8 Puls życi PODRĘCZNIK DO BIOLOGII DL KLSY ÓSMEJ SZKOŁY PODSTWOWEJ
8 Bet Sągin ndrzej Boczrowski Mrin Sękts PODRĘCZNIK DO BIOLOGII DL KLSY ÓSMEJ SZKOŁY PODSTWOWEJ
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministr włściwego do sprw oświty i wychowni i wpisny do wykzu podręczników przeznczonych do ksztłceni ogólnego do nuczni biologii w klsie ósmej, n podstwie opinii rzeczoznwców: dr Eleonory Bobrzyńskiej, dr. Błżej Rychlik, dr hb. nny Cegieły. Etp edukcyjny: II Typ szkoły: szkoł podstwow Rok dopuszczeni: 2018 Numer ewidencyjny w wykzie MEN: 844/3/2018 Podręcznik zostł oprcowny n podstwie Progrmu nuczni biologii w szkole podstwowej. Puls życi utorstw nny Zdziennickiej. Nbyt przez Ciebie publikcj jest dziełem twórcy i wydwcy. Prosimy o przestrzegnie prw, jkie im przysługują. Zwrtość publikcji możesz udostępnić nieodpłtnie osobom bliskim lub osobiście znnym, le nie umieszczj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej frgmenty, to nie zmienij ich treści i koniecznie zzncz, czyje to dzieło. Możesz skopiowć część publikcji jedynie n włsny użytek. Sznujmy cudzą włsność i prwo. Więcej n www.leglnkultur.pl Copyright by Now Er Sp. z o.o. 2018 ISBN 978-83-267-3282-9 Koordyncj prc: Mgdlen Bujnowsk. Redkcj merytoryczn: Mgdlen Bujnowsk, Dorot Dąbrowsk-Mróz, King Stchowik. Współprc redkcyjn: Młgorzt Bohdnowicz, nn Kłopotek, Piotr Kosznik. Redkcj językow: leksndr Kowlczyk-Pryczkowsk, Ktrzyn Miller. utor testów sprwdzjących: Jcek Pwłowski. Ndzór rtystyczny: Ki Juszczk. Opiek grficzn: Ew Kletyn. Projekt okłdki: Mciej Gliński, Młgorzt Gregorczyk. Projekt lyoutu: Kludi Jrock, Ew Kletyn, Pulin Tomszewsk. Oprcownie grficzne: Mrek Błoszko, Kludi Jrock, gt Knjdek, Grżyn Truchlińsk, Słwomir Włodrczyk. Ilustrcje: Ewelin Brn, ndrzej Boczrowski, Elżbiet Buczkowsk, Rfł Buczkowski, Mrt Długokęck, Zuznn Dudzic, Wiolet Herczyńsk, Ew Kletyn, gt Knjdek, dm Kłodecki, Przemysłw Kłosin, Mrcin Oleksk, Jonn Ptk, Ew Sowulewsk. Fotoserwis: Bogdn Wńkowicz. Relizcj projektu grficznego: Piotr Soch. Wydwnictwo dołożyło wszelkich strń, by odnleźć posidczy prw utorskich do wszystkich utworów zmieszczonych w publikcji. Pozostłe osoby prosimy o kontkt z Wydwnictwem. Now Er Sp. z o.o. leje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Wrszw www.nower.pl, e-mil: nower@nower.pl, tel. 801 88 10 10 Druk i oprw: LSC Communictions Europe
Wstęp Podręcznik do biologii dl klsy ósmej skłd się z czterech rozdziłów. Po kżdym z nich umieszczono Podsumownie orz zestw zdń Wiesz czy nie wiesz?. Te części podręcznik pomgją w uporządkowniu wiedzy z dnego rozdziłu orz w przygotownich do sprwdzinów. Pondto n końcu podręcznik znjduje się dodtek To Ci się przyd. Są to njwżniejsze zgdnieni ułtwijące nukę biologii w klsie 8. Dowiedz się więcej w tki sposób są oznczone treści rozszerzjące wiedzę z dnego temtu. To njwżniejsze tutj znjdziesz njistotniejsze informcje z dnej lekcji. Dzięki elementowi Zwróć uwgę n szybko zorientujesz się, jkie zgdnieni będą omwine w dnym temcie. N końcu lekcji znjdują się ćwiczeni, które pozwolą Ci utrwlić zdobytą wiedzę. Rozwiązni zpisuj w zeszycie. Po kżdym dzile znjdziesz podsumownie, dzięki któremu w prosty sposób powtórzysz kluczowe informcje z dnego dziłu. W dodtku To Ci się przyd znjdziesz njwżniejsze zgdnieni z biologii przedstwione w sposób, który ułtwi Ci nukę.? Pytjnik ozncz poleceni i zdni dotyczące ilustrcji. Możesz n nie odpowiedzieć ustnie lub w zeszycie.
Spis treści I II III Genetyk 1. Czym jest genetyk?... 7 2. Nośnik informcji genetycznej DN... 11 3. Podziły komórkowe...17 4. Podstwowe prw dziedziczeni... 23 5. Dziedziczenie cech u człowiek... 28 6. Dziedziczenie płci u człowiek...32 7. Dziedziczenie grup krwi... 36 8. Mutcje... 40 Podsumownie... 46 Wiesz czy nie wiesz?... 49 Ewolucj życi 1. Ewolucj i jej dowody......53 2. Mechnizmy ewolucji...... 60 3. Pochodzenie człowiek...... 64 Podsumownie...... 73 Wiesz czy nie wiesz?......75 Ekologi 1. Orgnizm środowisko... 79 2. Cechy populcji... 87 3. Konkurencj... 93 4. Drpieżnictwo. Roślinożerność... 97 5. Psożytnictwo...107 6. Nientgonistyczne zleżności między gtunkmi... 111 7. Czym jest ekosystem?... 116 8. Zleżności pokrmowe...121 9. Mteri i energi w ekosystemie...125 Podsumownie......129 Wiesz czy nie wiesz?......132 IV Człowiek i środowisko 1. Różnorodność biologiczn...137 2. Wpływ człowiek n różnorodność biologiczną...143 3. Rcjonlne gospodrownie zsobmi przyrody...152 4. Sposoby ochrony przyrody...157 Podsumownie...169 Wiesz czy nie wiesz?...171 Powtórz wżne terminy...173 Wiesz czy nie wiesz? klucz odpowiedzi...176 Indeks...177 To Ci się przyd... 179 204
I Genetyk
1 2 3 4 5 6 7 8 Czym jest genetyk? Nośnik informcji genetycznej DN Podziły komórkowe Podstwowe prw dziedziczeni Dziedziczenie cech u człowiek Dziedziczenie płci u człowiek Dziedziczenie grup krwi Mutcje Podsumownie Wiesz czy nie wiesz? Dzięki bdniom wielu nukowców wiemy, że instrukcj powstwni i dziłni kżdego orgnizmu jest zpisn w mterile genetycznym, który znjduje się w kżdej komórce. Jego konstrukcj przypomin dwie spirlnie skręcone wokół wspólnej osi nici, utworzone z wielu tysięcy elementów.
1 Czym jest genetyk? Zwróć uwgę n: znczenie terminu genetyk, cechy dziedziczne i cechy niedziedziczne, zmienność orgnizmów. Kżdy z ns m chrkterystyczne cechy, tkie jk kolor oczu, ksztłt nos czy wzrost. Większość z nich odziedziczyliśmy po nszych rodzicch. Czy zstnwiłeś się nd tym, w jki sposób zchodzi ten proces? Odpowiedzi n to pytnie udziel nm genetyk nuk zjmując się dziedziczeniem cech orz zmiennością orgnizmów. Cechy, które odziedziczyliśmy po rodzicch, nzywmy cechmi dziedzicznymi. Są to między innymi kolor skóry, rysy twrzy czy umiejętność zwijni język w rurkę. Kżdy z ns m też cechy, które nbył podczs swojego życi, n przykłd blizny lub umiejętność czytni. Cechy te powstją pod wpływem dziłni n nsz orgnizm czynników środowisk. Nie przekzujemy ich potomstwu, dltego są nzywne cechmi niedziedzicznymi. Dlczego się różnimy? Wszyscy ludzie nleżą do jednego gtunku Homo spiens (człowiek rozumny). Mją więc wspólne cechy gtunkowe, tkie jk dwunożność, wyprostown postw cił orz zdolność mowy. Kżdy m tkże cechy typowe tylko dl siebie, czyli cechy indywidulne. Nleżą do nich: uniktowe rysy twrzy, określony wzrost, kolor oczu orz brzmienie głosu. Dzięki tym cechom ludzie różnią się od siebie. Występownie różnic między osobnikmi tego smego gtunku nzyw się zmiennością. Jest on wynikiem zrówno rozmnżni płciowego, dzięki któremu potomstwo dziedziczy cechy po rodzicch, jk i wpływu środowisk. Cechy dziedziczne Dziedziczenie cech odbyw się z niezwykłą dokłdnością. Dltego, gdy ptrzymy n fotogrfię rodziny, bez trudu jesteśmy w stnie znleźć podobieństwo istniejące między spokrewnionymi osobmi. Syn i njstrsz córk odziedziczyli po ojcu ksztłt nos lekko wydłużony i niezncznie spłszczony. Dwoje spośród czworg dzieci odziedziczyło po mtce niebieski kolor oczu. ż troje z nich m też podobny wąski ksztłt oczu. 7
Genetyk w różnych dziedzinch W połowie XX wieku odkryto, że z przekzywnie cech dziedzicznych jest odpowiedzilny obecny w jądrze komórkowym związek chemiczny kws deoksyrybonukleinowy, w skrócie DN. Wydrzenie to okzło się dl nuki przełomowe. Pozwoliło dokonć nstępnych, niezwykle cennych odkryć w wielu dziedzinch życi. Medycyn nliz DN umożliwi stwierdzenie, czy dn osob jest podtn n niektóre choroby, np. choroby nowotworowe. Dzięki temu może on zmodyfikowć tryb życi tk, by zmniejszyć ryzyko zchorowni. Podobieństwo między spokrewnionymi osobmi zinspirowło człowiek do bdń nd mechnizmem dziedziczeni. rcheologi Do niedwn bdcze mogli nlizowć jedynie mterił genetyczny pobrny od żyjących orgniz mów. Obecnie możn już bdć koplne DN, pochodzące od osobników wymrłych setki, nwet tysiące lt temu. Dostrcz ono infor mcji np. o cechch ludzi pierwotnych. 8
Kryminlistyk Testy genetyczne wykonuje się, by ustlić sprwców przestępstw. Często tkie bdni nzyw się genetycznym odciskiem plc, mimo że do ich przeprowdzeni nie są potrzebne linie ppilrne z opuszk. Wystrczy włos, ślin czy plm krwi zwierją one bowiem komórki, z których nukowcy uzyskują mterił genetyczny. Dzięki nlizie DN możemy ustlić, czy mterił genetyczny z miejsc przestępstw nleży do dnej osoby. Rolnictwo Już od tysięcy lt człowiek intuicyjnie wykorzystywł genetykę w hodowli zwierząt i uprwie roślin. Njpierw obserwowł zwierzęt, nstępnie dopuszczł do rozrodu tylko osobniki wrtościowe z punktu widzeni hodowli, np. mleczne krowy czy kury znoszące dużo jjek. Krzyżowł też wybrne rośliny i otrzymywł osobniki o odpowidjących mu cechch. N przykłd dzięki skrzyżowniu ze sobą roślin nleżących do różnych gtunków pszenicy i żyt otrzymł pszenżyto. Jest to zboże, które m cechy zrówno pszenicy, jk i żyt. Obecnie w uprwie roślin wykorzystuje się również modyfikcje genetyczne. Dzięki nim możn wyhodowć rośliny o zupełnie nowych cechch, np. pomidory, których owoce dłużej zchowują świeżość czy kukurydzę o kolorowych, ozdobnych kolbch. 9
I Genetyk Obserwcj Zmienność wśród ludzi Możesz zobserwowć zmienność wśród ludzi, wystrczy, że porównsz wybrne cechy dziedziczne u kolegów i koleżnek z klsy. Cechmi dziedzicznymi są n przykłd: umiejętność zwijni język w rurkę lub jej brk orz prosty lub wygięty kciuk. Sprwdź, które z tych cech przewżją w Twojej klsie. Problem bdwczy: Które cechy dziedziczne przewżją w mojej klsie? Uzupełnij hipotezę. Wybierz cechy, które uwższ z przewżjące. Hipotez: Przewżjącymi cechmi w mojej klsie są: orz. Przebieg obserwcji: Do wykonni doświdczeni będziesz potrzebowł pomocy kolegów i koleżnek z klsy. Cech Liczb osób umiejętność zwijni język w rurkę? brk umiejętności zwijni język w rurkę? kciuk wygięty? kciuk prosty? 1. Przerysuj tbelę do zeszytu. 2. Poproś, by wszyscy uczniowie spróbowli zwinąć język w rurkę. Policz, ile osób w klsie to potrfi. Wyniki obserwcji zpisz w tbeli. 3. Nstępnie poproś kolegów, by podnieśli lewą dłoń i szeroko rozstwili plce. Policz, ile osób m prosty kciuk, ile wygięty. Wyniki obserwcji zpisz w tbeli. Wynik: Porównj liczbę osób potrfiących zwijć język w rurkę z liczbą osób, które tego nie potrfią. Nstępnie porównj liczbę osób, których kciuki są wygięte z liczbą osób, których kciuki są proste. Które z tych cech przewżją w Twojej klsie? Wniosek: N podstwie wyników zpisz w zeszycie wniosek dotyczący tego, które cechy dziedziczne przewżją w Twojej klsie. To njwżniejsze! Genetyk to nuk zjmując się dziedziczeniem cech orz zmiennością orgnizmów. Cechy, które odziedziczyliśmy po rodzicch, to cechy dziedziczne. Cechy dziedziczne są przekzywne potomstwu. Cechy niedziedziczne to te, które nbyliśmy podczs nszego życi. Cech niedziedzicznych nie przekzuje się potomstwu. Zmienność to występownie różnic między osobnikmi tego smego gtunku. Ćwiczeni 1. Wyjśnij, czym zjmuje się genetyk. 2. Wytłumcz, co to jest dziedziczność orz podj przykłdy cech dziedzicznych. 3. Wyjśnij, czym jest zmienność i jkie jest jej źródło. 10
2 Nośnik informcji genetycznej DN Zwróć uwgę n: budowę i rolę DN, strukturę podwójnej helisy, znczenie terminu gen, Wiesz już, że niektóre cechy są przekzywne potomstwu przez rodziców. Dzieje się to w momencie zpłodnieni, gdy jądr komórkowe plemnik i komórki jjowej się łączą. To w nich jest zwrt informcj o cechch, które odziedziczy orgnizm. Zpis wszystkich cech dziedzicznych orgnizmu nzywmy informcją genetyczną. Jej nośnikiem jest mterił genetyczny, czyli kws deoksyrybonukleinowy, w skrócie DN. Informcj o cechch orgnizmu jest w nim zpisn w postci genów. znczenie replikcji DN, budowę chromosomu, liczbę chromosomów w komórkch nszego cił. Gen to odcinek DN, który zwier informcję o budowie biłk lub RN. Może to być n przykłd informcj o budowie ktyny lub miozyny biłek umożliwijących skurcz mięśni lbo enzymu trwiennego żołądk. Geny stnowią jedynie 2% cłości DN. Pozostłe 98% to odcinki, które nie kodują żdnych cech. Część z tych odcinków reguluje odczytywnie informcji zwrtej w gench. Wciąż istnieją też frgmenty DN, których funkcje nie są znne. W jki sposób cechy są zpisne w DN? Jedn cząsteczk DN zwier brdzo wiele różnych genów. Kżdy z tych genów odpowid z wytworzenie innego biłk. Dzięki poszczególnym biłkom orgnizm m konkretne cechy. nić DN GEN 1 GEN 2 GEN 3 BIŁKO CECH Melniny to brwniki ndjące kolor skórze, włosom i tęczówkom. W gench jest zpisn informcj dotycząc budowy enzymów odpowiedzilnych z ich wytworzenie. 11
Jk jest zbudowny DN? DN skłd się z mniejszych jednostek nukleotydów. Połączone szeregowo nukleotydy tworzą nić. Jedn cząsteczk DN skłd się dwóch nici, ułożonych równolegle i spirlnie skręconych wokół wspólnej osi. Tk postć cząsteczki DN nosi nzwę podwójnej helisy. DN znjduje się w jądrze komórkowym. Jądro komórkowe kieruje wszystkimi procesmi zchodzącymi w komórce. jądro komórkowe Podwójn helis to dwie nici ułożone równolegle i spirlnie skręcone wokół wspólnej osi. Budow nukleotydu Pojedynczy nukleotyd tworzą: cukier deoksyryboz, reszt kwsu fosforowego, jedn z czterech zsd zotowych: denin (w skrócie ), tymin (T), cytozyn (C) lub gunin (G). cukier deoksyryboz reszt kwsu fosforowego zsd zotow 12
Sekwencj DN Nukleotydy w nici DN są połączone w ściśle określonej kolejności, nzywnej sekwencją DN. Od tej sekwencji zleżą cechy orgnizmu. T niepozorn bił substncj znjdując się w probówce to wyizolowny z komórek DN. T C T G C G G T Sekwencj tej nici DN to: TCTGCGGT. Komplementrność zsd Zsdy zotowe z leżących nprzeciw siebie nici tworzą zwsze ściśle określone pry. To dopsownie nzywmy komplementrnością zsd. Zgodnie z nią w cząsteczce DN: denin łączy się zwsze z tyminą, tymin denin T cytozyn łączy się zwsze z guniną. cytozyn gunin C G W ten sposób sekwencj jednej nici wyzncz sekwencję drugiej nici. T T G C G T C C nukleotyd T C T G C G G T 13
Dlczego DN przyjmuje postć chromosomów? W jednej komórce człowiek znjdują się łącznie pond dw metry nici DN. by zmieściły się w niewielkim jądrze komórkowym, muszą być odpowiednio zwinięte, czyli upkowne. Njbrdziej zwrtą strukturą jest chromosom. Jk DN mieści się w komórce? Cząsteczk DN m postć podwójnej helisy. Chromosom to njbrdziej upkown postć chromtyny. Przed replikcją zwier on jedną cząsteczkę DN. DN DN zwij się z pomocą biłek w grube włókno. DN w połączeniu z biłkmi nosi nzwę chromtyny. biłk Ile chromosomów mją nsze komórki? Kżdy gtunek m określoną liczbę chromosomów w komórce. U człowiek jest ich 46. Kompletny zestw chromosomów, chrkterystyczny dl gtunku, nzywmy kriotypem. 14 Kriotyp człowiek Kriotyp człowiek zwier 46 chromosomów, kriotyp ps 78 chro mosomów.
Replikcj DN Komórki nszego cił co jkiś czs się dzielą. Muszą więc wytwrzć kopie DN, inczej komórki potomne miłyby o połowę mniejszą zwrtość mteriłu genetycznego. Proces tworzeni kopii DN nzywmy replikcją. 1 N początku replikcji podwójn helis jest rozpltn i nici DN się rozdzielją. 1 2 Do kżdej nici DN są dołączne wolne nukleotydy zgodnie z regułą komplementrności. 3 Powstją dwie identyczne cząsteczki DN. Kżd zwier jedną nić strą i jedną nową. 2 wolne nukleotydy wyjściow nić now nić 4 Po replikcji chromosom zwier dwie cząsteczki DN. Zostną one rozdzielone podczs podziłu komórki do komórek potomnych. 3? Jkie znczenie w procesie replikcji m fkt, że cząsteczk DN jest dwuniciow? 4 Budow chromosomu DN w jądrze komórkowym występuje zzwyczj w formie nici. Postć chromosomu przyjmuje jedynie wtedy, gdy komórk się dzieli. rmion chromosomu rmion chromosomu centromer miejsce połączeni chromtyd chromtyd połówk chromosomu Chromosom w dzielącej się komórce skłd się z połączonych ze sobą podłużnych połówek chromtyd. Kżd chromtyd zwier jedną cząsteczkę DN. Miejsce połączeni chromtyd jest nzywne centromerem. 15
I Genetyk Budow RN Oprócz DN w komórkch występuje również kws rybonukleinowy, w skrócie RN. Bierze on udził w wytwrzniu biłek. Podobnie jk DN skłd się z nukleotydów. Jednk nukleotydy budujące RN zmist deoksyrybozy zwierją inny cukier rybozę, zmist tyminy urcyl. Poz tym RN jest przewżnie jednoniciowy. W komórce występują różne rodzje RN: mrn przenosi informcje o budowie biłek z jądr do cytoplzmy, trn dostrcz minokwsy do miejsc syntezy biłek, rrn buduje rybosomy struktury, które odpowidją z łączenie minokwsów w łńcuchy biłkowe. Informcje dotyczące budowy różnych rodzjów RN znjdują się w gench. Kws rybonukleinowy reszt kwsu fosforowego ryboz nukleotyd Dowiedz się więcej urcyl gunin cytozyn denin zsd zotow To njwżniejsze! Nośnikiem informcji genetycznej jest kws deoksyrybonukleinowy (DN). Gen to odcinek DN, który zwier informcję o budowie biłk lub RN. Cząsteczk DN m postć podwójnej helisy skłd się z dwóch nici spirlnie skręconych wokół wspólnej osi. Kżd nić DN jest zbudown z nukleotydów. W skłd nukleotydu DN wchodzą: cukier (deoksyryboz), reszt kwsu fosforowego i zsd zotow: denin, tymin, gunin lub cytozyn. Zgodnie z zsdą komplementrności denin z jednej nici łączy się zwsze z tyminą z drugiej nici, gunin z cytozyną. Kriotyp to chrkterystyczny dl gtunku kompletny zestw chromosomów. Kriotyp człowiek zwier 46 chromosomów. Proces tworzeni kopii DN nzywmy replikcją. W wyniku replikcji chromosom jest zbudowny z dwóch chromtyd, z których kżd zwier jedną, identyczną cząsteczkę DN. Miejsce połączeni chromtyd nzyw się centromerem. Ćwiczeni 1. Opisz budowę podwójnej helisy DN. 2. Wyjśnij, n czym poleg zsd komplementrności zsd. 3. Omów przebieg replikcji DN. 16
3 Podziły komórkowe Zwróć uwgę n: znczenie terminu chromosomy homologiczne, różnice między komórkmi hploidlnymi komórkmi diploidlnymi, rodzje i znczenie podziłów komórkowych. Wszystkie komórki orgnizmu powstją w wyniku podziłu innych komórek. Komórk, któr uleg podziłowi, jest nzywn komórką mcierzystą, powstjące z niej nowe komórki komórkmi potomnymi. W przypdku orgnizmów jednokomórkowych, tkich jk drożdże, podziły komórkowe są sposobem rozmnżni. Z jednego orgnizmu powstją wówczs dw nowe. U orgnizmów wielokomórkowych podziły umożliwiją między innymi wzrost cił i powstwnie komórek rozrodczych. Dlczego chromosomy występują w prch? W jądrch komórek nszego cił znjdują się dw zestwy chromosomów. Jeden zostł odziedziczony po mtce, drugi po ojcu. Chromosomy w pierwszym zestwie mją swoje odpowiedniki w drugim zestwie. Odpowidjące sobie chromosomy nzywmy chromosommi homologicznymi. Są one tkiej smej wielkości i mją ten sm ksztłt. Znjdują się w nich tkże te sme geny. Komórki diploidlne i hploidlne Komórki nszego cił mją podwójny zestw chromosomów, czyli są diploidlne. Ozncz się je symbolem 2n. Komórki jjowe orz plemniki są hploidlne, czyli mją pojedynczy zestw chromosomów po jednym chromosomie homologicznym z kżdej pry. Komórki hploidlne ozncz się symbolem n. Komórki diploidlne Komórki hploidlne podwójny zestw chromosomów (2n) pojedynczy zestw chromosomów (n) komórk jjow plemnik Komórki nskórk zwierją podwójny zestw chromosomów. Są więc komórkmi diploidlnymi (2n). Plemnik i komórk jjow mją pojedyncze zestwy chromosomów. Są więc komórkmi hploidlnymi (n). 17
I Genetyk Podził komórki Podził komórkowy obejmuje dw główne etpy. Są to: podził jądr komórkowego orz podził cytoplzmy. Podził jądr komórkowego prowdzi do rozdzieleni mteriłu genetycznego między powstjące komórki. Zwsze poprzedz go replikcj, czyli wytworzenie kopii DN. W wyniku replikcji kżdy chromosom skłd się z dwóch identycznych cząsteczek, które podczs podziłu komórki są rozdzielne. Podził cytoplzmy umożliwi rozdzielenie komórki n dwie komórki potomne. W przyrodzie zchodzą dw rodzje podziłów: mitoz i mejoz. Mitoz Mitoz zchodzi w komórkch somtycznych, czyli budujących ciło orgnizmu. Komórki potomne powstjące w wyniku tego procesu mją tką smą ilość mteriłu genetycznego jk komórk, z której powstły. To ozncz, że w wyniku mitozy z komórki diploidlnej powstją dwie komórki diploidlne, z komórki hploidlnej dwie komórki hploidlne. Mterił genetyczny w obu komórkch potomnych jest identyczny z tym, który występowł w komórce mcierzystej. Komórki potomne wytwrzją więc tkie sme biłk i mją tkie sme cechy jk komórk, z której powstły. Umożliwi rozmnżnie bezpłciowe orgnizmom jednokomórkowym, np. mebie. Umożliwi gojenie się rn, odtwrznie złuszczonych komórek nskórk i uszkodzonych tknek np. odrstnie ogon u jszczurki. Umożliwi wytwrznie komórek cił, np. krwinek. ZNCZENIE MITOZY Umożliwi wzrost cłego cił orz jego części, np. włosów i pznokci. 18
Dowiedz się więcej Jk przebieg mitoz? Mitoz zchodzi w kilku etpch, podczs których mterił genetyczny w postci chromosomów jest rozdzielny do komórek potomnych. 1 Kiedy wrzeciono komórk zczyn się dzielić, DN przyjmuje postć podziłowe chromosomów. Kżdy z nich skłd się z dwóch identycznych chromtyd, które zwierją po jednej cząsteczce DN. Znik otoczk jądrow i zczyn się tworzyć wrzeciono podziłowe struktur, dzięki której chromosomy przemieszczją się podczs podziłu komórki. 2 Włókn wrzecion podziłowego łączą się z chromosommi. Nstępnie chromosomy ustwiją się w płszczyźnie równikowej, czyli mniej więcej w środku komórki. 3 Chromtydy oddzielją się od siebie i są odciągne przez wrzeciono podziłowe do przeciwległych biegunów komórki. Od tego momentu kżd chromtyd stje się odrębnym chromosomem. 4 Wokół kżdego zestwu chromosomów odtwrz się otoczk jądrow. Potem nstępuje podził cytoplzmy. W jego wyniku powstją dwie komórki potomne o tej smej liczbie chromosomów, co w komórce mcierzystej. otoczk jądrow chromosom chromtyd komórki potomne 19
I Genetyk Mejoz podził redukcyjny Gmety, podobnie jk wszystkie inne komór ki nszego cił, powstją w efekcie podziłu komórkowego. Jednk komórki rozrodcze nie mogą zwierć tej smej ilości DN co pozostłe komórki cił. Gdyby tk było, po wstł z ich połączeni zygot miłby dw rzy więcej mteriłu genetycznego. Tkiej sytucji zpobieg powstwnie gmet w wyniku podziłu redukcyjnego, czyli mejozy. Podobnie jk mitozę, poprzedz ją replikcj DN. Mejoz skłd się z dwóch nstępujących po sobie podziłów. Podczs pierwszego z nich powstją dwie komórki potomne ze zredukowną o połowę liczbą chromosomów, czyli z ich pojedynczym zestwem. Dzięki re plikcji, któr nstąpił przed podziłem, kżdy z tych chromosomów skłd się z dwóch chromtyd. Podczs drugiego po dziłu chromtydy te są rozdzielne do kolej nych komórek potomnych. Mejoz prowdzi więc do powstni czterech komórek hploi dlnych z jednej komórki diploidlnej. Dowiedz się więcej Jk przebieg mejoz? Podczs mejozy komórk dzieli się dwukrotnie. W rezultcie z jednej diploidlnej komórki mcierzystej powstją cztery hploidlne komórki potomne. 1 Kiedy komórk zczyn się dzielić, DN przyjmuje postć chromosomów. Kżdy z nich skłd się z dwóch identycznych chromtyd. Nstępnie chromosomy homo logiczne łączą się w pry, znik otoczk jądrow i zczyn się tworzyć wrzeciono podziłowe. wrzeciono podziłowe 20 otoczk jądrow 2 Pry 3 Kżdy chromosomów chromosom homologicznych łączą z pry jest odciągny się z wrzecionem do przeciwległego podziłowym biegun komórki. i ustwiją się w płszczyźnie równikowej komórki. 4 Powstją dwie komórki potomne. W jądrch powstłych komórek znjduje się po jednym chromosomie homologicz nym z kżdej pry.
3. Podziły komórkowe Znczenie mejozy Istotą mejozy jest wytwrznie gmet. Kż d powstł w wyniku tego procesu gmet m: zmniejszoną o połowę liczbę chromosomów, jedyną w swoim rodzju kombincję cech. Podczs powstwni gmet dochodzi do rekombincji genetycznej, wskutek której mieszją się geny pochodzące od ojc i od mtki. Wynik to z procesów, które zcho dzą podczs mejozy: wyminy frgmentów Wymin frgmentów DN między chromosommi homologicznymi sprwi, że do gmet trfiją chromosomy o nowych kombincjch cech. DN między chromosommi homologicz nymi orz losowego rozdzielni chromoso mów między komórki potomne. Dzięki temu kżd gmet jest niepowtrzln. pierwsz pr chromosomów homologicznych zestw chromosomów od jednego rodzic drug pr chromosomów homologicznych zestw chromosomów od drugiego rodzic 5 N początku drugiego podziłu w komórkch potomnych ponownie znikją otoczki jądrowe i tworzy się wrzeciono podzi łowe. 6 Chromosomy w kżdej komórce łączą się z wrzecionem podziłowym i ustwiją w płszczyźnie równikowej. 7 Chromtydy są odciągne do przeciwległych biegunów komórek. 8 Osttecznie pow stją cztery komórki o zredukownej o połowę liczbie chromosomów. otoczk jądrow 21
I Genetyk PORÓWNNIE MITOZY I MEJOZY Mitoz Przed podziłem nstępuje replikcj. Podczs mitozy dochodzi do jednego podziłu. Komórki potomne mją tką smą liczbę chromosomów jk komórk mcierzyst. Służy do wytwrzni komórek cił. Mejoz Przed podziłem nstępuje replikcj. Podczs mejozy dochodzi do dwóch podziłów. Komórki potomne mją o połowę mniejszą liczbę chromosomów niż komórk mcierzyst. Służy do wytwrzni gmet. replikcj replikcj pierwszy podził pierwszy podził drugi podził To njwżniejsze! Komórk diploidln w jądrze komórkowym m podwójny zestw chromosomów, komórk hploidln pojedynczy. Chromosomy homologiczne mją tką smą wielkość i tki sm ksztłt, zwierją też te sme geny. Wyróżni się dw rodzje podziłów komórkowych: mitozę i mejozę. Mitoz prowdzi do powstni dwóch identycznych komórek potomnych z jednej komórki mcierzystej. Mejoz prowdzi do powstni czterech komórek potomnych o zredukownej o połowę liczbie chromosomów z jednej komórki mcierzystej. Ćwiczeni 1. Określ, czym są chromosomy homologiczne. 2. Wyjśnij, czym się różnią komórki diploidlne od komórek hploidlnych. 3. Wyjśnij, dlczego DN przed podziłem przyjmuje postć chromosomów. 4. Omów znczenie mitozy i mejozy. 22
4 Podstwowe prw dziedziczeni Zwróć uwgę n: znczenie terminów: llel dominujący, llel recesywny, homozygot, heterozygot, fenotyp i genotyp, prwo czystości gmet, sposób zpisu krzyżówki genetycznej. Ludzie od dwn zstnwili się, w jki sposób rodzice przekzują swoje cechy potomstwu. Odpowiedź n to pytnie poznliśmy dzięki prcy wielu nukowców. Pierwszym z nich był żyjący w XIX wieku Gregor Mendel. Sformułowł on podstwowe prw dziedziczeni, n których opier się cł współczesn genetyk. Różne wersje genu Orgnizmy diploidlne mją dw zestwy chromosomów kżdy odziedziczony po jednym z rodziców. W zestwch tych znjdują się odpowidjące sobie chromosomy, czyli chromosomy homologiczne. Zwrte w nich geny są odpowiedzilne z te sme cechy, n przykłd z brwę włosów. Jednk w kżdym chromosomie geny te mogą różnić się od siebie. N przykłd w jednym chromosomie może występowć wersj genu wrunkując wystąpienie ciemnych włosów, w drugim chromosomie wersj wrunkując wystąpienie jsnych włosów. Wersje tego smego genu nzywmy llelmi. llele dominujące i recesywne Chociż w DN możemy mieć dw różne llele jednego genu, zzwyczj wystąpi u ns cech wrunkown tylko przez jeden z nich. Dzieje się tk, poniewż niektóre llele nzywne dominującymi mskują obecność innych zwnych recesywnymi. llele dominujące odpowidją z wystąpienie cech dominujących, ntomist llele recesywne cech recesywnych. RODZJE LLELI llel dominujący llel recesywny Jest odpowiedzilny z wystąpienie cechy dominującej. Ozncz się go dużą literą, n przykłd. Jest odpowiedzilny z wystąpienie cechy recesywnej. Ozncz się go młą literą, n przykłd. Ciemny kolor włosów jest cechą dominującą, jsny kolor włosów cechą recesywną. 23
I Genetyk Fenotyp i genotyp Możliwe do zobserwowni cechy orgnizmu, n przykłd kolor włosów, oczu czy ksztłt uszu, to jego fenotyp. Powstją one pod wpływem dziłni genów orz środowisk. Genotyp to zespół wszystkich genów orgnizmu. Nzywmy tk również zpis lleli pojedynczych genów, n przykłd. Fenotyp dziewczyny ze zdjęci to m.in. rude, kręcone włosy, niebieskie oczy i jsny kolor skóry. Zleży on od genotypu i czynników środowisk, n przykłd ltem kolor skóry dziewczyny może być ciemniejszy, jeśli będzie się on oplć. Rodzje orgnizmów według genetyków Orgnizm diploidlny może mieć dw różne lub dw identyczne llele jednego genu. Jeśli osobnik m dw różne llele, nzywmy go heterozygotą. Ntomist jeśli m dw identyczne llele, nzywmy go homozygotą. W zleżności od tego, jkie llele występują u homozygoty, wyróżnimy: homozygotę dominującą, czyli tką, któr m dw llele dominujące, homozygotę recesywną, czyli tką, któr m dw llele recesywne. Określeni homozygot i heterozygot odnoszą się do pojedynczego genu. W komórkch orgnizmów występuje wiele tysięcy różnych genów. Orgnizm może więc być homozygotą (dominującą lub recesywną) pod względem jednego genu, heterozygotą pod względem innego. RODZJE ORGNIZMÓW Homozygot dominując Homozygot recesywn Heterozygot M dw llele dominujące. Ujwni się u niej cech dominując. Jej genotyp zpisuje się z pomocą dwóch wielkich liter, n przykłd. M dw llele recesywne. Ujwni się u niej cech recesywn. Jej genotyp zpisuje się z pomocą dwóch młych liter, n przykłd. M jeden llel dominujący i jeden recesywny. Ujwni się u niej cech dominując. Jej genotyp zpisuje się z pomocą jednej wielkiej i jednej młej litery, n przykłd. 24
Prwo czystości gmet Podstwowe prwo dziedziczeni mówi, że w kżdej gmecie orgnizmu diploidlnego (komórce jjowej i plemniku) znjduje się tylko jeden llel dnego genu. Prwo to jest nzywne prwem czystości gmet lub pierwszym prwem Mendl od nzwisk jego odkrywcy Gregor Mendl. Wytwrznie gmet zgodnie z pierwszym prwem Mendl n przykłdzie genu Homozygot dominując wytwrz jeden rodzj gmet. W kżdej gmecie znjduje się llel dominujący. Homozygot recesywn wytwrz jeden rodzj gmet. W kżdej gmecie znjduje się llel recesywny. Heterozygot wytwrz dw rodzje gmet. Jeden rodzj zwier llel dominujący, ntomist drugi llel recesywny. gmety Gregor Mendel ojciec genetyki Czeski zkonnik Gregor Mendel przez wiele lt prowdził bdni n różnych odminch grochu zwyczjnego. Rozpoczął od wyhodowni tzw. czystych linii, czyli osobników, u których konkretn cech, n przykłd biły kolor kwitów, utrzymuje się z pokoleni n pokolenie. Nstępnie krzyżowł, czyli kojrzył ze sobą, osobniki o odmiennych cechch i obserwowł powstłe potomstwo. Czerwon brw kwitów grochu zwyczjnego jest cechą dominującą, ntomist bił recesywną. Gregor Mendel dziś jest nzywny ojcem genetyki, jednk doceniono go dopiero po jego śmierci. 25
Krzyżówk genetyczn Genotyp i fenotyp potomstw możn ustlić n podstwie krzyżówki genetycznej 1. Pokolenie rodzicielskie, czyli pierwsze pokolenie krzyżownych roślin, ozncz się literą P, ntomist pokoleni potomne literą F. Zpis F 1 ozncz pierwsze pokolenie potomne, F 2 drugie pokolenie potomne. Roślin z pokoleni rodzicielskiego (P) o czerwonych kwitch jest homozygotą dominującą o genotypie, roślin o biłych kwitch homozygotą recesywną o genotypie. P: gmety: F : 1 Wszystkie gmety homozygoty dominującej zwierją llel dominujący, podczs gdy wszystkie gmety homozygoty recesywnej llel recesywny. W pierwszym pokoleniu potomnym (F 1 ) potomstwo powstłe z połączeni tych gmet m tki sm zestw lleli genu odpowiedzilnego z brwę kwitów. Wszystkie rośliny pokoleni F 1 są heterozygotmi o genotypie i mją czerwone kwity. gmety: Kżdy osobnik pokoleni F 1 wytwrz dw rodzje gmet: połow z nich zwier llel recesywny, połow llel dominujący. Z połączeni gmet osobników pokoleni F 1 może powstć potomstwo o trzech różnych genotypch:, i orz dwóch fenotypch czerwonych lub biłych kwitch. F : 2 Fenotyp osobnik wynik z jego genotypu. Wszystkie osobniki, które w swoim genotypie mją przynjmniej jeden llel dominujący, mją czerwone kwity (3/4 potomstw). Są to homozygoty dominujące i heterozygoty. Jedynie homozygoty recesywne mją biłe kwity (1/4 potomstw). 1 Krzyżówk genetyczn sposób przewidywni możliwych genotypów i wynikjących z nich fenotypów potomstw n podstwie rodzjów gmet produkownych przez orgnizmy z pokoleni rodzicielskiego. 26
4. Podstwowe prw dziedziczeni Jk zpisć krzyżówkę genetyczną? Jeśli znne są genotypy rodziców, n przykłd, to krzyżówkę genetyczną możn zpisć z pomocą tbeli. 1 Nrysuj w zeszycie tbelę, któr będzie mił trzy wersy i trzy kolumny. W pierwszej komórce tbeli wpisz symbole rodziców: symbol płci męskiej orz symbol płci żeńskiej. 3 We włściwe miejsc wpisz genotypy zygot, które powstną z połączeni gmet. Zpisz obok siebie symbole lleli pochodzących od kżdej z łączących się gmet. Smouczek 2 W odpowiednie miejsc wpisz gmety rodziców. W pierwszym wierszu wpisz symbole gmet męskich. W pierwszej kolumnie wpisz symbole gmet żeńskich. 4 N podstwie genotypów ustl fenotypy potomstw. Kżdy osobnik, który odziedziczy llel dominujący, będzie mił czerwone kwity 3/4 potomstw. U 1/4 potomstw kwity będą biłe. To njwżniejsze! llele to różne wersje tego smego genu. llele dominujące odpowidją z wystąpienie cechy dominującej. llele recesywne odpowidją z wystąpienie cechy recesywnej. Zleżnie od tego, jkie llele występują w genotypie dnego osobnik, wyróżni się: homozygotę dominującą (ob llele w genotypie są dominujące), heterozygotę (w genotypie jeden llel jest dominujący, drugi recesywny) i homozygotę recesywną (ob llele w genotypie są recesywne). U homozygot dominujących i heterozygot ujwni się cech dominując, ntomist u homozygot recesywnych cech recesywn. Informcj genetyczn zwrt we wszystkich gench orgnizmu to jego genotyp. Możliwe do zobserwowni cechy orgnizmu to jego fenotyp. Prwo czystości gmet (pierwsze prwo Mendl) mówi, że w kżdej gmecie orgnizmu diploidlnego znjduje się tylko jeden llel dnego genu. Ćwiczeni 1. Wyjśnij, n czym poleg różnic między llelem dominującym recesywnym. 2. Określ, czym różni się genotyp od fenotypu. 3. Podj genotypy homozygoty recesywnej, homozygoty dominującej i heterozygoty n przykłdzie genu B. 4. Wyjśnij, n czym poleg prwo czystości gmet. 27
5 Dziedziczenie cech u człowiek Zwróć uwgę n: przykłdy cech, które dominują u ludzi, sposób, w jki ustl się prwdopodobieństwo wystąpieni u potomstw określonej cechy. Wystrczy spojrzeć n swoje odbicie w lustrze, by określić, które cechy odziedziczyliśmy po mmie, które po tcie. Niektóre z nich, n przykłd piegi, są zleżne od jednego genu. Inne, tkie jk brw skóry, wynikją ze współdziłni kilku genów. Wiele cech jest wynikiem zrówno dziłni genów, jk i wpływu n nsz orgnizm czynników środowisk. Do tkich cech zlicz się między innymi wzrost i msę cił. Dowiedz się więcej Od genu do cechy Geny zwierją informcje o cechch orgnizmu, dokłdniej o budowie biłek, dzięki którym te cechy mogą się ujwnić. Do biłek nleżą między innymi enzymy, które uczestniczą w wytwrzniu melnin brwników odpowiedzilnych n przykłd z brwę oczu. 1 W jądrze komórkowym n podstwie informcji zpisnej w DN powstje cząsteczk mrn. 2 W cytozolu rybosom łączy ze sobą minokwsy według kolejności określonej w mrn. W ten sposób powstje łńcuch minokwsów. mrn trn rybosom DN mrn 3 Łńcuch minokwsów zwij się w określony sposób, dzięki czemu biłko może pełnić swoją funkcję. W tym przypdku jest to enzym, który uczestniczy w produkcji melniny odpowiedzilnej z brązową brwę oczu. JĄDRO KOMÓRKOWE CYTOZOL minokwsy 28
Które cechy dominują u ludzi? Cechą zleżną od jednego genu są n przykłd widoczne n skórze piegi. To cech dominując, więc ujwni się u osób, które odziedziczyły po rodzicch przynjmniej jeden llel dominujący. Odpowidjąc im cech recesywn brk piegów ujwni się jedynie u homozygot recesywnych. Podobnie dziedziczy się inne cechy zleżne od pojedynczych genów. Cechy dominujące odstjące uszy umiejętność zwijni język w rurkę dołki w policzkch piegi ciemne włosy kręcone włosy ciemny kolor oczu Cechy recesywne przylegjące uszy brk umiejętności zwijni język w rurkę policzki bez dołków brk piegów jsne włosy proste włosy jsny kolor oczu 29
I Genetyk Smouczek Jk ustlić prwdopodobieństwo wystąpieni u potomstw określonej cechy? by sprwdzić, jkie jest prwdopodobieństwo wystąpieni u potomstw wybrnej cechy, sporządz się krzyżówkę genetyczną. Przykłd 1. Ustlenie prwdopodobieństw występowni cechy u potomstw, jeśli znne są genotypy rodziców Polecenie: Ustl, jkie jest prwdopodobieństwo urodzeni się dzieck bez piegów rodzicom, którzy mją piegi i są heterozygotmi. Przykłdy wykonj w zeszycie. W poleceniu podno zrówno fenotypy rodziców (osoby mjące piegi), jk i ich genotypy (heterozygoty). by rozwiązć zdnie, nleży poprwnie uzupełnić krzyżówkę genetyczną. 1 Ozncz llele. llel wrunkujący obecność piegów n skórze jest dominujący, ntomist llel odpowiedzilny z brk piegów jest recesywny. Zpisz to. llel wrunkujący obecność piegów llel wrunkujący brk piegów 4 Wpisz we włściwe miejsc możliwe genotypy zygot powstłych z połączeni poszczególnych gmet. 2 Wypisz genotypy rodziców i gmety wytwrzne przez kżdego z nich. Pokolenie rodzicielskie: Gmety mtki Gmety ojc : i : i 3 Nrysuj tbelę skłdjącą się z trzech wierszy i trzech kolumn, nstępnie ją uzupełnij. Wpisz w odpowiednie miejsc gmety rodziców. 5 Zkreśl genotyp dzieck, u którego ujwni się cech recesywn, czyli brk piegów. Będzie to homozygot recesywn. Widzisz terz, że prwdopodobieństwo urodzeni się dzieck, u którego ujwni się cech recesywn brk piegów wynosi 1/4, czyli 25%. Przykłd 2. Ustlenie prwdopodobieństw występowni cechy u potomstw, jeśli nie są znne genotypy obojg rodziców Polecenie: Ustl prwdopodobieństwo urodzeni się dzieck bez dołków w policzkch kobiecie, któr m dołki, i mężczyźnie, który ich nie m. W poleceniu podno jedynie fenotypy rodziców. Jeśli wiemy, że obecność dołków w policzkch jest cechą dominującą, powinniśmy njpierw spróbowć ustlić ich genotypy. 1 Ozncz llele. llel wrunkujący obecność dołków w policzkch jest dominujący, ntomist llel odpowiedzilny z brk dołków recesywny. Zpisz to. llel wrunkujący obecność dołków w policzkch llel wrunkujący brk dołków w policzkch 30
5. Dziedziczenie cech u człowiek 2 Wypisz fenotypy rodziców. Ustl, jk cech dominując czy recesywn ujwni się u kżdego z nich. Nstępnie podj możliwe genotypy. Fenotyp ojc policzki bez dołków (cech recesywn). Cech recesywn ujwni się jedynie u homozygot recesywnych, ojciec jest więc homozygotą recesywną. Fenotyp mtki policzki z dołkmi (cech dominując). Cech dominując ujwni się zrówno u homozygot dominujących, jk i u heterozygot. Mtk może więc być homozygotą dominującą lub heterozygotą. Jeżeli nie widomo, czy osob o cesze dominującej jest homozygotą czy heterozygotą, to by ustlić prwdopodobieństwo wystąpieni jkiejś cechy u jej potomstw, nleży rozptrzyć ob przypdki. Smouczek Przypdek Mtk jest heterozygotą 3 Wypisz gmety wytwrzne przez mtkę i ojc. Przypdek b Mtk jest homozygotą dominującą 3b Wypisz gmety wytwrzne przez mtkę i ojc. Gmety mtki : i Gmety mtki : i Gmety ojc : i Gmety ojc : i 4 Nrysuj tbelę i wpisz w odpowiednie miejsc gmety rodziców. Nstępnie wpisz możliwe genotypy zygot powstłych z połączeni poszczególnych gmet. 4b Nrysuj tbelę i wpisz w odpowiednie miejsc gmety rodziców. Nstępnie wpisz możliwe genotypy zygot powstłych z połączeni poszczególnych gmet. Widzisz terz, że jeżeli mtk jest heterozygotą, to prwdopodobieństwo urodzeni się dzieck bez dołków w policzkch wynosi 50%. Widzisz terz, że jeżeli mtk jest homozygotą dominującą, to nie może urodzić dzieck bez dołków w policzkch. To njwżniejsze! Cechy mogą zleżeć od jednego genu, wielu genów lub od genów i wpływu środowisk. Dl cech dziedziczonych jednogenowo możn określić llel dominujący i llel recesywny. Do cech dominujących człowiek zlicz się między innymi: kręcone włosy, umiejętność zwijni język w rurkę, odstjące uszy, piegi n skórze i dołki w policzkch. Do cech recesywnych człowiek zlicz się między innymi: proste włosy, brk umiejętności zwijni język w rurkę, przylegjące uszy, brk piegów n skórze i dołków w policzkch. Ćwiczeni 1. Sprwdź, jkie jest prwdopodobieństwo urodzeni się dzieck o kręconych włosch, jeśli jego mm m kręcone włosy, tt proste włosy. 2. Ustl, czy jest możliwe urodzenie się dzieck ze zdolnością zwijni język w rurkę rodzicom, którzy nie potrfią tego zrobić. 3. Wygięty kciuk jest cechą dominującą, prosty kciuk cechą recesywną. Podj prwdopodobieństwo urodzeni się dzieck z prostym kciukiem prze, u której kobiet m prosty kciuk, mężczyzn wygięty. 31
Imię i nzwisko Kls Rok szkolny Podpis 1. 2. 3. Zdjęci i ilustrcje: BE&W: LMY STOCK PHOTO DS s. 201 (skór gd), ll Cnd Photos s. 142, ndrew Drrington s. 123 (brudnic mniszk), ndrew pyne s. 144 (spliny smochodowe), ntje Schulte s. 105 (ślimk), rterr Picture Librry s. 117 (wycink drzew), rtesub s. 99 (muren), blickwinkel s. 58 (koń), blickwinkel/biopix s. 59 (wżk), blickwinkel s. 87 (wilki), s. 90 (stdo dzików), blickwinkel/huetter s. 103 (jsnot bił), Bob Gibbons s. 160 (zimoziół północny), Crver Mostrdi s. 112 (mrówk odcinjąc liść), Dve Bevn s. 83 (soliród zielny), Dve Wtts s. 57 (dziobk), Dvid Dvis Photoproductions s. 84 (stref 2 wieżowce), Doug McCutcheon s. 166 (pustułki), E.R. Degginger s. 18 (meb), FLP s. 149 (szrotówek), Frns Lemmens s. 166 (przejście dl zwierząt), Friedrich Strk s. 42 (lbinizm), Ilinski s. 84 (stref 2 osiedle podmiejskie), incmerstock s. 65 (pwin), Jnus Jrv s. 111 (brodczk), 129 (stref 6), John Mollerberg s. 141 (wydmy porośnięte trwmi), Julie G. Woodhouse s. 146 (elektrowni), Justine Evns s. 67 (szympns), Keith Morris s. 84 (stref 3 domy n wsi), kretorex s. 160 (Kmpinoski PN), Krys Biley s. 149 (nork), Mnfred Ruckszio s. 90 (pszczoły), Mrtin Shields s. 146 (zbiornik wodny), Ms Ushiod s. 115 (rekin i podnwki), Medicl-On-Line s. 113 (bkterie brodwkowe), Michel Dutton s. 159 (rogownic lpejsk), Nturepics s. 100 (przeziernik osowiec), NturePics s. 83 (lrw jętki), Nigel Cttlin s. 105 (termit), 113 (roślin groszku), NPS Photo s. 90 (wth wilków), Polo Gislimberti s. 159 (żubr), Premphotos s. 165 (wilgotnic), Prism by Duks Pressegentur GmbH s. 106, Rndy Green s. 140 (niedźwiedź polrny), Reinhrd Dirscherl s. 101 (njeżk), Scott Cmzine s. 109 (kleszcz), shpencolour s. 103 (żywe kmienie), Stephen Frink Collection s. 101 (njeżk w pozycji obronnej), Stocktrek Imges, Inc. s. 144 (wybuch wulknu), The Nturl History Museum s. 54 (skmieniłe pprocie tło), Trvelib Prime s. 156 (zśmiecon plż), Vness Woods s. 165 (gwizdosz), VPC Trvel Photo s. 54 (szczątki mmut), World Pictures/vlon s. 8 (rcheolog), Zoonr GmbH s. 60 (żółw słoniowy); rco Imges GmbH/C. Hutter s. 65 (wyjce), rco Imges GmbH/P. Wegner s. 90 (wlczące jelenie); Dorling Kindersley s. 54 (skmieniłe pprocie); GERRD LCZ IMGES/ Gerrd Lcz s. 57 (ltimeri); IMGEBROKER RM delheid Nothegger s. 100 (ptyczk), Frnk Sommriv s. 120 (brk n rzece), s. 167 (rysie), Lydie Gigerichov s. 144 (mrtwy ls); Jn Włodrczyk s. 116 (jezioro), s. 160 (Krkonoski PN), s. 161 (Ttrzński PN); Jnusz Leśnik s. 85 (stref 6 ls liścisty); JUICE Imges Ltd/In Lishmn s. 155 (zdrzewieni śródpolne); Krzysztof Wykrot s. 98 (modliszk); Łuksz Zndecki s. 152 (rumowisko); Mrek Mruszk s. 85 (stref 5 ls sosnowy); MRY EVNS PICTURE LIBRRY/rde.com/John Cnclosi s. 168 (kondor); NTURE PICTURE LIBRRY nup Shh s. 94 (orły i mrbuty), Dvid Shle s. 99 (ryb głębinow), Georgette Douwm s. 99 (rurecznic), Ingo rndt s. 164 (wąż), Jose B. Ruiz s. 103 (lelek), s. 150 (drop), Jose Luis Gomez de Frncisco s. 79 (żołędnic), Jurgen Freund s. 99 (meduz), Luiz Cludio Mrigo s. 94-95 (jgury), Lynn M. Stone s. 166 (dokrminie zwierząt), Mrk Pyne-Gill s. 101 (pncernik), Nill Benvie s. 129 (stref 7), Pn Troglodytes Verus s. 66 (porozumiewjące się szympnsy), Phil Svoie s. 95 (cudowronki), Premphotos/Ken Preston-Mfhm s. 98 (pjąk kwietnik), Robert Thompson s. 139 (wstężyki gjowe), s. 151 (perłoródk), Solvin Znkl s. 83 (węgorz europejski), Wild Wonders Of Europe, Dietmr Nill s. 79 (kosztk); PHOTO RESERCHERS Biophoto ssocites s. 14-15 (chromosom), Scott Cmzine s. 113 (mrówki grzybirki n grzybni); PHOTOSHOT Bruce Colemn Inc./Jne Burton s. 102 (rosiczk), N.H.P.. s. 99 (żółw sępi i wyrostek n języku), N.H.P../Stephen Dlton s. 101 (zskroniec udjący mrtwego); Rent i Mrek Kosińscy s. 161 (Poleski PN); EST NEWS: GE FOTOSTOCK NIMLS nimls/dvid M. Dennis s. 112-113 (mrówki grzybirki niosące liście), Beuty Photo Studio s. 67 (kobiet), imgebroker/mrko König s. 150 (storczyk); ll Cnd Photos/Roderick Chen s. 51-52; Fotonov/ dm Brzoz s. 162 (Dąb Brtek); Przemysłw Ziemcki s. 158 (tblic); REPORTER/ gencj Wschód /Michł Kość s. 147 (wyplnie trw), s. 167 (fokrium); Science Photo Librry s. 5-6, 8 (komórk nowotworow), s. 8-9 (podobieństwo), s. 9 (nukowiec, genetyczny odcisk), s. 12, 13, 19, 45 (pobiernie krwi), s. 63 (Wtson i Crick), s. 69 (Nendertlczyk), s. 105 (trk ślimk), s. 107 (tsiemiec), s. 108 (szczęki i zęby pijwki), s. 109 (wesz głowow), s. 112 (strzępki grzybni), Science Photo Librry/Eye Of Science s. 41, Stnisłw Kowlczuk s. 72 (Gerrd Gierliński); FLSH PRESS MEDI: DIOMEDI rde/frncois Gohier s. 54 (skmieniłe jj dinozurów), rde/steve Hopkin s. 107 (pchł), FLP/Derek Middleton s. 94 (jelonki rogcze), HEMIS/SUDRES Jen- -Dniel s. 69 (mlowidł nsklne), imgebroker RM/Guenter Frnz s. 95 (chbry), imgebroker RM/Michel Krbs s. 95 (kiełkujące rośliny), Medicl Imges RM/Clude Bucu s. 14, 17, 32, 44, 60 (kriotyp), MEDICL Imges/Medicl Imges RM/Tm C. Nguyen s. 54 (inkluzj w bursztynie), Red Circle Imges RM s. 127, Science Source/Eric V. Grve s. 105 (pierwotnik), SuperStock RM/Nick Grbutt s. 98 (pjąk z pjęczyną w odnóżch); VISULS UNLIMITED/WLLY EBERHRT s. 113 (bkterie brodwkowe n korzenich); FORUM: Mciej Pist s. 147 (monokultur leśn), Mrcin Wielicki s. 161 (Słowiński PN), Rent i Mrek Kosinscy s. 139 (żubry); GETTY IMGES: WL Imges RM/Wlter Bibikow s. 145 (smog); CORBIS DOCUMENTRY nup Shh s. 115 (lwy i hieny), Hns Strnd s. 124, Lyne Kennedy s. 54 (skmieniły monit), VCG s. 66 (szympns z ptykiem); Corbis/Rob&Ss s. 7; Corbis/Steve Preznt s. 33; Dorling Kindersley/Frnk Greenwy s. 58 (nietoperz w locie); E+/PeopleImges s. 29 i 4 stron okłdki (brk umiejętności zwijni język); E+/Steve Debenport s. 43; Imge Source/JLPH s. 29 i 4 stron okłdki (zwijnie język); imgebroker RF/J.W.lker s. 57 (łodzik); MINDEN PICTURES RM Tui De Roy s. 60 (pingwiny równikowe), s. 123 (ppug), Michel & Ptrici Fogden s. 100-101 (drzewołz), Mitsuki Iwgo s. 90 (bwoły i lwy); Ntionl Geogrphic/Robert B. Goodmn s. 135-136 (wycink lsu deszczowego); Photolibrry RM/Mrtin Hrvey s. 146 (ptk w ropie); Photolibrry/Dvid Q. Cvgnro s. 9 (genetycznie zmodyfikown kukurydz); Science Source s. 107 (jj tsiemc); Stockbyte/jj imges s. 153 (spliny smochodowe); The Imge Bnk/Mnoj Shh s. 88; The Imge Bnk/Richrd Koek s. 39; WterFrme RM/Borut Furln s. 111 (krb); NS: Goddrd Spce Flight Center/Ozone Hole Wtch s. 145 (dziur ozonow); PNTHERMEDI: Frnk Röder s. 146 (kominy), Mrtin Berg s. 92 (bbk zwyczjn), s. 165 (mchy), Robert Keenn s. 165 (mchy); Pństwowy Instytut Geologiczny, Pństwowy Instytut Bdwczy s. 72 (tropy z Trchilos); PIXTL s. 25 (Gregor Mendel), s. 63 (Gregor Mendel); SHUTTERSTOCK: fric Studio s. 45 (bdnie USG), ir Imges s. 29 (policzki z dołeczkmi), leksnder Bolbot s. 139 (Puszcz Biłowiesk), s. 159 (Biłowieski PN), leksey Stemmer s. 153 (splnie węgl), licj neumiler s. 138 (wydm), lkn s. 145 (gór lodow), ndrey rmygov s. 154 (ferm ryb), nton_ivnov s. 71(tło ze skłmi), ptyp_kok s. 125 (trw), ssoons s. 148 (sow), uthentic trvel s. 71 (tło z trwmi), Ben Schonewille s. 116 (grzyby), BGS_Imge s. 65 (gibon), Blmb s. 42 (chorob Huntington), BMJ s. 167 (bóbr), bogumil s. 117 (ekosystem leśny), Cookie Studio s. 24, Cultur Motion s. 29 i 4 stron okłdki (przylegjące uszy), Czesznk Zsolt s. 167 (żółw), dnm12 s. 65 (lemur), Denis Kuvev s. 44 (osob z zespołem Down), Edurd Kyslynskyy s. 159 (ryś), Egoreichenkov Evgenii s. 168 (młp), Elen Elisseev s. 152 (ls), Elenmiv s. 89 (chmury), Elis Locci s. 61 (plż z plmmi), ESB Professionl s. 29 (długie, ciemne kręcone włosy), exopixel s. 32 (chłopk), FotoMonkey s. 61 (Kicker Rock, Wyspy Glpgos), Frnny Constntin s. 53, gshgeron s. 126 (dymiące kominy), Gelpi s. 18 (dziewczynk), Genndiy Solovyev s. 86, gersimov_foto_174 s. 71 (mlowidł nsklne), Glss nd Nture s. 114 (koliber), Gonclo Veloso de Figueiredo s. 154 (kominy), Gret Gbglio s. 18 (jszczurk), Grigorit Ko s. 62 (rsy psów), GUDKOV NDREY s. 65 (goryl), Hydromet s. 138 (ls sosnowy), iko s. 125 (muchomor), IndinSummer s. 140 (mp świt), Jcek Chbrszewski s. 156 (dziewczyn), Json Mintzer s. 146 (mrtwe ryby), John Swnepoel s. 137 (słonie i zebry), Jose de Jesus Churion Del s. 126 (dymiący wulkn), Krel Brtik s. 126 (wilk), Ksperczyk Bogdn s. 95 (kowlik), Kteryn Kon s. 18 (czerwone krwinki), Kevin McKeever s. 116 (srn), Khmkhli Thnet s. 116 (bkterie), King s. 29 i 4 stron okłdki (odstjące uszy), krsky s. 82-83 (jskier rozłogowy), Kristof Degreef s. 66-67 (szympns, tło), Krzyzk s. 141 (wydmy ndmorskie), Kuttelvserov Stuchelov s. 125 (ślimk), kzww s. 89 (mniszek lekrski), Lebendkulturen.de s. 116 (protisty), LegRT s. 122 (drzew), lithin s. 32 (dziewczyn), Lukchi Chimongkon s. 70 (tło z lsem), Mksud s. 147 (ork), Mrek R. Swdzb s. 164 (slmndr), Mrtin D. Vonk s. 84 (stref 1 fbryk), Mrtin Prochzkcz s. 62 (rybołów), Mtthew Dixon s. 116 (jezioro z kmienimi), Michl Durinik s. 116 (kuter rybcki), Mikhil P. s. 152 (rzek), Mirek Nowczyk s. 160 (PN Bory Tucholskie), MMCez s. 93, momnum s. 85 (stref 7 góry), Monkey Business Imges s. 11, 29 (długie, blond proste włosy), Morvsk s. 25 (kwity groszku), Mriy Wildlife s. 126 (zjąc), mythj s. 14-15 (tło), Ndezd Verbenko s. 110, NIKIT TV s. 71 (ognisko), Nin Budy s. 29 (policzki bez dołków), Nordo s. 61 (Wyspy Glpgos tło), Olg Rosi s. 23, pdmk s. 156 (pojemniki n śmieci), pffy 4 stron okłdki (dziewczyn z blond włosmi), PKUL PIOTR s. 156 (kontkt), Pul Vowles s. 61 (Wysp Genoves, Wyspy Glpgos), Petr Christen s. 90 (sępy), PHB.cz (Richrd Semik) s. 143 (ryby), Piotr Krzeslk s. 79 (ls), s. 158 (Biebrzński PN), Ponderful Pictures s. 126 (jezioro w lesie), Prostock-studio s. 66 (mężczyzn używjący śrubokręt), puchn s. 166 (łąk), Rich Crey s. 89 (łwic ryb), Rudmer Zwerver s. 143 (storczyk), SRWUT KUNDEJ s. 82 (korlowce), Silver Spirl rts s. 70 (tło), Slvko Sered s. 126 (sosn), Stnisłw Tokrski s. 138-139 (krjobrz z rzeką), Stockr s. 149 (Brszcz Sosnowskiego), Sturt G Porter s. 97 (geprd), STUDIO M s. 155 (elektrowni słoneczn), Szsz-Fbin Jozsef s. 114 (mrówki i mszyce), tndemich s. 70, 71 (tło z trwą), Toms Kotouc s. 60 (legwn morski), Viktor Ggrin s. 122 (łąk), Vldimir Wrngel s. 149 (krp), s. 151 (jesiotr), WDG Photo s. 117 (prk), Yuliy Evstrtenko s. 165 (szchownic); THINKSTOCK/GETTY IMGES: Hemer s. 66 (rozmwijący ludzie), s. 114 (bwół i bąkojdy); istockphoto s. 14 (chłopiec z psem), s. 17 (dłoń), s. 57 (kolcztk), s. 65 (orngutn, szympns), s. 80 (łoś), s. 82 (sosn, rzekotk), s. 83 (przylszczk pospolit), s. 89 (koloni głuptków), s. 107 (komr, kleszcz), s. 117 (kombjn zbożowy, żwirowni), s. 125 (jeż), s. 126 (grzyby), s. 137 (swnn tło, likony), s. 139 (łąk), s. 140 (ls równikowy), s. 143 (żubr), s. 147 (opryski, osusznie terenów podmokłych), s. 151 (sęp płowy), s. 152 (niedźwiedzie), s. 153 (krowy, zrszcz, kombjn), s. 154 (oczyszczlni ścieków), s. 155 (elektrowni witrow), s. 160 (łoś), s. 161 (żurw, mew), s. 163 (bielik, ślimk), s. 164 (modliszk, ryś, zimorodek), s. 165 (obuwik, rosiczk), s. 167 (żubry), 4 stron okłdki (dziewczyn z ciemnymi kręconymi włosmi); TongRo Imges RF s. 125 (grzyby); Zoonr RF s. 143 (słoń) orz gnieszk Czrnock s. 148 (choinówk), ndrzej Boczrowski s. 72 (. Boczrowski), rtur Tbor s. 80 (bocin czrny), Ewelin i Bogdn Wńkowiczowie s. 85 (stref 4 pol i łąki), 87 (Trójmiejski PK), 129 (stref 1, 2, 4, 5), s. 141 (ls n wydmch), Flickr.com/Serge K. Keller, FCD CC BY licence requires ttribution of uthor s. 63 (Krol Drwin), Grzegorz Leśniewski s. 105 (świstk), s. 162 (suseł), Grzegorz Sosnowski s. 105 (motyl), Hnn Wójcik s. 84 (stref 1, 2, 3), s. 85 (stref 4, 5, 6, 7 dolne), Henryk Kościelny s. 59 (Błotnik stwowy), s. 105 (grubodziób), s. 162 (stnowisko dokumentcyjne Blchówk ), Krkonoski Prk Nrodowy/Dził Ochrony Przyrody/Krkonoski Bnk Genów/ Mrt Kroczek s. 160 (dzwonek krkonoski); Mrek Ostrowski s. 120 (rzek Wisł), Pweł Fbijński s. 157, 159 (Bbiogórski PN, Bieszczdzki PN), Piotr Szrek s. 54 (odciski pierwszego czworonog), Rent i Mrek Kosińscy/www.kosinscy.pl s. 103 (mki), s. 161 (kozic), Robert Dejtrowski s. 80 (ls olchowy), Ryszrd Kozik s. 85 (stref 4, 5, 6, 7 górne), Słwomir Wiktorowicz s. 103 (pokrzyw), Wojciech Mzurkiewicz s. 129 (stref 3), Wojtek Urbnek (okłdk). Wydwnictwo dołożyło wszelkich strń, by odnleźć posidczy prw utorskich do wszystkich utworów zmieszczonych w podręczniku. Pozostłe osoby prosimy o kontkt z Wydwnictwem.
Które cechy dominują u ludzi? Dziedziczymy po rodzicch po dwie wersje kżdego genu jedną po mmie, drugą po tcie. Jednk ujwni się u ns cech wrunkown przez jedną z nich. Dzieje się tk, poniewż niektóre cechy dominują nd innymi. N przykłd ciemny kolor oczu jest cechą dominującą, jsny kolor oczu cechą recesywną. Cechy dominujące odstjące uszy ciemne włosy kręcone włosy ciemny kolor oczu umiejętność zwijni język w rurkę Cechy recesywne przylegjące uszy jsne włosy proste włosy jsny kolor oczu brk umiejętności zwijni język w rurkę www.nower.pl biologi@nower.pl infolini: 801 88 10 10, 58 721 48 00