy państwowej ochrony tworzonych przez nie rodzin. Katarzyna Bojarska Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański POJĘCIE TERAPII ŚLEPEJ NA ORIENTACJĘ SEKSUALNĄ