Kultura a zdrowie. Zdrowie jako kategoria społeczna

Transkrypt

1 Kultura a zdrowie. Zdrowie jako kategoria społeczna dr Jan Domaradzki Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu jandomar@ump.edu.pl

2 Czym jest zdrowie? Czym jest choroba?

3 Które z podanych zjawisk to choroba? 1. ciąża 2. starzenie się 3. menopauza 4. andropauza 5. łysienie 6. osteoporoza 7. umieranie 8. kleptomania 9. gwałt 10. morderstwo 11. agresja i przemoc 12. homoseksualizm 13. masturbacja 14. pedofilia 15. seksoholizm 16. aseksualizm 17. schizofrenia 18. depresja 19. alkoholizm 20. narkomania 21. anoreksja 22. bulimia 23. otyłość 24. nadpobudliwość 25. problemy z nauką (dysleksja/dysgrafia/dysortografia/dyskalkulia) 26. samobójstwo 27. anemia sierpowata 28. zespół Downa 29. karłowatość 30. głuchota 31. ślepota 32. nadciśnienie tętnicze 33. alergia 34. pracoholizm 35. napotliwość 36. siwienie 37. kac 38. celulitis 39. kompleks rozmiaru członka 40. zespół nagłej zmiany strefy czasowej 41. piegi 42. wysoki cholesterol 43. autyzm 44. syndrom napięcia miesiączkowego 45. uzależnienie od Internetu 46. zakupoholizm 47. AIDS 48. nowotwór 49. syndrom śmierci łóżeczkowej 50. hipochondria 51. impotencja 52. niepłodność

4 Sposoby definiowania zdrowia: - zdrowie jako norma, - zdrowie jako brak choroby, - zdrowie jako homeostaza, - zdrowie jako funkcja, - zdrowie jako stan (status), - zdrowie jako wartość i norma społeczna, - zdrowie jako rola społeczna, - zdrowie jako kapitał,

5 Definicje zdowia: 1. Zdrowi jako brak choroby 2. Zdrowie jako norma 3. Zdrowie jako funkcja 4. Zdrowie jako stan/status

6 Jak można zdefiniować zdrowie? 1. Zdrowie jako brak choroby? Co z osobami u których brak symptomów choroby? Jak poważny muszą być objawy, by zdefiniować je jako chorobę? Kto definiuje problem: lekarz czy pacjent? Definicje tego, co należy uznać za chorobę różni się w zależności od grupy społecznej. Większość ludzi doświadcza jakich negatywnych symptomów przez większą część swego żcyia, co nie czyni ich chorymi. Tylko niewielka część ludzkiego cierpienia spotyka się z zainteresowaniem lekarzy. Co z osobami niepełnosprawnymi lub niepłodnymi?

7 Sposoby definiowania zdrowia: 1. Zdrowie jako brak choroby 2. Zdrowie jako norma? Czy można znaleźć jedną normę dla wszystkich ludzi: młodych i starych, mężczyzn i kobiet, wysokich i szczupłych, Europejczyków i Afrykańczyków? Kto definiuje normę? Normy dotyczące zdrowia i choroby są zmienne w czasie i przestrzeni.

8 Sposoby definiowania 1. Zdrowie jako brak choroby 2. Zdrowie jako norma zdrowia:? 3. Zdrowie jako funkcja lub fitness (zdolność do pełnienia ról społecznych) Zdolność do czego: pracy, reprodukcji? Czy dotyczy tylko sprawności fizycznej? Co z osobami niepełnosprawnymi, które unzają się za zdrowe? Co z osobami chorymi np. na raka, które mimo choroby są zdolne do pracy i robienia różnych rzeczy? Niektóre choroby mogą być funkcjonalne (anemia sierpowata wśród Afrykańczyków lub bycie przygłuchym w głośnym środowisku

9 Sposoby definiowania zdrowia: 1. Zdrowie jako brak choroby 2. Zdrowie jako norma 3. Zdrowie jako funkcja lub fitness 4. Zdrowie jako stans/status? Czy chodzi o stan obecny czy długoterminowy? Zdrowie nie jest czymś statycznym lecz dynamicznym procesem.

10 W 1946 Światowa Organizacja Zdrowia zdefiniowała zdrowie jako: Zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby, czy kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu (dobrego samopoczucia) Czy zgadzasz się z tą definicją? Co oznacza dobrostan i całkowity Kto je definiuje? Czy uwzględnia wszystkie wymiary zdrowia? Podkreślając, że zdrowie to coś więcej niż brak choroby promuje utopijny, postulowany a nie realny ideał zdrowia. Potencjalnie każdego czyni pacjentem Jest eurocentryczna wyraża wartości typowe dla kultury Zachodu

11 Który z wymienionych wymiarów zdrowia jest najważniejszy? - fizyczne, - psychiczne, - społeczny, - emocjonalne, - intelektualne, - środowiskowe, - duchowe.

12 Zdrowi czy chorzy? W roku 2002 dwie niesłyszące lesbijki Sharon Duchesneau i Candy McCullough użyły spermy głuchoniemego dawcy, by począć głuche dziecko. Sharon Duchesneau i Candy McCullough z ich dziećmi: Gauvinem i Johanne. Karłowate małżeństwo Cary i Gibsona Reynoldsów domaga się analogicznego prawa dla karłów.

13 Zdrowi czy chorzy? patologia Norma remedykalizacja demedykalizacja

14 Zdrowi czy chorzy? Jeśli osoba jest zdiagnozowana jako obciążona gen teczynie i wiadomo, że zachoruje w przyszłości np. na: - anemie sierpowatą, - chorobę Huntingtona, - choroba Taya-Sachsa, - mukowiscydoze, To czy należy ją uznać za zdrową czy chorą?

15 Pojęcie i składniki kultury

16 Kultura Ogół wytworów działalności człowieka, materialnych i niematerialnych wartości, przyjętych i zobiektywizowanych w danej zbiorowości, przekazywanych następnym pokoleniem i innym zbiorowościom. Pozwala jednostkom dostosować się, adaptować do otoczenia, w którym żyją. Nadając sens temu środowisku kultura zarazem tworzy to środowisko. Czyni życie człowieka przewidywalnym i stabilnym. Tworzy porządek społeczny i nadaje światu sens.

17 Cechy kultury

18 1. To całość. Dotyczy ogółu wytworów człowieka.

19 Co? Jak? Kiedy? Gdzie? Ile? Po co?

20 2. Nie ma charakteru wartościującego

21 3. Jest tworem zbiorowości Akceptacja społeczna Obiektywizacja jest to proces, w wyniku którego jednostki postrzegają zjawiska i procesy społeczne jako niezależne od nich.

22 4. Jest ciągła w czasie i przestrzeni. Przekaz pokoleniowy Dyfuzja kulturowa

23 Treść kultury

24 Wartości = Cele Każdy przedmiot materialny lub niematerialny uznany w danej zbiorowości, do którego jednostki dążą, a to dążenie traktują jako przymus. To cele, do których członkowie grup społecznych powinni dążyć.

25 Wartości = Cele Normy = Środki To uznane w zbiorowości wzory zachowania, które wskazują akceptowane sposoby dążenia do wartości. To środki, za pomocą których jednostki mają dążyć do uznawanych grupie wartości

26 Wartości = Cele Normy = Środki Sankcje = Kontrola społeczna Mechanizmy kontroli społecznej, za pomocą których społeczeństwo kontroluje, czy jednostki dążą do akceptowanych wartości i czy czynią to za pomocą społecznie akceptowanych norm. To nagrody (sankcje pozytywne) i kary (sankcje negatywne). Oba typy sankcji mogą by formalne i nieformalne.

27 Wyobraź sobie, że oblewasz egzamin z socjologii, a twój nauczyciel był na nim bardzo niemiły. Zaś po kilku latach ten sam nauczyciel trafia chory do szpitala, gdzie pracujesz. Jakimi typami sankcji dysponuje personel medyczny wobec pacjenta? Pozytywne i negatywne formalne i nieformalne

28 ZNAKI I SYMBOLE Znaki są reprezentacjami, przedstawieniami zastępującymi coś innego niż one same. Znak naturalny ma wewnętrzny, immanentny związek z tym, co przedstawia. Np. specyficzny zapach jest znakiem skunksa. Symbole (znaki konwencjonalne) nie mają naturalnego pochodzenia.; są arbitralnie stworzonymi przedstawieniami (słowami gestami, przedmiotami, obrazami), które zyskują znaczenie dzięki umowie (konwencji) społecznej. Najważniejszym społecznie wytworzonym zbiorem znaczących symboli jest język. Gesty. Za ich pomocą również można porozumiewać się (gesty, ruchy ciała). Ludzie porozumiewają się w sposób werbalny- za pomocą języka- i niewerbalny za pomocą gestów.

29 Zdrowie w ujęciu socjologicznym: zdrowie jako wartość kulturowa

30 Talcott PARSONS ( ): ZDROWIE/CHOROBA to nie jest wyłącznie kategorią fizjologiczną, ani psychologiczną. Jest wartością kulturową, stanem społecznym. Nie jest kategorią medyczną, ale psychosocjo-etyczną Będąc wartością jest zarazem społeczną normą. 1. Działanie bezpośrednie, penalizujące (określającego stan pożądany oraz stan dewiacyjny i patologiczny). 2. Działanie niebezpośrednie, które sprawia, że społeczna marginalizacja i wykluczenie przybiera formę samonaznaczenia i samowykluczenia.

31 Przez zdrowie manifestujemy swą przynależność zbiorową, uznawany system wartości oraz propagowany w danej zbiorowości styl życia (healthism). Zdrowie stało się dziś nie tylko źródłem społecznej tożsamości i identyfikacji ( my ), ale również społecznej marginalizacji i dystynkcji ( oni ).

32 , ,9 14,9 14,4 15,5 0 zdrowie za zmarłych wdzięczność za otrzymane łaski za chorego papieża o bezpieczną podróż o dzieci Źródło: Newsweek (edycja Polska), , Jak Polak z Bogiem, Wiścicki T., s DEKLAROWANE MODLITY POLAKÓW

33 W deklarowanych modlitwach zdrowie stanowi jedną z najważniejszych wartości. W codziennych interakcjach ludzie używają takich zwrotów jak: Zdrowie jest w życiu najważniejsze, Jeśli jesteś zdrowy reszta sam się ułoży. Codzienne rozmowy obracają się wokół kwestii zdrowotnych. Ludzie chcą być zdrowi, a życzenia zdrowia są najczęstszymi życzeniami nie tylko w trakcie specjalnych uroczystości (urodziny, śluby, święta), ale także w codziennych spotkań. Te deklaracje wiążą się z największym stresorem, jakim dla Polaków jest lęk przed chorobą i/lub niepełnosprawnością.

34 Chorzy od zawsze byli ludźmi nie tylko ubogimi, niedożywionymi, wzbudzającymi litość, ale nade wszystko naruszającymi i/lub niespełniającymi charakterystycznych dla kultury norm społecznych. Choroba to forma dewiacji społecznej.

35

36

37

38 Medycyna a kontrola jakości Takie procedury medyczne, jak: Diagnostyka przedimlantacyjna (PGD), Amniopunkcja (amniocenteza) (AFT), Przezierność fałdu karkowego (NT) Biopsja kosmówki Umożliwiają rodzicom na dokonanie pewnego wyboru, jak choćby odnośnie do wybory przyszłej płci dziecka lub uniknięcia pewnych chorób genetycznych.

39 Akcja T4 (Aktion T4) To nazistowski program, zwany także Programem eutanatystycznym, realizowany w latach W trakcie jego trwania niemieccy lekarze zamordowali 70,273 osób: niepełnosprawnych i upośledzonych umysłowo.

40 Project Prevention (wcześniej Children Requiring a Caring Kommunity - CRACK) Barbara Harris po zaadoptowaniu wraz z mężem czwórki dzieci od uzależnionej od narkotyków matki założyła w roku 1997 pozarządowa organizację, której celem jest oferowanie narkomanom (zwłaszcza kobietom) pieniędzy ($300 i 200) poddanie się długoterminowej antykoncepcji z dobrowolną sterylizacją włącznie. Od roku 2010 organizacja działa także na Wyspach Brytyjskich. Sama organizacja twierdzi na swojej stronie, że do października 2010 roku opłaciła 3,600 klientów i była zaangażowana w 16,462 ciąż i 10,838 porodów.

41 Filadelfia (1993)

42 Lot nad kukułczym gniazdem (1975)

43 Freaks (Dziwolągi)(1932)

44 Człowiek słoń (1980)

45 Maska (1985)

46 Eugenika w imię postępu (2011)

47 Zdrowie jako konstrukt społeczny

48 Jak wszystkie kategorie społeczne (terminy i definicje) także pojęcia zdrowia i choroby są uwarunkowane kulturowo. To kultura, którą tworzą ludzie określa czym jest (i czym powinno być) zdrowie i choroba: jak i co przez nie rozumiemy. To społeczeństwo tworzy i nadaje znaczenie Cechom biologicznym, które podlegają zmiennym w czasie i miejscu interpretacjom.

49 1. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do zbiorowości, która definicje tworzy. 2. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana historycznie (w czasie). 3. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do przyjętych kryteriów zdrowia i choroby.

50

51

52

53

54 1. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do zbiorowości, która definicje tworzy.

55

56

57 2. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana historycznie (w czasie).

58 Homoseksualizm Do roku 1973 był definiowany przez WHO i APA jako zaburzenie psychiczne Obecnie jest określany jako orientacja seksualne.

59

60

61

62 3. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do przyjętych kryteriów zdrowia i choroby. religia sztuka/moda polityka

63 religia sztuka medycyna

64 medycyna sport estetyka

65 SOCJOLOGICZNE KONCEPCJE ZDROWIA

66 Perspektywa funkcjonalna Talcott Parsons Społeczeństwo niczym organizm jest strukturą złożoną ze współzależnych i wzajemnie funkcjonalnych elementów. By należycie funkcjonowało każdy element musi wypełniać przypisaną mu funkcję społeczną. ZDROWIE/CHOROBA to nie jest wyłącznie kategorią fizjologiczną, ani psychologiczną. Jest wartością kulturową, stanem społecznym. Nie jest kategorią medyczną, ale psycho-socjo-etyczną Zdrowie psychiczne: zdolność pełnienia ról społecznych. Zdrowie somatyczne: zdolność wykonywania zadań

67 W tym ujęciu choroba jest zjawiskiem niepożądanym (dewiacją), gdyż: uniemożliwia jednostce, zbiorowości pełnienie spoczywających na nich ról społecznych, gdy chory ignoruje swój stan, [choroba] wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy systemu.

68 Charakterystyka roli chorego Rola chorego zinstytucjonalizowany typ roli społecznej. Bycie chorym jest również obwarowane szeregiem społecznych wymogów i oczekiwań. Rola chorego to właśnie społecznie akceptowany sposób zachowania się w chorobie. Cechy: PRAWA: 1. system uznaje, że chory jest nieodpowiedzialny za swój stan nie jest w stanie wyzdrowieć samym tylko aktem woli. Potrzebuje fachowej pomocy. 2. system usprawiedliwia więc chorego i zwalnia go z pełnienia ról społecznych i wykonywania zadań. OBOWIĄZKI: 3. w zamian system oczekuje, że chory uzna swój stan za niepożądany i zrobi wszystko, by z niego wyjść. 4. Chory i jego bliscy muszą szukać fachowej pomocy współdziałać z nią w celu wyzdrowienia. W tym celu chory musi zrzec się swych ról i przyjąć rolę chorego. 68

69 Medycyna jest instytucją kontroli społecznej

70 Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza Choroba wpływa na relację jednostki z otoczeniem zewnętrznym. Zmienia postrzeganie i odbiór świata. Zmiana ta ma wymiar fizyczny i psychiczny. Zmiana może być krótkotrwała (choroba ostra, krótkotrwała), długotrwała (choroba przewlekła), a czasem trwała (choroba terminalna). W każdym przypadku staje się pryzmatem, przez który postrzegamy rzeczywistość i nasze z nią relacje. Choroba ogranicza lub uniemożliwia kontakt ze światem zewnętrznym. Zmienia widzenie świata. Postrzegamy świat poprzez pryzmat choroby. Choroba tworzy nową rzeczywistość społeczną. Tworzy nowy świat życia.

71 Cielesność: dostrzegamy własne ciało, dolegliwości i cierpienie, to one wyznaczają ramy dla nowego świata, nowej rzeczywistości. To na ciele się koncentrujemy i wokół niego toczy się życie jednostki.

72 Choroba modyfikuje, a czasem uniemożliwia wypełnianie normalnych ról i działań, skupiamy się na tych skierowanych na ciało i zdrowie.

73 Modyfikując role społeczne choroba zmienia też tożsamość (poczucie i doświadczenie ja ) jednostki. Wpływa także na jej tożsamość społeczną (chory jako inny, obcy, nie mogący angażować się społecznie).

74 Rzeczywistość choroby ma z natury charakter subiektywny. Choroba osamotnia chorego w doznaniach, gdyż doświadczenie choroby nie jest dostępne innym. Jednostka jest samotna, zamknięta w świecie własnych doświadczeń. Czasowość choroba wyznacza rytm życia, wpływa na codzienność, plany. Zależą od rodzaju choroby.

75 Medycyna jako instytucja kontroli społecznej

76 Medykalizacja społeczeństwa Proces, w wyniku którego coraz więcej obszarów życia społecznego jest definiowanych w kategoriach medycznych (zdrowia i choroby), a leczenie traktuje się jako właściwą formę radzenia sobie z nimi.