Kultura a zdrowie. Zdrowie jako kategoria społeczna dr n. hum. Jan Domaradzki Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu jandomar@ump.edu.pl Pojęcie i składniki kultury 1
Kultura Ogół wytworów działalności człowieka, materialnych i niematerialnych wartości, przyjętych i zobiektywizowanych w danej zbiorowości, przekazywanych następnym pokoleniem i innym zbiorowościom. Funkcje kultury Pozwala jednostkom dostosować się, adaptować do otoczenia, w którym żyją. Nadając sens temu środowisku kultura zarazem tworzy to środowisko. Czyni życie człowieka przewidywalnym i stabilnym. Tworzy porządek społeczny i nadaje światu sens. Cechy kultury 2
1. Jest systemem totalizującym. Ogarnia cale spektrum doświadczenia ludzkiego. Reguluje każdy aspekt życia społecznego. 2. Nie ma charakteru wartościującego (kulturowy vs kulturalny) Nie ma charakteru selektywnego. Obejmuje zarówno wytwory pozytywne i negatywne. 3
3. Jest tworem zbiorowości a nie indywidualnym Akceptacja społeczna Obiektywizacja Proces, w wyniku którego jednostki postrzegają zjawiska i procesy społeczne jako niezależne od nich. Stają się dla człowieka czymś zewnętrznym, rzeczywistym i samo-przez-się zrozumiałym. 4. Jest ciągła w czasie i przestrzeni Przekaz pokoleniowy Dyfuzja kulturowa 4
Treść (skład) kultury Wartości = Cele Każdy przedmiot materialny lub niematerialny uznany w danej zbiorowości, do którego jednostki dążą, a to dążenie traktują jako przymus. To cele, do których członkowie grup społecznych powinni dążyć. 5
Wartości = Cele Normy = Środki To uznane w zbiorowości wzory zachowania, które wskazują akceptowane sposoby dążenia do wartości. To środki, za pomocą których jednostki mają dążyć do uznawanych grupie wartości Wartości = Cele Normy = Środki Sankcje = Kontrola społeczna Mechanizmy kontroli społecznej, za pomocą których społeczeństwo reguluje, czy jednostki dążą do akceptowanych wartości i czy czynią to za pomocą społecznie akceptowanych norm. To nagrody (sankcje pozytywne) i kary (sankcje negatywne). Mogą być formalne i nieformalne. 6
SYMBOLE Znaki konwencjonalne na oznaczenie czegoś. Nie mają naturalnego pochodzenia. To arbitralnie stworzone przedstawienia: słowa gesty, przedmioty, obrazy, które zyskują znaczenie dzięki umowie społecznej. Najważniejszym społecznie wytworzonym zbiorem symboli jest język. Kultura a zdrowie Kultura warunkuje środowisko, w którym się rodzimy i kształtuje nasze zachowania zdrowotne. Nawyki żywieniowe, stosunek do używek, higiena osobista, zachowania seksualne. Kształtuje nasze definicje zdrowia, choroby i niepełnosprawności. Czy poród jest wydarzeniem wymagającym interwencji medycznej? Czy smutek jest stanem wymagającym konsultacji z lekarzem? Kształtuje koncepcje etiologii choroby. Choroba jako kara, fatum lub efekt złego oka. Koncepcja humoralna, uwarunkowania genetyczne czy społeczne? Warunkuje postrzeganie symptomów i zgłaszalność do lekarza. Doświadczenie bólu, powagi i intensywności dolegliwości. Przychodzi baba do lekarza Kształtuje nasz stosunek do opieki medycznej i postrzeganie medycyny. Medycyna akademicka vs niekonwencjonalna? Farmakoterapia vs naturalne metody leczenia? In-vitro vs naprotechnologie. Wpływa na stosunek terapeuty do pacjenta. Paternalizm vs współpraca. Redukcjonizm vs holizm. Warunkuje uległość pacjenta wobec zaleceń terapeuty. Podporządkowanie vs roszczeniowość. 7
To kultura warunkuje, jakie stany zostają uznane za niepożądane (chorobę, niepełnosprawność, etc.), a które nie, które podlegają stygmatyzacji, a które nie, które ulegają obiektywizacji i instytucjonalizacji, a które są kontestowane. Zdrowie jest konceptem bardzo relatywnym. Różni się w zależności od wiek, płci, stylu życia, kultury, środowiska i czasu. Kultura odgrywa również ogromną rolę w doświadczanie choroby przez jednostki. Wpływ kultury na postrzeganie bólu 8
W 1952 Mark Zborowski opisał kulturowe uwarunkowania percepcji bólu wśród różnych grup etnicznych. Żydzi i Włosi reagowali bardziej emocjonalnie. Amerykanie trzeciego pokolenia cechowali się postawą stoicką. Irlandczycy negowali istnienie bólu. Włosi koncentrowali się na doraźnych skutkach bólu i częściej oczekiwali leków. Żydzi uznawali ból za symptom choroby i koncentrowali się na jego znaczeniu dla zdrowia w przyszłości. Powodem różnic są różnice kulturowe oraz socjalizacyjne, tj. typowa przesadna opiekuńczość matek włoskich i żydowskich, które wpajały swym dzieciom potrzebę skupiania uwagi na doświadczeniach bólowych i uczyły je reakcji lękowych na objawy bólu. Badania Henry ego Beechera (1956) wśród rannych żołnierzy uczestniczących w konfliktach zbrojnych oraz pacjentów chirurgicznych wykazały, że tylko 32% tych pierwszych odczuwała ból jako na tyle poważny, by wymagał ulgi za pomocą morfiny. Wśród pacjentów pooperacyjnych 83%. Różnice wynikają nie z typu rany, czy jej głębokości, które okazały się nie mieć większego znaczenia dla percepcji bólu, lecz w znaczeniach, jakie nadawali jedni i drudzy odniesionych ranom. Dla żołnierzy intensywność bólu i rany oznaczały zmianę miejsca ze stanowiącego źródło prawdziwej traumy pola walki na względnie bezpieczny szpital, czemu towarzyszyła wizja wcześniejszego powrotu do domu. Dla cywilów rany pooperacyjne były traumą samą w sobie. To nie rana jest źródłem bólu, ale jej znaczenie. 9
Zdrowie w ujęciu socjologicznym: zdrowie jako wartość kulturowa Talcott PARSONS (1902-1979): ZDROWIE/CHOROBA to nie jest wyłącznie kategorią fizjologiczną, ani psychologiczną. Jest stanem społecznym, tj. ocenianym przez kulturę i pozwalającym ma realizację przypisanych kulturowo ról społecznych. Jest szczególną wartością (celem) i normą społeczną (akceptowanym społecznie stanem). Zdolność jednostki do pełnienia ról społecznych. 10