Gdańsk, 10.09.2008 r.

Unia Europejska Analiza luki finansowej w województwie pomorskim w zakresie dostępu przedsiębiorców do zwrotnych instrumentów finansowych w kontekście realizacji Działania 1.3 Poza-dotacyjne instrumenty wsparcia MŚP w ramach regionalnego programu operacyjnego dla województwa pomorskiego na lata 2007-2013 w drodze inicjatywy JEREMIE Piotr Tamowicz Publikacja w 75% współfinansowana z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz w 25% z budŝetu województwa w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013. Gdańsk, 10.09.2008 r. 1

Spis treści 1. Wstęp... 3 2. Wnioski i rekomendacje... 4 3. Metodologia badania... 11 3.1. Cel badania ewaluacyjnego... 11 3.2. Zakres podmiotowy badania ewaluacyjnego... 11 3.3. Zakres przedmiotowy analizy... 12 3.4. Zarys koncepcji badania... 13 3.5. Źródła danych... 13 4. Rynek finansowania długiem... 15 4.1 Źródła niedoskonałości rynku... 15 4.2. Analiza rynku finansowania długiem... 16 4.2.1. Ogólny poziom rozwoju... 16 4.2.2. Struktura podmiotowa i koncentracja rynku... 19 4.2.3. Dostępność placówek bankowych... 22 4.2.4. ZróŜnicowanie oferty produktowej... 25 4.2.5. Baza kapitałowa sektora bankowego... 26 4.2.6. System regulacyjny... 28 4.2.7. Asymetria informacji... 29 4.2.8. Sektor bankowy - podsumowanie... 31 4.2.9. Pozabankowe źródła finansowania... 35 4.3. Szacunek popytu w obszarze hipotetycznej luki finansowej... 42 5. Finansowanie typu equity... 52 5.1 Niedoskonałość rynku... 52 5.2. Aktualna podaŝ kapitału... 54 5.2.1. Komercyjne fundusze VC... 54 5.2.2. Publiczno-prywatne fundusze VC... 55 5.2.3. Rynek NewConnect... 57 5.2.4. Inwestorzy typu business angels... 57 5.2.5. PodaŜ equity - podsumowanie... 58 5.3. Specjalizacja sektorowa... 59 5.4. Warunki dostępu do kapitału... 60 5.5. Penetracja rynku... 61 5.6. PodaŜ a zasoby przedsiębiorczości... 64 6. Finansowanie bezzwrotne... 66 6.1. Wsparcie działalności gospodarczej osób bezrobotnych... 66 6.2. Wsparcie na rozpoczęcie i kontynuację działalności gospodarczej... 72 6.2.1. Dotychczasowa skala i zakres wsparcia... 72 6.2.2. Nowy okres programowania funduszy strukturalnych... 74 7. Załączniki... 78 8. Spis tabel i rysunków... 91 9. Wykaz skrótów... 92 10. Bibliografia... 93 11. Lista przeprowadzonych wywiadów... 95 2

1. Wstęp Niniejsze opracowanie prezentuje syntetyczną analizę dwóch segmentów rynku finansowego finansowania długiem i kapitałem własnym oraz podaŝy instrumentów bezzwrotnych (dotacje) współtworzących łącznie strumień zasilania finansowego mikro oraz małych i średnich przedsiębiorstw. Celem analizy było wskazanie czy i w jakim zakresie w poszczególnych obszarach finansowania na terenie województwa pomorskiego mamy do czynienia ze zjawiskiem luki finansowej wywołującej dyskryminacją pewnych grup przedsiębiorców w dostępie do finansowania. Choć nie istnieje powszechnie akceptowana definicja luki finansowej pod pojęciem tym zwyczajowo rozumie się sytuację gdzie ekonomicznie wiarygodne przedsiębiorstwa nie mogą uzyskać finansowania z rynku komercyjnego: przedsiębiorca nie mający dostępu do tych środków ma jednak potencjał do ich produktywnego wykorzystania, jednakŝe z powodu pewnych charakterystyk formalnego rynku finansowego (stan monopolu, ingerencja państwa w poziom stóp procentowych, własność państwowa banków) środki te nie są oferowane (udostępniane) 1. Zgromadzony materiał został usystematyzowany w trzech blokach tematycznych (odpowiadających zakresowi podmiotowemu) omawiających czynniki determinujące funkcjonalność poszczególnych źródeł finansowania (kredyt bankowy, finansowanie kapitałem własnym tzw. equity, instrumenty dotacyjne). 1 Porównaj: The SME Financing Gap. Theory and Evidence. Volume I. OECD 2006. str. 16. 3

2. Wnioski i rekomendacje Niniejsze opracowanie zawiera syntetyczną analizę stanu i sprawności funkcjonowania pomorskiego rynku finansowania (długiem, kapitałem własnym tzw. equity oraz instrumentami bezzwrotnymi) wczesnych etapów rozwoju małych i średnich przedsiębiorców. Zasadniczym celem było określenie skali ewentualnych luki finansowej skutkującej dyskryminacją pewnych grup przedsiębiorców w dostępie do kapitału. Wnioski wynikające z przeprowadzonych analiz moŝna ująć następująco. 1. Finansowanie przedsiębiorstw długiem realizowane jest za pośrednictwem sektora banków komercyjnych i spółdzielczych. Posiadane zasoby kapitałowe (baza depozytowa), nieskrępowane systemowo moŝliwości refinansowania działalności (rynek międzybankowy), poziom prywatyzacji i warunki regulacyjne wskazują na duŝą sprawność alokacyjną tego rynku wyraŝającą się dynamiką obliga kredytowego, depozytów i ogólnie aktywów, innowacyjnością i konkurencyjnością produktową. Sygnalizowany w opracowaniu problem wysokiego poziomu wskaźników koncentracji dla regionalnego rynku bankowego to najprawdopodobniej efekt niekompletnych statystyk, a nie symptom występowania stanu konkurencji monopolistycznej. Mimo wiodącej pozycji takich banków jak PKO BP, PEKAO S.A., Bank Millenium na rynku obecne są placówki wszystkich liczących się w kraju banków. Informacje na temat planów rozbudowy sieci placówek poza obszarem duŝych miast, jak i swobodny dostęp do bankowości elektronicznej moŝe skłaniać do wniosku, Ŝe poziom konkurencyjności rynku bankowego będzie ulegał poprawie, a nie osłabieniu. Szczególnie korzystną rolę w docieraniu do MSP poza terenami wysoce zurbanizowanymi odgrywa sektor bankowości spółdzielczej tradycyjnie silnie zakorzenionej w lokalnych społecznościach. Generalnie brak jest więc podstaw do stwierdzenia występowania niesprawności rynku w zakresie zasilania przedsiębiorstw kredytem. 2. NaleŜy jednak zwrócić uwagę, Ŝe mimo posiadania na terenie regionu sprawnego, zróŝnicowanego i rozwojowego rynku bankowego moŝemy mieć do czynienia z sytuacją gdzie potrzeby finansowe pewnej grupy przedsiębiorców mogą nie natrafić na odpowiednią podaŝ. Sytuacja taka jest wywoływana przez zjawisko tzw. asymetrii informacji (kredytodawca nie dysponuje wiarygodną informacją o planach i moŝliwościach potencjalnego kredytobiorcy) i bezpośrednio dotyczy firm nowozałoŝonych pozbawionych historii kredytowej (de facto odpowiednich zabezpieczeń). PoniewaŜ oferta produktowa banków dla tej kategorii podmiotów 4

jest dopasowana do skali tego ryzyka (co czasem moŝe oznaczać takŝe wstrzymanie się od finansowania), a nie oczekiwań potencjalnych kredytobiorców moŝemy wówczas mieć do czynienia z subiektywnie postrzeganą luką finansową. 3. MoŜna szacować, Ŝe taki hipotetyczny popyt (luka finansowa) nie zaspakajany w ogóle lub w bardzo małym zakresie, zgłaszany przez nowopowstałe (tj. jednoroczne) firmy głównie z terenów poza aglomeracją trójmiejską kształtuje się na poziomie ok. 45 mln zł (rocznie). W przypadku pewnego rozluźnienia załoŝeń przyjętych do obliczeń rozmiarów luki (szczegółowo omówiono to na str. 42) i uwzględnienia (jako tych o słabszym dostępie do finansowania) takŝe firm z dwuletnim staŝem rynkowym wówczas szacunek luki wynosi około 90 mln zł (rocznie); w przypadku uwzględnienia w obliczeniach takŝe jednorocznych firm z obszaru aglomeracji wartość ta wzrasta do ok. 161 mln zł. 4. Choć precyzyjne określenie rozmiarów (tak rozumianej i wyliczonej) luki finansowej w perspektywie do roku 2015 jest niezwykle trudne za wysoce prawdopodobne moŝna uznać, Ŝe rozmiary tej luki co najmniej nie powinny ulec powiększeniu gdyŝ w warunkach ogólnie dobrej kondycji polskiej gospodarki i korzystnych perspektyw rozwojowych mało realne jest jednoczesne: i) nagłe znaczne i długotrwałe pogorszenie sprawności systemu bankowego i zatrzymanie jego rozwoju, ii) przy jednoczesnym dynamicznym wzroście zasobów przedsiębiorczości i zainteresowania kredytem; moŝna więc zasadniczo przyjąć, Ŝe wielkość luki powinna w perspektywie 5-8 lat co najmniej pozostawać constans (nie zwiększać się). 5. W przypadku rynku inwestycji kapitałowych (tzw. equity venture capital i private equity) mamy do czynienia z podobieństwem sytuacji, jak na rynku bankowym. Generalnie rynek equity rozwija się dosyć dobrze i nie natrafia na ograniczenia regulacyjne czy systemowe blokady (w przepływie inwestycji). Fundusze kapitałowe działające na tym rynku korzystnie poostrzegają perspektywy inwestowania w Polsce jednakŝe ze względu na ekonomikę funkcjonowania większość inwestycji dokonywanych jest w zakresie transakcji duŝych (wartościowo) w bardziej dojrzałe (a więc większe) przedsiębiorstwa. Siłą rzeczy obszar finansowania wczesnych faz rozwoju przedsiębiorczości znajduje więc najsłabsze odzwierciedlenie w ofercie kapitałowej (podaŝowej) rynku equity. Problematyka tzw. luki kapitałów własnych (equity gap) w ostatnim czasie została jednak dosyć mocno zaadresowana na poziomie krajowym utworzenie Krajowego Funduszu Kapitałowego oraz zaprojektowanie kilku strumienie finansowania publicznego (poddziałania 3.1, 3.2, 8.1 PO IG, a wcześniej takŝe 1.2.3 SO WKP). 5

6. W związku z tak ukształtowaną sytuacją na rynku kredytowym, rynku equity oraz zarysowanymi rozmiarami hipotetycznej luki finansowej moŝna sformułować następujące rekomendacje co do zasadności i kierunków interwencji publicznej z poziomu regionalnego w kontekście działania 1.3 RPO WP (z alokacją na poziomie 42 mln): a. Ograniczenie zdiagnozowanej ( rocznej i wąsko zdefiniowanej) luki finansowej wymagałoby wykreowania (rocznie) około 45 mln zł ( 13,6 mln) w formie poŝyczek (zgodnie z przyjętymi załoŝeniami wyliczenia luki - dedykowanych nowopowstałym firmom z obszarów poza aglomeracją). Środki te mogą zostać wprowadzone na rynek poprzez fundusz(e) poŝyczkowe i/lub fundusz poręczeniowy. Ze względu jednak na znacznie większą sprawność dystrybucyjną funduszy poręczeniowych (moŝliwość osiągnięcia stosunku kapitałów własnych do wartości udzielonych poręczeń na poziomie powyŝej jedności oraz oparcie dystrybucji poręczeń o rozległą sieć bankową 2 ) w stosunku do funduszy poŝyczkowych większość tych środków powinna być wprowadzana na rynek poprzez system poręczeń, b. Zakładając dla uproszczenia sytuacji tzw. opcję zerową tj. uznając, Ŝe dotychczasowa aktywność funduszy poŝyczkowych i poręczeniowych w znikomym zakresie adresuje zjawisko luki finansowej (instytucje te generalnie ukierunkowane są na wsparcie MSP, a nie MSP znajdujące się w strefie luki) moŝna przyjąć następującą proporcję podziału środków: i. przy obecnej bardzo ograniczonej infrastrukturze organizacyjnej fundusze poŝyczkowe (praktycznie liczy się tu tylko Pomorski Fundusz PoŜyczkowy) są w stanie udzielać rocznie poŝyczek na kwotę ok. 8-10 mln zł; wygenerowanie takiego (nowego) zaangaŝowania poŝyczkowego (oznaczającego podwojenie skali działania PFP) najprawdopodobniej jest realne dopiero w perspektywie 2-3 lat gdy rozbudowana zostanie sieć oddziałów /przedstawicielstw (wymagałoby to takŝe zasilenia kapitałów własnych PFP celem sfinansowania rozbudowy infrastruktury), ii. pozostałe około 35 mln zł do domknięcia luki finansowej powinno zostać uzyskane poprzez wniesienie środków do funduszy poręczeniowych (kluczowym graczem jest tu Pomorski Regionalny Fundusz Poręczeń Kredytowych). Zakładając, Ŝe funduszom 2 Teza taka nie wymaga chyba szczególnego dowodu ale dla ścisłości moŝna wskazać iŝ jest ona obecna w literaturze tematu patrz np. Levitsky J., Credit guarantee schemes for SME an international review. Small Enterprise Development, June 1997, Vol. 8 No 2. 6

(funduszowi) uda się szybko uzyskać wskaźnik wykorzystania kapitału własnego na poziomie 1:1,4 3 (a poręczenie pokrywać będzie 75% kredytu) wówczas potrzebna byłaby kwota około 19 mln zł 4, iii. łącznie więc oddanie do dyspozycji (poŝyczka) funduszu poŝyczkowego kwoty ok. 8-10 mln zł oraz podniesienie kapitałów PRFPK o 19 mln zł pozwoliłoby na (domknięcie) zasilenie obszaru luki finansowej ( brakującą ) kwotą 45 mln zł, iv. Z kwoty jaka została przypisana do działania 1.3 RPO WP (135 mln zł) oznaczałoby to zdjęcie około 29 mln zł. Pozostawienie wolnych 106 mln zł (faktycznie około 90 mln zł gdyŝ poniŝej rekomendujemy takŝe stworzenie rezerwy dla rynku venture w wysokości około 16 mln zł) umoŝliwiałoby objęcie wsparciem nieco większej populacji firm: nie tylko jak sugerujemy przy wąskiej definicji luki finansowej podmiotów jednorocznych, ale takŝe i dwuletnich i ewentualnie podmiotów (jednorocznych) z terenu aglomeracji. Stworzenie zasilenia finansowego dla tak rozszerzonej populacji docelowej wymagałoby juŝ jednak praktycznie wyłącznego oparcia się na funduszu (funduszach) poręczeniowych gwarantujących (szybkie) efekty dystrybucyjne w postaci mnoŝnika i wykorzystania sieci bankowej (i w najmniejszym stopniu naruszających konkurencję na rynku komercyjnym), v. Sumując (dla jednego roku) (patrz takŝe poniŝszy schemat): Przy wąskim zdefiniowaniu luki (firmy jednoroczne poza aglomeracją) alokacja: 8-10 mln zł do funduszu poŝyczkowego + 19 mln zł do funduszu poręczeniowego (podwyŝszenie kapitałów) [łącznie ok. 29 mln zł ze 135 mln zł w całym 1.3 RPO], Przy szerszym zdefiniowaniu luki (firmy jednoroczne i dwuletnie spoza aglomeracji) alokacja: 8-10 mln zł do 3 Jest to średnia wartość za I kwartał 2008 dla 11 tzw. funduszy marszałkowskich w których udziały ma BGK. NajwyŜszą wartość wskaźnika wykorzystania kapitału w I kwartale 2008 r. uzyskał Mazowiecki Fundusz Poręczeń Kredytowych (1 : 2,2) oraz Zachodniopomorski Fundusz Poręczeń Kredytowych (1 : 1,9). Na tym tle Pomorski Regionalny Fundusz Poręczeń Kredytowych prezentował się stosunkowo słabo osiągając wskaźnik 1 : 0,7). 4 Dokładnie: (35 mln zł x 75%) : 1,4 7

funduszu poŝyczkowego + 42,8mln zł 5 do funduszu poręczeniowego (podwyŝszenie kapitałów) [łącznie ok. 53 mln ze 135 mln w całym 1.3 RPO], Przy najszerszym rozumieniu luki (firmy dwuletnie spoza aglomeracji i jednoroczne z całego regionu ) alokacja: 8-10 do funduszu poŝyczkowego + 80,8 mln zł 6 do funduszu poręczeniowego (podwyŝszenie kapitału) [łącznie ok. 91 mln zł ze 135 mln zł w całym 1.3 RPO]. c. Obecna alokacja środków publicznych 1.2.3 SPO WKP, 3.1, 3.2, 8,1 POIG (jak i perspektywy poprawy efektywności rynków prywatnych - np. pojawienie się platformy NewConnect) ukierunkowana na wsparcie rynku equity (venture capital) jest zasadniczo adekwatna (wystarczająca) w relacji do zasobów innowacyjnej przedsiębiorczości co nie daje silnego uzasadnienia do podejmowania (obecnie) interwencji z poziomu regionalnego, tym bardziej Ŝe w planach województwa juŝ przewidziano utworzenie Funduszu Komercjalizacji Rozwiązań Innowacyjnych (zorientowanego na innowacyjne start-upy) oraz funduszu typu venture INVENO (będzie aplikował o środki KFK). Na wypadek, jednak gdyby środki jakimi dysponuje KFK okazały się niewystarczające w relacji do popytu (np. umocnienie kursu złotówki względem euro moŝe znacznie pomniejszyć kapitały KFK) zasadne wydaje się zarezerwowanie kwoty około 5mln do opcjonalnego uruchomienia na rzecz INVENO (lub innego podmiotu) w perspektywie 2-3 lat. 7. W warunkach istnienia w ramach działań 6.2 i 6.1.3 POKL duŝej podaŝy środków bezzwrotnych dostępnych dla osób bezrobotnych zamierzających podjąć działalność gospodarczą bezcelowe (!) jest stworzenie wsparcia opartego o instrumenty zwrotne. 8. Wsparcie przewidziane obecnie w RPO WP działania 1.1.1, 1.1.2 i 1.2 będzie zasadniczo obojętne z punktu widzenia luki finansowej i nie będzie miało większego wpływu na ograniczenie jej rozmiarów. MoŜna oczekiwać, Ŝe działania 1.1.2 i 1.2 ze względu na wielkość limitów wsparcia i poziom wymaganych środków własnych raczej zostaną skonsumowane przez firmy większe i dojrzalsze (starsze) nie mające problemów z poruszaniem się po komercyjnym rynku finansowym. Działanie 1.1.1 mogłoby ograniczyć rozmiary luki gdyby nie jego niewielki zasięg 5 Przy wartości luki na poziomie 90 mln zł i odjęciu środków dla funduszu poŝyczkowego pozostaje około 80 mln zł. Aby dostarczyć tej wielkości kredytów poręczonych ze środków publicznych potrzeba: (80mln zł x 75%) : 1,4 = 42,8 mln zł kapitału poręczeniowego. 6 Przy wartości luki na poziomie 161 mln zł i odjęciu środków dla funduszu poŝyczkowego pozostaje około 151 mln zł. Aby dostarczyć tej wielkości kredytów poręczonych ze środków publicznych potrzeba: (80mln zł x 75%) : 1,4 = 80,8 mln zł kapitału poręczeniowego. 8

oddziaływania (wskaźnik produktu dla całego okresu do 2015 r. wynosi 1 tys. mikrofirm); działanie 1.1.1 moŝe teŝ w pewnym zakresie kolidować z instrumentami zwrotnymi uruchamianymi np. poprzez fundusze poŝyczkowe. 9. W kontekście uruchamiania środków z działania 1.3 RPO WP naleŝy podkreślić, Ŝe sukces w ograniczaniu luki finansowej będzie zaleŝał nie tylko od rozdysponowania określonych środków finansowych ale takŝe utrzymania wysokiego stopnia selektywności wsparcia tj wyraźnego ukierunkowania go na te podmioty które faktycznie natrafiają na problemy w dostępie do rynków komercyjnych. Sugerowane tu rozumienie selektywności w kategoriach wieku firmy (jednoroczne, dwuletnie) czy lokalizacji (spoza aglomeracji) moŝe podlegać dalszemu dookreśleniu tak aby maksymalizować społeczną wartość dodaną z przyznanego wsparcia. Niewątpliwie istotnym czynnikiem róŝnicującym sytuację firmy na rynku finansowym jest charakter realizowanego przedsięwzięcia projekty najbardziej innowacyjne o trudnym do przewidzenia strumieniu przyszłych dochodów (o modelach biznesowych opartych o rozwiązania rzadko spotykane na rynku) mogą być najbardziej dyskryminowane przez rynki komercyjne (projekty te są najbardziej ryzykowne, a ich ocena/wycena wymaga wizjonerskiego wyczucia megatrendów zmian rynkowych). Kryterium to powinno być więc rozwaŝone jako uzupełniające do powyŝszych przy konstruowaniu wytycznych działania dla funduszy poŝyczkowych i poręczeniowych (np. preferencje dla start-upów technologicznych, - biznes, itd). 10. Analizowana problematyka skłania nas takŝe do poczynienia uwagi na temat systemu zbierania informacji o regionalnej gospodarce, zachowaniach MSP, funkcjonowaniu rynków finansowych i przede wszystkim efektach działania instytucji otoczenia. Obecnie mamy do czynienia z duŝym rozproszeniem źródeł danych, ich niekompletnością i niespójnością. Dane GUS publikowane są z duŝym opóźnieniem, dane NBP nie obejmują duŝej części rynku finansowego i są nadmiernie zagregowane (a dostęp do nich nie jest zbyt łatwy), raporty POG zbyt płytko traktują wiele wątków, raporty stowarzyszeń funduszy poŝyczkowych czy poręczeniowych nie pokazują pełnego obrazy działania tych instytucji, dane regionalizujące rynek equity są zbierane przez prywatne osoby. W naszej ocenie konieczna jest integracja tych wysiłków i działań, ich inwentaryzacja (kto i co bada), skorygowanie zakresów przedmiotowych stosowanych narzędzi i kalendarza badań. W sumie powinno to prowadzić (praktycznie bez-nakładowo) do wypracowania pełniejszego, bardziej przydatnego decydentom, syntetycznego monitora gospodarki (uruchamianie środków pomocowych stwarza akurat okazję do wpisania do umów z beneficjentami pewnych obowiązków sprawozdawczych). 9

Warianty alokacji w zaleŝności od przyjętego zakresu oddziaływania luki finansowej Razem ok. 107 mln zł Działanie 1.3 RPO WP Poza-dotacyjne instrumenty wsparcia MSP 135 mln zł Razem ok. 45 mln zł Łącznie na f. poŝyczkowe i poręczeniowe ok. 29 mln zł przy wąskim zdefiniowaniu luki finansowej Razem ok. 69 mln zł Łącznie na f. poŝyczkowe i poręczeniowe ok. 53 mln zł przy szerszym zdefiniowaniu luki finansowe Łącznie na f. poŝyczkowe i poręczeniowe ok. 91 mln zł przy najszerszym zdefiniowaniu luki finansowe Ok. 16 mln zł opcjonalnie do wykorzystania na VC Ok. 16 mln zł opcjonalnie do wykorzystania na VC Ok. 16 mln zł opcjonalnie do wykorzystania na VC 10

3. Metodologia badania 3.1. Cel badania ewaluacyjnego Celem badania będzie dokonanie oceny luki finansowej w województwie pomorskim w zakresie dostępu przedsiębiorców do zewnętrznych źródeł finansowania działalności pod kątem ukierunkowania realizacji Inicjatywy JEREMIE w ramach Działania 1.3 RPO WP. Szczegółowe cele obejmują: 1. sporządzenie pogłębionej analiza popytu na kapitał oferowany przedsiębiorcom w województwie pomorskim przez róŝnego rodzaju instytucje finansowe w tym: a) przedstawienie modelu szacowania popytu, b) określenie rozmiarów popytu w podziale na poszczególne produkty finansowe, c) określenie struktury popytu, m.in. w podziale na wielkość przedsiębiorstw, sektor działalności. 2. oszacowanie luki finansowej pomiędzy podaŝą, a popytem na kapitał oferowany przedsiębiorcom w województwie pomorskim przez róŝnego rodzaju instytucje finansowe, w tym: a) zidentyfikowanie niesprawności rynku finansowego w zakresie poszczególnych produktów i wskazanie jej przyczyn, b) określenie wartości obecnego i przyszłego (w perspektywie do 2015 r.) niezaspokojonego popytu na produkty finansowe. 3.2. Zakres podmiotowy badania ewaluacyjnego Zakres podmiotowy badania obejmuje analizę podaŝy kapitału oferowanego przedsiębiorcom w województwie pomorskim przez następujące rodzaje instytucji finansowych: 1. w zakresie finansowania przedsiębiorstw długiem (kredyt, poŝyczka) są to: a. banki komercyjne, b. banki spółdzielcze, c. spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, 11

d. fundusze poŝyczkowe, e. fundusze poręczeń kredytowych, f. podmioty oferujące usługę leasingu i factoringu, 2. w zakresie finansowania tzw. kapitałem własnym (equity) są to: a. komercyjne fundusze Venture Capital (instytucje finansowe dokonujące inwestycji długoterminowych w akacje/udziału przedsiębiorców nie notowanych na rynku giełdowym), b. publiczno-prywatne fundusze Venture Capital (fundusze powstałe w wyniku wsparcia ze środków Unii Europejskiej w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw w perspektywie finansowej 2004-2006, fundusze obecnie refinansowane przez Krajowy Fundusz Kapitałowy oraz planowane do uruchomienia w oparciu o środki z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka), c. rynek NewConnect (tzw. alternatywny system obrotu organizowany przez Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie), d. rynek indywidualnych prywatnych inwestorów kapitałowych (tzw. business angels), 3. w zakresie finansowania bezzwrotnego (bezpośrednie dotacje na rozpoczęcie bądź rozwój działalności gospodarczej): a. wsparcie pochodzące z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego, b. wsparcie pochodzące z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, c. wsparcie pochodzące z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, d. wsparcie pochodzące z Programu Operacyjnego Rozwój Obszarów Wiejskich, 3.3. Zakres przedmiotowy analizy Zakres przedmiotowy analizy w odniesieniu do poszczególnych instrumentów finansowych będzie obejmował: 1. W przypadku finansowania długiem ocenę: a. rozkładu przestrzennego (dostępność placówek), b. oferty produktowej (zakres oferowanych usług wg odbiorców), c. bazy kapitałowej (aktualna podaŝ kapitału), 12

d. potencjału (w tym m.in. liczba obsłuŝonych przedsiębiorstw, liczba odrzucanych wniosków o finansowanie, wartość przyznanego finansowania), 2. W przypadku finansowania kapitałem własnym a. oszacowanie aktualnej podaŝy kapitału na rynku, b. określenie specjalizacji sektorowej inwestorów, c. określenie zakresu penetracji rynku, d. określenie warunków dostępu przedsiębiorców do kapitału, 3. W przypadku instrumentów bezzwrotnych ocenę potencjalnej skali wykorzystania środków przez podmioty z terenu województwa, wpływu wsparcia bezpośredniego na popyt w zakresie zwrotnych produktów finansowych w regionie. 3.4. Zarys koncepcji badania Osiągnięcie zakładanych celów badania wymagało przeprowadzenia usystematyzowanej ilościowo-jakościowej analizy segmentów rynku finansowego. MoŜna wyróŝnić następujące etapy tej analizy: a) sformułowanie i postawienie hipotez w zakresie ewentualnego kształtowania się niesprawności rynku w obszarze poszczególnych instrumentów finansowych (finansowanie długiem, finansowanie equity), b) zgromadzenie materiału statystycznego i przegląd literatury na temat stanu poszczególnych rynków (podaŝ, popyt, struktura rynku) celem dokonania weryfikacji zarysowanych hipotez; sporządzenie przekrojowych opisów sytuacji w zakresie poszczególnych segmentów rynku finansowego, c) przegląd dostępnych badań (finansowanie długiem, podejmowanie działalności gospodarczej przez bezrobotnych) celem opracowania załoŝeń niezbędnych do oszacowania hipotetycznego popytu na finansowanie ze strony przedsiębiorców posiadających ograniczony dostęp do rynku komercyjnego; analiza materiału statystycznego celem dokonania porównań istniejącej podaŝy kapitału z aktualnymi zasobami przedsiębiorczości (dot. venture capital), d) sformułowanie wniosków. 3.5. Źródła danych Dane zastane Punktem wyjście do przygotowania analizy było zgromadzenie obszernego zbioru materiałów statystyczno-faktograficznych opisujących kształtowanie się sytuacji w 13

poszczególnych obszarach rynku finansowego. podzielić na cztery grupy: Zgromadzony zasób literatury moŝna a) materiały statystyczne wszelkiego rodzaju, publicznie dostępne materiały statystyczne charakteryzujące sytuację w poszczególnych obszarach rynku finansowego, np.: i. opracowania statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego na temat zmiany strukturalnych w gospodarce, sytuacji społecznoekonomicznej województw, wyników przedsiębiorstw leasingowych), ii. opracowania statystyczne pomorskiego Oddziału Okręgowego Narodowego Banku Polskiego (struktura rynku bankowego), iii. roczniki statystyczne European Vanture Capital Association, iv. raporty roczne dotyczące sektora funduszy poŝyczkowych i Poręczeniowych, v. sprawozdania roczne Wojewódzkiego Urzędu Pracy, b) materiały programowe - szczegółowe opisy priorytetów zawartych w poszczególnych programach operacyjnych (SPO WKP, RPO WP, PO IG, PROW, PO KL), materiały problemowe w celu stworzenia argumentacji słuŝącej do weryfikacji zarysowanych hipotez badawczych oraz w celu zarysowania wiarygodnej procedury szacowania popytu na poszczególne instrumenty wykorzystano szereg opracowań analitycznych np. na temat rynku bankowego (publikowane w miesięczniku Bank i Kredyt ), ewaluacji wybranych działań ZPORR (ewaluacja przeprowadzona przez PSDB), badań rynku pracy, c) materiały korporacyjne dane publikowane przez KFK, informacje poszczególnych funduszy kapitałowych na temat ich specjalizacji sektorowej, informacje banków na temat oferty produktowej Spis wykorzystanej literatury zamieszczony został na końcu opracowania. Dane wywołane W celu zweryfikowania tez stawianych w opracowaniu oraz uzyskania bardziej szczegółowych informacji na temat funkcjonowania poszczególnych instytucji i rynków przeprowadzono pięć wywiadów pogłębionych z przedstawicielami sektora bankowego (3 osoby), funduszu poręczeniowego (1), urzędów pracy (3). Lista przeprowadzonych wywiadów zamieszczona jest na końcu opracowania. 14

4. Rynek finansowania długiem 4.1 Źródła niedoskonałości rynku Ograniczony dostęp małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania długiem (kredyty, poŝyczki) moŝe wynikać z niesprawności rynku wywołanej trzema hipotetycznymi czynnikami: 1. słaba konkurencja na rynku Sytuacja ta oznacza uzyskane przez jednego dostawcę usług lub niewielką grupę dostawców na tyle silnej pozycji rynkowej, Ŝe pozwala ona na blokowanie dostępu do rynku innym podmiotom (producentom), narzucanie konsumentom uciąŝliwych warunków umów, dyskryminowanie (pomijanie) pewnych segmentów rynku, kształtowanie oferty podaŝowej w sposób nie odpowiadający wielkości i strukturze popytu. Pojawienie się tego typu formy konkurencji moŝe być spowodowane wieloma przyczynami. W warunkach gospodarki posocjalistycznej do najistotniejszych moŝna zaliczyć istnienie znacznego zaangaŝowania państwa we własności instytucji finansowych, stosowanie przez rząd restrykcyjnej polityki licencyjnej ograniczającej dostępu do rynku innym podmiotom (prywatnym) lub słabością instytucji i regulacji słuŝących ochronie reguł konkurencji (kontrola fuzji i przejęć, ochrona konsumenta), 2. ograniczenia regulacyjne Nawet w warunkach stosunkowo dobrze ukształtowanej struktury podmiotowej rynku (występowanie duŝej liczby róŝnorodnych dostawców usług) moŝe odchodzić do sytuacji dyskryminacji pewnej grupy klientów na skutek istnienia słabego systemu regulacyjnego. W przypadku instytucji finansowych moŝe dochodzić do sytuacji gdzie (odgórnie wprowadzone) zasady tworzenia rezerw obowiązkowych w doniesieniu do poszczególnych instrumentów finansowych i kategorii klientów oraz zarządzania róŝnymi kategoriami ryzyk mogą powodować uznanie (w danych warunkach funkcjonowania rynku) obsługi pewnych klientów za wysoce ryzykowną i nie zapewniającą korzyści ekonomicznych adekwatnych do ponoszonych kosztów i ryzyk. 3. asymetria informacji Inną przyczyną pojawienia się niesprawności rynku mogą być problemy w dostępie do informacji pozwalającej ocenić wiarygodność danego klienta. MoŜe to wynikać ze słabości systemów ewidencjonowania i raportowania o dochodach 15

(słaby system rachunkowości firm, ewidencja dochodów gospodarstw domowych) czy teŝ istnienia szarej strefy (obrót nie ewidencjonowany). Sytuacja taka moŝe prowadzić do kompensowania takiego ryzyka kwotowaniem wysokiej ceny za usługę (w warunkach kredytu jest to stopa procentowa) i/lub wysokimi wymaganiami wobec ilości i jakości zabezpieczeń, jak teŝ wstrzymywaniem się przez świadczeniem usług na rzecz podmiotów wobec których rozkład informacji jest najbardziej asymetryczny (dostawca usługi ma najmniej informacji aby ocenić wiarygodność). 4.2. Analiza rynku finansowania długiem PoniŜej zaprezentowano zbiór zmiennych charakteryzujących sytuację na rynku finansowania długiem pozwalający na zweryfikowanie trzech zarysowanych powyŝej hipotez wskazujących potencjalne źródła występowania niedoskonałości rynku. 4.2.1. Ogólny poziom rozwoju Pierwsza z zarysowanych hipotez jest stosunkowo łatwa do negatywnego zweryfikowania. Krajowy i regionalny rynek finansowania długiem jest stosunkowo dobrze rozwinięty o czym mogą świadczyć następujące fakty: 1. wszystkie zagregowane wskaźniki opisujące kształtowanie się podstawowych kategorii ekonomicznych sektora bankowego (udział aktywów w PKB, dynamika składników bilansu) wykazują na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat dynamiczny wzrost świadcząc o systematycznym rozwoju sektora i zwiększaniu się jego roli w alokacji kapitału 7 : a. udział aktywów banków w PKB w roku 2007 osiągnął poziom 66% wobec 51% w roku 1996 (co świadczy o wzroście ogólnogospodarczego znaczenia sektora bankowego), b. tempo rozwoju całego sektora mierzone dynamiką aktywów (456%) w okresie 1995-2006 znacznie przekraczało tempo przyrostu PKB (314%) 8, (co świadczy o wysokiej ogólnej dynamice rozwoju), c. udział kredytów dla sektora nie-finansowego w sumie bilansowej w okresie 1996-2007) wzrósł z 34% do 49% (w przypadku banków 7 Fazę rozwoju w jakiej obecnie znajduje się polski rynek bankowy syntetycznie prezentują rysunki zamieszczone w załączniku 1 pochodzące z raportu firmy Deloitte. 8 Według danych GUS wartość PKB (w cenach bieŝących) w roku 1995 wyniosła 337 222 mln zł, a w roku 2006 1 057 855 mln zł. Według danych Komisji Nadzoru Bankowego aktywa sektora bankowego na koniec roku 1995 wynosiły 149 342 mln zł, a na koniec 2006 roku 681 359 mln zł. 16

komercyjnych i spółdzielczych było to odpowiednio 34% i 49% oraz 45% i 57%) (co wskazuje na wzrost funkcji alokacyjnej banków), 2. struktura własnościowa sektora bankowego jest obecnie zdominowana przez inwestorów prywatnych: a. na przestrzeni ostatnich 11 lat ich udział pod względem kapitału udziałowego wzrósł z 53% do 87%, a największą jednolitą grupę stanowią inwestorzy zagraniczni (57,1%). Skarb państwa wraz udziałami państwowych osób prawnych kontroluje obecnie 13,1% kapitałów własnych całego sektora sprawując większościową kontrolę nad czterema bankami, b. sektor bankowy wykazuje takŝe wysoki poziom sprywatyzowania pod względem struktury własności bilansu: w połowie ubiegłego roku udział sektora prywatnego w aktywach i kredytach dla sektora nie-finansowego wynosił odpowiednio 71% i 70%, 3. jakkolwiek brak jest długiego szeregu czasowego (np. 1996-2007) obrazującego stan regionalnego rynku finansowania długiem dostępne dane (tabela 1) wskazują na zasadniczą zbieŝność rozmiarów tego rynku (udział kredytów i depozytów) i jego aktywności (dynamika kredytów rysunek 1) z rozmiarami gospodarki regionalnej mierzonej jej udziałem w PKB i populacji podmiotów gospodarczych. 17

Tabela 1. Pomorski sektor bankowy na tle kraju wskaźnik 2007 r. 2006 r. 2005 r. Udział kredytów dla sektora niefinansowego Pomorze/Polska 5,2 5,3 6,0 Udział depozytów od sektora niefinansowego Pomorze/Polska 3,7 3,7 3,5 Dynamika kredytów (2005=100) Pomorze Polska (*) Dynamika depozytów (2005=100) Pomorze Polska (*) 125 127 107 105 112 127 119 114 100 100 100 100 Udział w liczbie placówek 5,4 brak danych brak danych Udział Pomorza w PKB brak danych brak danych 5,7 Udział Pomorza w liczbie podmiotów (REGON) 6,3 6,3 6,3 Źródło: Komisja Nadzoru Finansowego, Synteza raportu o sytuacji sektora bankowego w okresie styczeń wrzesień 2007 r. Warszawa, styczeń 2008 oraz Narodowy Bank Polski, Oddział Regionalny w Gdańsku, Informacja Bankowa nr 4-2007 i 4/2006. (*) dane za 2007 podawane według stanu na wrzesień. Rysunek 1. Dynamika kredytów w regionie pomorskim według rodzaju kredytobiorcy Źródło: Oddział regionalny NBP 18

4.2.2. Struktura podmiotowa i koncentracja rynku Dane na temat struktury podmiotowej rynku i jego koncentracji dają nieco mieszany pogląd na temat pierwszej z hipotez i ewentualnego kształtowania się niedoskonałości rynku: 1. jakkolwiek łączna liczba banków prowadzących działalność operacyjną na terenie kraju uległa w ciągu ostatnich 10 lat zmniejszeniu (w przypadku banków komercyjnych z 87 central w roku 1993 do 51 w roku 2007 oraz w przypadku banków spółdzielczych odpowiednio z 1394 do 584) liberalna polityka licencyjna NBP spowodowała pojawienie się na rynku wielu zupełnie nowych podmiotów (np. Getin, Raiffeisen, Deutsche Bank, mbank). Mimo spadku liczby central banków znacznemu zwiększeniu uległa liczba oddziałów operacyjnych (3811 w przypadku banków komercyjnych i 1421 w przypadku banków spółdzielczych 9 ), 2. o poprawie struktury podmiotowej rynku krajowego i zaostrzaniu się konkurencji świadczą takŝe wskaźniki koncentracji rynku Cr oraz wskaźnik HHI, które generalnie wykazują tendencję spadkową szczególnie w przypadku działalności kredytowej (tabela 2) 10, 3. w przypadku rynku województwa pomorskiego ma się tu do czynienia z obecnością praktycznie wszystkich liczący się w kraju banków komercyjnych (załącznik 2) prowadzących działalność operacyjną poprzez sieć ok. 360 oddziałów i filii oraz około 147 placówek banków spółdzielczych. Wskaźniki koncentracji obliczone na podstawie dostępnych danych (tabela 3) pokazują jednak, Ŝe koncentracja rynku liczona wskaźnikami C 3 i C 5 oraz HHI kształtują się na poziomie wyŝszym niŝ średnio w kraju. Przyczyny takiego stanu mogą być następujące: a. niewątpliwie naleŝy zauwaŝyć, Ŝe dane gromadzone przez regionalny oddział Narodowego Banku Polskiego nie obejmują wszystkich oddziałów banków działających na terenie województwa 11. Nie 9 Banki Spółdzielcze w Sztumie i Kwidzynie (Powiślański Bank Spółdzielczy) naleŝą do największych w kraju pod względem liczby placówek. Ten ostatni znajduje się takŝe na 29 miejscu w kraju pod względem wielkości wypracowanego zysku netto (za rok 2007; według rankingu dziennika Rzeczpospolita ). Porównaj: Krześniak M., Banki walczą o obsługę biznesu. Rzeczpospolita, 11.07.2008. 10 Wskaźnik Cr oznacza udział r - podmiotów (najczęściej jest to 5, 10 lub 15) w danym rynku (jego segmencie). Wskaźnik HHI (Harfindahla-Hirshmana Index) jest sumą kwadratów udziałów w rynku i obrazuje siłę rynkową (w przeciwieństwie do Cr bierze on pod uwagę liczbę i zróŝnicowanie pozycji rynkowej uczestników rynku). Im niŝsza wartość Cr jak i HHI tym intensywniejsza konkurencja występuje na danym rynku. Szerzej parz: Rogowski W., Konkurencja na rynku usług bankowych miary koncentracji. Bank i Kredyt, maj 2001, str. 43-51. 11 Biuletyn Bankowy sporządzany jest na podstawie danych dobrowolnie (!) udostępnianych przez banki. 19

ujmowanie w statystyce depozytów i kredytów wyników placówek tak waŝnych banków jak Bank Millenium S.A. (mającego na terenie województwa 109 oddziałów), Bank Zachodni WBK S.A (17 oddziałów), BRE Bank S.A., City Bank Handlowy w Warszawie S.A., Fortis Bank Polska S.A., BGś czy BOŚ moŝe powodować istotne przekłamanie (zawyŝenie) prezentowanych wskaźników koncentracji 12, b. pewne zakłócenie (zawyŝenie) wskaźników koncentracji moŝe być takŝe powodowane przez fakt, Ŝe potrzeby kredytowe pewnej części osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą są zaspokajane przez produkty kredytowe dla gospodarstw domowych 13, podczas gdy obliczone przez nas wskaźniki obejmują wyłącznie kredyty i depozyty firm, c. istnieje takŝe ryzyko, Ŝe region jest generalnie mało atrakcyjny dla banków ze względu na małą liczbę ludności (2,2 miliona - siódme miejsce w kraju) czy wypracowywany produkt krajowy brutto (siódme miejsce w roku 2005) co moŝe oznaczać słabsze zainteresowanie (nowych) banków rozwojem sieci regionalnej oddając pola podmiotom juŝ mocno osadzonym w regionie (tj. PKO BP, PEKAO SA) 14. racjonalne. Z przedstawionych powyŝej wytłumaczeń pierwsze wydaj się być najbardziej 12 Małgorzata Pawłowska na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych formułuje tezę, Ŝe: a) W latach 1997-2002 procesy fuzji i przejęć na polskim rynku bankowym oraz rozwój technologii IT były jedną z przyczyn wzrostu poziomu koncentracji rynku, wzrostu konkurencyjności banków i tzw. efektywności technicznej b) Większość banków działa w obszarze rosnących efektów skali co oznacza, Ŝe wciąŝ istnieje potencjał dalszej konsolidacji sektora c) Procesy konsolidacji (wzrost koncentracji) nie wpłynęły na obniŝenie się poziomu konkurencji w sektorze. Porównaj: Pawłowska M., Efektywność, konkurencyjność i koncentracja na polskim rynku bankowym w latach 1997-2002 związki między pojęciami. Bank i Kredyt, czerwiec 2004, str. 59-66. 13 W trakcie spotkania w sierpniu 2007 r. poświęconego inicjatywie JEREMIE p. Norobert Jeziolowicz ze Związku Banków Polskich wyraził opinię, Ŝe w ten sposób zasilanych jest kredytem około 30% jednoosobowych firm (tzn. istnieje jedność pomiędzy budŝetem gospodarstwa domowego, a budŝetem jednoosobowej firmy). 14 Na południu kraju w pasie czterech województw dolnośląskiego, opolskiego, śląskiego i małopolskiego Ŝyje około 31% ludności Polski. 20

Tabela 2. Wskaźniki koncentracji dla krajowego rynku bankowego wskaźnik 1996 2007 Aktywa Depozyty Kredyty C5 C10 HHI C5 C10 HHI C5 C10 HHI 48,8 67,3 brak danych 52,3 70,5 brak danych 43,8 65,3 brak danych 44,6 64,8 0,0554 53,6 71,4 0,0793 42,7 60,6 0,0587 Źródło: Komisja Nadzoru Bankowego, Synteza raportu o sytuacji sektora bankowego w I półroczu 2007 r. Warszawa październik 2007 Tabela 3. Wskaźniki koncentracji dla rynku kredytowego województwa pomorskiego wskaźnik koncentracji 2007 2006 kredyty indeks HHI: - ogółem - dla firm ogółem - dla przeds. i spółek prywatnych oraz spółdzielni - dla przedsiębiorstw indywidualnych 0,2115 0,1786 0,2162 0,2443 0,1854 0,1306 0,1487 0,2124 C 3 - ogółem - dla firm ogółem - dla przeds. i spółek prywatnych oraz spółdzielni - dla przedsiębiorstw indywidualnych C 5 - ogółem - dla firm ogółem - dla przeds. i spółek prywatnych oraz spółdzielni - dla przedsiębiorstw indywidualnych indeks HHI: - depozyty ogółem - depozyty firm ogółem - przeds. i spółek prywatnych oraz spółdzielni - przedsiębiorstw indywidualnych C 3 - depozyty ogółem - depozyty firm ogółem - przeds. i spółek prywatnych oraz spółdzielni - przedsiębiorstw indywidualnych C 5 - ogółem - depozyty firm ogółem - przeds. i spółek prywatnych oraz spółdzielni - przedsiębiorstw indywidualnych Źródło: na podstawie danych NBP 74% 65% 77% 69% 85% 83% 85% 77% 0,1685 0,1943 0,2091 0,1660 63% 71% 73% 58% 87% 88% 85% 86% depozyty 62% 50% 57% 61 75% 73% 80% 73% 0,1593 0,1522 0,1637 0,1598 60% 58% 60% 62% 80% 77% 80% 82% 21

4.2.3. Dostępność placówek bankowych Pochodną niskiego poziomu konkurencji (a więc sytuacji gdyby pierwsza z hipotez wskazujących na występowanie niesprawności rynku okazała się prawdziwa) powinno być niskie nasycenie regionu placówkami bankowymi. Zebrane dane nie wskazują aby w regionie istniał tego typu problem: 1. z danych publikowanych przez Regionalny Oddział NBP wynika, Ŝe według stanu na kwiecie 2007 roku na terenie województwa pomorskiego działalność operacyjną prowadziły 32 banki komercyjne. Dysponowały one siecią łącznie około 359 oddziałów i filii 15 (rysunek 2), 2. na podstawie aktualnej (lipiec 2008 r.) bazy teleadresowej ditel.com.pl dokonano weryfikacji tych danych. Według tego źródła liczba oddziałów i filii banków komercyjnych na terenie regionu jest nieco większa od wskazań Oddziału Regionalnego NBP i wynosi ok. 396 placówek. Z bazy teleadresowej wynika takŝe, Ŝe na terenie województwa działa 147 placówek banków spółdzielczych oraz ok. 68 placówek Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych (z których największą liczbą placówek 23 dysponuje SKOK im. Fr. Stefczyka z centralą w Gdyni) 16. Łącznie więc te trzy rodzaje instytucji dysponują siecią około 611 placówek (oddziały i filie) 17, 3. rozkład geograficzny (tabela 4) wskazuje, Ŝe placówki banków komercyjnych lokalizowane są głównie na terenie duŝych miast (w tym w szczególności aglomeracji trójmiejskiej) podczas gdy banki spółdzielcze dominują na terenach poza-aglomeracyjnych (powiaty wejherowski, kartuski, sztumski, starogardzki, kwidzyński), 4. wskaźnik względny obrazujący liczbę placówek bankowych (oddziały i filie) przypadających na jeden tysiąc zarejestrowanych podmiotów gospodarczych kształtuje się dla całego regionu średnio na poziomie 3,0. W naszej ocenie poziom ten moŝna uznać za satysfakcjonujący gdyŝ: a. wskaźnik dla całej Polski biorący pod uwagę wszystkie placówki (odziały, filie i inne) banków komercyjnych i spółdzielczych (12940 placówek) wynosi 3,51, b. jest on zatem nieznacznie wyŝszy od wskaźnika dla Pomorza jednakŝe w naszej ocenie róŝnica ta (na niekorzyść Pomorza) jest wynikiem uwzględnienia we wskaźniku ogólnopolskim takŝe placówek innych niŝ 15 Łącznie z agencjami i pozostałymi punktami obsługi, placówek bankowych w regionie było 606. 16 Choć SKOK-i z prawnego punktu widzenia nie są bankami (nie podlagają prawu bankowemu) pominięcie sieci ich placówek w prezentowanej tu analizie byłoby nieuzasadnione. Więcej szczegółów na temat SKOK znajduje się w dalszej części opracowania. 17 Osoby z którymi przeprowadzono rozmowy wskazywały, Ŝe dane oddziału Regionalnego NBP są zaniŝone ; obecnie wiele banków planuje otwarcie oddziałów lub filii w mniejszych miastach regionu. 22

oddziały i filie (agencje, punkty kasowe, itd.) nie odgrywających roli z punktu widzenia interesującego nas rynku finansowania długiem, c. uwzględnienie w zaproponowanym tu wskaźniku wyłącznie oddziałów banków daje nam następujące wyniki: i. w przypadku banków komercyjnych dla Pomorza jest to 1,3 wobec 1,04 dla Polski ii. w przypadku banków spółdzielczych jest to dla Pomorza 0,63 wobec 0,39 dla Polski 18, d. z zaprezentowanego rozkładu geograficznego moŝna wnioskować, Ŝe najtrudniejsza sytuacja w zakresie fizycznego dostępu do placówek bankowych występuje w powiatach lęborskim i puckim. 18 W badaniach prowadzonych przez PENTOR w roku 2005 (tzw. Audyt bankowości detalicznej) jedynie 3% wskazań przy pytaniu o powody duŝo niŝszej skłonności Polaków do współpracy z bankami niŝ mieszkańców Europy Zachodniej dotyczyło zbyt małej liczby placówek bankowych. Porównaj: Pentor. Banki `2005. Zmiany w aktywności, postrzeganiu i odczuciach klientów. Warszawa styczeń 2006. Prezentacja wyników badania odstępna pod adresem: http://www.zbp.pl/photo/pr2/banki2005.ppt?phpsessid=dfa9f792d661799f07f496b00a2cc82d#259,1,ban KI 2005 ZMIANY W AKTYWNOŚCI, POSTRZEGANIU I ODCZUCIACH KLIENTÓW 23

Rysunek 2. Struktura sieci placówek bankowych na Pomorzu (banki komercyjne) Bank Gospodarki śyw nościow ej S.A. 2% pozostałe banki 22% Pow szechna Kasa Oszczędności BP S.A 33% 0% Euro Bank S.A 3% Bank Zachodni S.A 3% Kredyt Bank S.A 5% Bank BPH S.A 6% Bank Polska Kasa Opieki S.A 8% Bank Millenium S.A 18% Źródło: na podstawie danych NBP Tabela 4. Rozkład przestrzenny sieci placówek bankowych na terenie regionu pomorskiego Powiaty Banki komercyjne Banki spółdzielcze Gdańsk/* Gdynia/* Sopot/* Słupsk/* lęborski malborski człuchowski nowodworski sztumski kościerski bytowski pucki kwidzyński gdański chojnicki słupski kartuski tczewski starogardzki wejherowski 130 86 15 26 7 9 4 2 2 8 4 7 11 3 8 2 10 26 13 23 1 1 1 1 4 5 7 8 13 6 7 6 9 9 6 9 13 8 12 21 SKOK Razem Liczba placówek na 1 tys. zarejestrowanych podmiotów/** razem 396 147 68 611 3,0 Źródło: na podstawie danych teleadresowej bazy ditel.com.pl oraz Rocznika Statystycznego Województwa Pomorskiego. /* - miasto na prawach powiatu /** - liczba podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON według stanu na koniec 2006 r. 12 9 2 3 3 2 2 1 1 3 2 1 3 7 3 4 4 2 1 3 143 96 18 30 14 16 13 11 16 17 13 14 23 19 17 15 27 36 26 47 2,4 3,0 2,4 2,7 1,8 2,8 2,6 3,1 5,3 3,9 2,3 1,8 3,3 2,1 2,4 1,9 3,2 3,9 2,7 2,9 24

4.2.4. ZróŜnicowanie oferty produktowej Analiza oferty kredytowej dostępnej na rynku województwa pomorskiego wskazuje na jej duŝą róŝnorodność. Informacje charakteryzujące ofertę banków komercyjnych (załącznik 3) i banków spółdzielczych (załącznik 4) moŝna podsumować następująco: a) z informacji publikowanych przez banki moŝna wnosić, Ŝe Ŝadna z formuł prawnych prowadzenia działalności gospodarczej nie podlega preferowaniu lub dyskryminacji. Oferta pod tym względem jest więc takŝe ukierunkowana na osoby fizyczne 19 prowadzące działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji podmiotów gospodarczych stanowiące większość populacji pomorskich MSP, b) jednym z kluczowych warunków dostępności produktów kredytowych jest konieczność legitymowania się minimalnym czasem prowadzenia działalności gospodarczej (co ma znaczenie dla zewidencjonowania moŝliwych przepływów finansowych na rachunkach bankowych). W większości przypadków jest to cezura około 12 miesięcy, c) oferty niektórych banków (np. BZ WBK) obniŝają ten wymóg np. do 6 miesięcy jednakŝe naleŝy wskazać, Ŝe ryzyko związane z takim posunięciem jest na ogół uwzględniane w strukturze całej oferty i kontrolowane poprzez stworzenie wymogu udziału własnego w wartości inwestycji (10%-20%) lub powiązanie wielkości kredytu z obrotami na rachunku (widać to szczególnie dobrze na przykładzie uproszczonego limitu kredytowego w rachunku EkstraBiznes oferowanego przez Kredyt Bank gdzie zejście poniŝej cezury 6 miesięcy wiąŝe się ograniczeniem kwotowym i czasowym; powiązanie wielkości kredytu z długością historii kredytowej widać takŝe dobrze na przykładzie oferty banków spółdzielczych). Na podstawie posiadanych informacji trudno jest precyzyjnie ocenić na ile to zróŝnicowanie oferty jest uŝyteczne dla przedsiębiorców zwaŝywszy na fakt, Ŝe warunkiem takiej uŝyteczności jest dostęp do oddziałów danego banku. Mając w pamięci wcześniejsze dane na temat rozkładu i gęstości sieci placówek bankowych moŝna wnosić, Ŝe: a) róŝnorodność oferty produktowej jest wysoce korzystna (i dostępna) przede wszystkim dla przedsiębiorców zlokalizowanych na terenie aglomeracji trójmiejskiej 19 Przykładem produktu stworzonego specjalnie z myślą o indywidualnych przedsiębiorcach o bardzo krótkiej historii kredytowej jest poŝyczka hipoteczna. 25

gdzie ulokowana jest większość banków komercyjnych innych niŝ te tradycyjnie obecne na rynku (PKO BP, PEKAO S.A., Bank Millenium), b) na terenach poza-aglomeracyjnych duŝa rola w róŝnicowaniu oferty produktowej powinna przypadać bankom spółdzielczym. Jakkolwiek są one podmiotami generalnie słabszymi pod względem kapitałowym i organizacyjnym od banków komercyjnych ich zaletą jest dobra znajomość lokalnej przedsiębiorczości, szybkość i elastyczność działania. O względnej atrakcyjności ich oferty produktowej moŝe świadczyć stosunkowo duŝa dynamika akcji kredytowej (tabela 5), c) generalnie moŝna stwierdzić, Ŝe róŝnorodność oferty skorelowana jest z wielkością ośrodka miejskiego i oddaleniem od aglomeracji; sytuacja w tym względzie jest jednak bardzo dynamiczna i jak wynika z przeprowadzonych rozmów większość banków uwzględnia obecnie w swoich strategiach otwieranie placówek w małych miejscowościach co niewątpliwie zwiększy róŝnorodność oferty produktowej 20. Tabela 5. Dynamika kredytów złotowych (dla przedsiębiorstw prywatnych, spółdzielni i przedsiębiorstw indywidualnych) wybranych banków (grudzień 2006=100%) Nazwa 31.03.2008 31.12.2007 31.12.2006 PKO BP PEKAO S.A Banki Spółdzielcze (łącznie) Kredyt Bank Źródło: NBP 183 154 135 120 142 144 121 97 100 100 100 100 4.2.5. Baza kapitałowa sektora bankowego Jedną z przyczyn utrudnionego dostępu pewnej grupy przedsiębiorców do rynku usług finansowych mogą być problemy z podaŝą kapitału wynikające z ogólnej niskiej kapitalizacji instytucji finansowych (np. gdy są na początkowym etapie rozwoju), istnienia strukturalnych problemów sektora finansowego (np. kryzys złych długów obciąŝających bilanse banków i zmuszający do ograniczenia akcji kredytowej) lub istnienie regulacji bezpiecznościowych ograniczających taką podaŝ w ogóle lub dla określonego rodzaju klientów (wątek ten omawiamy w następnym punkcie). Jakkolwiek w przeszłości na rynku krajowym mieliśmy do czynienia z występowaniem czynników i zjawisk ograniczających wielkość dostępnych zasobów kapitałowych (na początku lat 90-tych zjawisko tzw. racjonowania kredytu związane z 20 O dynamice sytuacji mogą świadczyć na przykład plany firmy Expander zamierzającej wprowadzić do swojej oferty specjalne produkty dla małych i średnich przedsiębiorstw. Jak poinformowała Rzeczpospolita Expander podpisał umowy z takimi bankami jak Multibank, Fortis, BZ WBK i BWE w celu sprzedaŝy ich produktów finansowych dla MSP Więcław E., Expander i BWE szykują wspólną ofertę dla małych firm. Rzeczpospolita 8.07.2008 r. Porównaj takŝe: Kochalska H., Banki prześcigają się w oferowaniu pakietów dla firm. Dziennik, 8.05.2008. 26

dominacją na rynku banków państwowych; w latach 1993-1995 kryzys tzw. złych długów zmuszający do prowadzenia przez banki restrykcyjnej polityki kredytowej) w obecnej sytuacji nie istnieje Ŝadna z systemowych przyczyn mogąca ograniczać dynamikę akcji kredytowej. Sytuację sektora finansowego pod względem bazy kapitałowej dla finansowania swojej działalności naleŝy więc ocenić pozytywnie: a) bazę kapitałową dla prowadzenia działalności kredytowej banków stanowią depozyty lokowane w bankach przez gospodarstwa domowe, podmioty gospodarcze oraz inne instytucje (tabela 6). Na koniec ubiegłego roku baza ta w regionie wynosiła około 15 mld złotych (na 31 marca 2008 r. było to 14,9 mld zł) i systematycznie wzrastała szczególnie w okresie 2006-2005. Około 82% zgromadzonych depozytów przypadało na sześć banków (PKO BP, PEKAO S.A, Nordea, ING Bank Śląski, Kredyt Bank i Raiffeisen) 21, b) róŝnica pomiędzy wartością udzielonych kredytów, a zgromadzonymi depozytami finansowana była przez banki poprzez transfery w ramach grup kapitałowych oraz za pośrednictwem rynku międzybankowego (w końcu ubiegłego roku było to około 5 miliardów zł). Najczęściej z tego mechanizmu zasilania korzystało PKO BP, PEKAO SA., Raiffeisen). Kilka innych banków (np. Nordea, ING Bank Śląski) z kolei dysponowało nadwyŝkami środków depozytowych nad naleŝnościami (udzielonymi kredytami) i występowało w roli poŝyczającego (w ramach grupy kapitałowej lub poprzez rynek międzybankowy) 22, c) korzystnie w zakresie bazy kapitałowej wygląda sytuacja pomorskich banków spółdzielczych. W końcu ubiegłego roku dysponowały one depozytami o wartości 1,95 mld zł przy akcji kredytowej na poziomie 1,5 mld zł co oznacza, Ŝe praktycznie nie musiały zasilać swoich bilansów poŝyczkami z banków zrzeszających. Tabela 6. Depozyty złotowe i walutowe w bankach komercyjnych województwa pomorskiego (w mld zł) Pozycja 2007 2006 2005 depozyty ogółem z tego: przedsiębiorstw i spółek prywatnych i spółdzielni przedsiębiorców prywatnych 15,06 4,73 0,94 14,07 3,56 0,79 11,77 2,56 0,63 kredyty ogółem z tego: 20,83 16,67 14,88 21 Ponownie naleŝy zastrzec, Ŝe dane gromadzone przez Oddział Regionalny NBP nie obejmują kilku istotnych podmiotów faktycznie rozkład bazy depozytowej moŝe zatem wyglądać nieco inaczej. Jak wskazują dane NBP generalnie naleŝy uznać, Ŝe sytuacja całego sektora pod względem bazy depozytowej wygląda szczególnie korzystnie na co wpływa pogorszenie koniunktury giełdowej (odpływ środków finansowych z funduszy inwestycyjnych) oraz znaczny wzrost wynagrodzeń i transferów zagranicznych (dokonywanych przez emigrantów zarobkowych). Porównaj: Morawski I., Depozytowa hossa trwa. Rzeczpospolita, 15.07.2008 r. 22 Bank Nordea na przykład, mimo posiadania na terenie regionu pomorskiego nadwyŝki depozytów nad kredytami generalnie zasilał się środkami z rynku międzybankowego. Według stanu na koniec grudnia ubiegłego roku pozyskał w ten sposób około 2,7 mld zł co stanowiło około 26% pasywów. NaleŜy pamiętać Ŝe rynek bankowy nie działa bezkosztowo i niezaleŝnie od koniunktury. Pozyskiwanie środków w ramach tego rynku jest obecnie znacznie trudniejsze (niŝ jeszcze rok temu) ze względu na wyŝsze stopy procentowe oraz spadek zaufania wywołany kryzysem na rynku poŝyczek hipotecznych w USA. 27

dla przedsiębiorstw i spółek prywatnych i spółdzielni dla przedsiębiorców prywatnych Źródło: NBP 4,89 1,53 4,07 1,28 3,8 1,24 4.2.6. System regulacyjny Ostatnim z czynników mogących oddziaływać dyskryminacyjnie na dostęp pewnej grupy przedsiębiorców do usług bankowych są tzw. regulacje ostroŝnościowe. Ich efekt dyskryminacyjny moŝe być przenoszony na klientów poprzez mechanizm rezerw obowiązkowych związany z wymaganiami w zakresie tzw. adekwatności kapitałowej rzutujący bezpośrednio na cenę produktu 23. Zmiany jakie w ostatnim okresie wdroŝono w zakresie regulacji ostroŝnościowych i ich wpływ na dostęp MSP do kredytów kształtują się następująco: 1. W styczniu 2004 roku dokonano liberalizacji zasad tworzenia rezerw celowych na ryzyko związane z ekspozycją kredytową. Zmiana ta stworzyła znacznie korzystniejsze (łagodniejsze) warunki traktowania MSP poprzez wydłuŝenie terminów kwalifikowania opóźnień w obsłudze kredytów oraz złagodzenie zapisów dotyczących warunków kwalifikowania kredytu do kategorii wątpliwe (pojawienie się straty finansowej u kredytobiorcy nie obligowało do dokonania automatycznie takiej kwalifikacji). Jakkolwiek badania prowadzone pod koniec 2005 roku wykazały generalnie neutralny wpływ na poprawę dostępności kredytów dla MSP (banki komercyjne jak i spółdzielcze w pierwszej kolejności wykorzystały wprowadzone zmiany do poprawy swojej rentowności) 24 naleŝy oczekiwać, Ŝe w warunkach ostrej konkurencji rynkowej zmiany te wpłyną korzystnie na sytuację MSP na rynku finansowym, 2. Drugą z istotnych zmian regulacyjnych było wprowadzenie wymogu wobec banków notowanych na giełdzie papierów wartościowych stosowania Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej oraz Międzynarodowych Standardów Rachunkowości. Zmiany te w ponad 63% przypadków skutkowały zwiększeniem odpisów (rezerw) na kredyty dla MSP; jedynie 7% ankietowanych banków wskazało na zmniejszenie rezerw, a 26% sygnalizowało wpływ neutralny (brak zmian w wielkości dokonywanych odpisów) 25, 23 Innym wymogiem ostroŝnościowym są tzw. limity koncentracji zaangaŝowania kredytowego. Wymogi te nie mają jednak charakteru specyficznego z punktu widzenia MSP. 24 Iwonicz-Drozdowska M., Wpływ zmian w regulacjach ostroŝnościowych na dostępność kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw. Wyniki badań ankietowych. Bank i Kredyt, marzec 2006. str. 67-77. 25 TakŜe, str. 74 28

3. Najnowszą zmianą regulacyjną jest wprowadzenie od stycznia 2007 roku tzw. Nowej Umowy Kapitałowej (Bazylea II) wprowadzającej nowe bardziej zaawansowane i precyzyjne rozwiązania w zakresie pomiaru ryzyka, jego kontroli i zarządzania. Ze względu na wciąŝ trwający proces wdraŝania nowej regulacji nie zostały jeszcze rozpoznane konsekwencje jakie mogą one wywołać w zakresie kredytowania MSP. Najprawdopodobniej zmiany korzystne dla MSP (większa dostępność produktów, niŝsza cena) pojawią się dopiero w długim okresie czasu (szczególnie w warunkach dobrej koniunktury) 26. 4.2.7. Asymetria informacji Omawiane powyŝej zagadnienia dotyczyły weryfikacji dwóch pierwszych hipotez postawionych na wstępie niniejszego rozdziału. Trzecia z hipotez dotyczy tzw. asymetrii informacji to jest nierównomiernego rozłoŝenia informacji pomiędzy przedsiębiorcą a instytucją finansującą na temat stanu realizacji finansowanego projektu. Z asymetrycznym rozkładem informacji ma się do czynienia w przypadku kaŝdego przedsiębiorcy korzystającego z finansowania zewnętrznego jednakŝe skala asymetrii zmniejsza się wraz z takimi zmiennymi jak czas Ŝycia firmy (gdyŝ po stronie banku następuje akumulacja informacji na temat kredytobiorcy). O skali asymetrii (na niekorzyść instytucji finansowej) decyduje teŝ szereg czynników specyficznych dla biznesu takich jak np: 1. wraŝliwość na zmianę koniunktury (większa w przypadku firm młodych i małych) 2. sezonowość działalności (stwarzająca większe ryzyko dla firm małych) 3. formuła prowadzonego biznesu (np. moŝliwość nie-ewidencjonowania dochodów). Za zmienną wskazującą na występowanie asymetrycznego rozkładu informacji moŝna uznać stopę procentową kwotowaną przez banki w stosunku do firm o róŝnej wielkości firm. Z danych NBP (rysunek 3 i 4) wynika, Ŝe stopy procentowe dla kredytów udzielanych podmiotom o zatrudnieniu poniŝej 50 pracowników są istotnie wyŝsze od ceny kredytu dla pozostałych pomiotów. 26 TamŜe, str. 77, a takŝe: Krasodomska J., Ocena stanu przygotowań banków do wdroŝenia Nowej Bazylejskiej Umowy Kapitałowej przegląd wyników badań. Bank i Kredyt, luty 2007, str. 46-59. 29

Rysunek 3. Oprocentowanie krótkoterminowych kredytów złotowych a wielkość przedsiębiorstwa Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kwartale 2008 r. NBP, Warszawa, Kwiecień 2008. Rysunek 4. Oprocentowanie złotowych kredytów długoterminowych a wielkość przedsiębiorstwa Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kwartale 2008 r. NBP, Warszawa, Kwiecień 2008. 30