ZMIENNOŚĆ FENOTYPOWA WYBRANYCH CECH ZAGRANICZNYCH ODMIAN ZIEMNIAKA UPRAWIANYCH W POLSCE

Transkrypt

1 ZMIENNOŚĆ FENOTYPOWA WYBRANYCH CECH ZAGRANICZNYCH ODMIAN ZIEMNIAKA UPRAWIANYCH W POLSCE THE PHENOTYPIC CHANGEABILITY OF FEATURES OF FOREIGN CULTIARS OF THE POTATO IN THE POLAND Barbara Sawicka 1, Honorata Danilčenko 2, Elvira Jariene 2, Barbara Krochmal-Marczak 3 1 Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Polska 2 Lithuanian University of Agriculture, LT Akademija, Kauno r., Lithuania 3 Zakład Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, PWSZ, Krosno, Polska 1 Department of Plant Cultivation, University of Life Sciences in Lublin, Poland 2 Lithuanian University of Agriculture, LT Akademija, Kauno r., Lithuania 3 Unit of Agriculture and Development of Rural Areas, The State Higher Professional School in Krosno, Poland Abstract. In exact field experiments conducted in two localities in the Poland, about various positions over the level of the sea, in years , the influence of cultivars of the potato was affirmed, about the various tinges of the skin and the flesh on the crop, feature morphological and the feature of the composition of the chemical tubers. The higher general and trade crop were also characterizing about yellow the than colourful flesh. The higher content of dry mass, starch, total and true protein, vitamin C and L-ascorbic acid in tubers, the cultivars were characterizing by about the colourful flesh. The highest concentration of the dry mass, the total and true protein distinguished herself the cultivar alfi, starch -. The highest content of the vitamin C and ascorbic acid was affirmed at the cultivar, about purple skin and purple flesh. The cultivars:, Highland Burgundy Red and alfi the homologous content of this component were characterizing - about the colourful flesh of tubers. It was affirmed at cultivars about the purple and red tinge of the flesh average the higher content of these components than at cultivars about the yellow tinge. The investigation did not show the influence of the location of experiences on the content of dry mass, starch, true protein, vitamin C and ascorbic acid in tubers. Key words: potatoes, purple and red-fleshed cultivars, yield, chemical composition Abstrakt. W ścisłych doświadczeniach polowych, przeprowadzonych w dwu miejscowościach w Polsce, o różnym położeniu nad poziomem morza, w latach , stwierdzono wpływ odmian ziemniaka, o różnym zabarwieniu skórki i miąższu na plon, cechy morfologiczne i cechy składu chemicznego bulw. Wyższym plonem ogólnym i handlowym cechowały się odmiany o żółtym niż kolorowym miąższu. Wyższą zawartością suchej masy, skrobi, białka ogólnego i właściwego, witaminy C i kwasu L-askorbinowego w bulwach, odznaczały się odmiany o kolorowym miąższu. Najwyższą koncentracją suchej masy, białka ogólnego i właściwego wyróżniała się odmiana alfi, skrobi. Najwyższą zawartość witaminy C i kwasu askorbinowego stwierdzono u odmiany, o fioletowej skórce i fioletowym miąższu. Homologiczną zawartością tego składnika cechowały się odmiany:, Highland Burgundy Red i alfi o kolorowym miąższu bulw. U odmian o fioletowym i czerwonym zabarwieniu miąższu stwierdzono średnio wyższą zawartość tych składników niż u odmian o zabarwieniu żółtym. Badania nie wykazały wpływu lokalizacji doświadczeń na zawartość suchej masy, skrobi, białka właściwego, witaminy C i kwasu askorbinowego w bulwach. Słowa kluczowe: ziemniaki, odmiany z żółtym i fioletowym miąższem, plon, skład chemiczny Wstęp Ziemniak jest jednym z najważniejszych warzyw na świecie, pod względem zużycia i ogólnej wartości odżywczej. Konsumenci poszukują bulw średnich, o średnicy 6-10 cm i ciężarze g, unikają zaś bardzo dużych, w których częściej występują wady miąższu, takie jak: dziuplowatość, rdzawa plamistość czy niejednorodność miąższu. Najlepsze do mechanicznego obierania są bulwy kształtu owalnego (mniejsze ubytki), natomiast odmiany o kształcie okrągłoowalnym mniej się uszkadzają podczas mechanicznego przerobu. W przypadku ziemniaka jadalnego pożądane są ponadto płytkie oczka, z uwagi na mniejsze straty podczas obierania. Coraz ważniejszą cechą u tego typu odmian staje się wygląd skórki (jej grubość, barwa, szorstkość, popękanie), która co prawda ma dla konsumenta tylko wizualne znaczenie, ale chętniej wybiera on odmiany o skórce gładkiej, niepopękanej i ładnym, estetycznym wyglądzie. Dobrze wyróżniają się odmiany o kolorowej skórce, np. różowej, fioletowej czy czerwonej, mające większe szanse na eksport, zwłaszcza do krajów Europy Południowej. Kolorowe odmiany ziemniaka, bogate w antocyjany, zyskują coraz większe zainteresowanie na rynku, głównie z powodu korzystnych efektów dla zdrowia (korzystny wpływ na choroby sercowo-naczyniowe, hamowanie pewnych typów nowotworów złośliwych i degeneracji siatkówki oka) [HOMOUZ i IN. 200].

2 Głównymi przeciwutleniaczami ziemniaka są fenole i kwas L-askorbinowy. Te związki są rozpuszczalne w wodzie. Wśród przeciwutleniaczy rozpuszczalnych w lipidach należy wymienić karotenoidy, -tokoferol i kwas -lipoic [LACHMAN, HAMOUZ 2005]. Odmiany ziemniaka z fioletową, czy bordową skórką i miąższem są nowe dla konsumentów w Polsce i zawierają naturalne antocyjaniny, czyli glikozydy, rozpuszczalne w wodzie i w zależności od ph soku komórkowego i obecności jonów nieorganicznych w komórce, mogą przyjmować barwę od czerwonej po fioletową. Takie odmiany zarejestrowane są już w wielu krajach Europy, m.in. w Anglii, Francji a ostatnio również w Republice Czeskiej [ŠULC i IN. 2007]. Fioletowe odmiany ziemniaka, charakteryzują się wyższą aktywnością przeciwutleniaczy, w porównaniu z tradycyjnymi odmianami uprawnymi, o żółtym lub kremowym miąższu i skórce [REYES i IN. 2005, HAMOUZ i IN. 2006, SUSZKIW 2007]. Różnorodność ziemniaka, zawierającego barwne pigmenty, jest brana pod uwagę coraz częściej w programach hodowlanych. Stąd też celem badań była ocena zmienności cech jakościowych zagranicznych, jadalnych odmian ziemniaka w warunkach Południowo-Wschodniej Polski. Materiał i metody Materiał do badań pochodził z doświadczenia polowego, przeprowadzonego w latach w dwu miejscowościach, o różnym położeniu, względem poziomu morza: Parczew położony na terenie Polesia Zachodniego, w mezoregionie Równina Parczewska (14 m n.p.m.), zaś w regionalizacji Polski, pod względem klimatyczno-rolniczym w regionie Bialsko-Włodawskim, na glebie o składzie granulometrycznym piasku gliniastego lekkiego, kompleksu żytniego dobrego, o lekko kwaśnym odczynie; Żyznów położony w mezoregionie Pogórza Strzyżowskiego (4 m n.p.m.), gdzie długość okresu wegetacji waha się od 215 do 220 dni na glebie wytworzonej z osadów fliszowych, o składzie granulometrycznym gliny średniej pylastej, klasy bonitacyjnej Ib, kompleksu pszennego wadliwego, o lekko kwaśnym odczynie (6,1 ph w 1M KCl). Eksperyment założono metodą bloków zrandomizowanych w 3 powtórzeniach. Badano 1 odmian zagranicznych:,,,,, Highland Burgundy Red,,,,,,,,,, alfi, ineta, itelotte, z różnych grup wczesności, o różnym pochodzeniu (niemieckie, angielskie, czeskie, holenderskie). Nawożenie organiczne i mineralne pod ziemniak było na jednakowym poziomie (25 t. ha -1 obornika oraz N 0, P 3, K 112 kg. ha -1 ). Zabiegi pielęgnacyjne i ochronne prowadzono zgodnie z zasadami nowoczesnej agrotechniki. Bezpośrednio po zbiorze oznaczono plon i pobrano próby bulw do oznaczeń jakościowych. W bulwach oznaczano: zawartość suchej masy, skrobi, białka ogólnego, witaminę C i kwas askorbinowy. Zawartość suchej masy metodą suszenia, przez wysuszenie w temperaturze 105 C [KERŁOWSKA-KUŁAS 13]; polarymetrycznie wg Ewersa- Grosswelda [KERŁOWSKA-KUŁAS 13], azot ogólny oznaczano metodą Kjeldahla, azot białkowy wg Bernsteina [AOAC, 14], witaminę C i kwas L-askorbinowy spektrofotometrycznie, metodą ksylenową [ISO/6557/2] pomiar przeprowadzono na spektrofotometrze Shimadzu U-160 A, a pomiar ekstynkcji wykonano na spektrofotometrze Shimadzu U-160 A.. Oceniano ponadto barwę skórki i miąższu, wielkość i kształt bulw oraz regularność ich kształtu, typ konsumpcyjny oraz głębokość oczek. Większość cech charakteryzowano w skali 1- ( najlepszy, najwcześniejszy, najzdrowszy, najjaśniejszy, itp.). Przyjęto 5, jako wartość średnią. Jeśli dane z różnych źródeł różniły się mniej niż o 2 stopnie, przyjmowano wartości zamieszczone w międzynarodowych charakterystykach, a jeśli te ostatnie się różniły, zamieszczano niższą z wartości. Gdy dane różniły się o 2 stopnie lub więcej, zamieszczono wartości krańcowe. Precyzując oceny starano się uwzględniać określenia przyjęte dla scharakteryzowania odmian w kolekcjach Unii Europejskiej. Wyniki badań opracowano statystycznie, głównie za pomocą analizy wariancji. Istotność źródeł zmienności testowano testem F Fischera-Snedecora, a ocenę istotności różnic pomiędzy porównywanymi średnimi dokonano za pomocą wielokrotnych przedziałów Tukey a. Ponadto wyliczono współczynniki zmienności każdej cechy wg wzoru: = S *100%, gdzie S odchylenie standardowe, x średnia arytmetyczna. x Przebieg pogody w latach badań i w miejscowościach był zróżnicowany, co ilustruje tabela 1. Korzystniejsze warunki do wzrostu i rozwoju ziemniaka były w Żyznowie niż w Parczewie. Wyniki badań Charakterystykę morfologiczną odmian przedstawiono w tabeli 2. Spośród przebadanych odmian 12 posiadało żółty, bądź jasnożółty miąższ, jedna odznaczała się bordowym miąższem, 4 jasnofioletowym, 1 ciemnofioletowym, 1 niebieskim miąższem. Barwa skórki badanych odmian była również bardzo zróżnicowana; przy czym 10 odmian odznaczało się żółtą skórką, 2 czerwoną, 1 bordową, 2 niebieską i pozostałe fioletową. Wg oceny WGO COBORU jadalne odmiany ziemniaka powinny charakteryzować się kształtem okrągłym, owalnym, podłużnym, bądź okrągło-owalnym, podłużno-owalnym, regularnością kształtu >7, głębokością oczek >7, ciemnieniem miąższu bulw surowych na poziomie, co najmniej, bulw gotowanych i smaku >7 w skali. Warunkom tym odpowiadają w zasadzie wszystkie poza odmianami: i, których regularność kształtu była poniżej wymaganej skali, na poziomie 6,5 w skali 2

3 [ANONIMUS 200]. Ze względu na fakt, że bulwy ziemniaka coraz częściej są sprzedawane w sklepach, jako produkty myte, wygląd bulw (kształt, rozmiar, kolor skórki, barwa miąższu, głębokość oczek) a także jakość konsumpcyjna (zachowanie w czasie gotowania oraz kolor po ugotowaniu) stają się bardzo ważne. Warunkom tym odpowiadają w zasadzie wszystkie odmiany poza następującymi: i, których regularność kształtu była poniżej wymaganej skali, na poziomie 6,5 w skali (tab. 2). Najważniejsza cecha gospodarcza ziemniaka, jaką jest plon bulw, okazała się uzależniona zarówno od miejscowości, jak i od odmian. Wyższy plon tak ogólny, jak i handlowy (o średnicy >4 cm) uzyskano w Żyznowie, gdzie zarówno warunki glebowe, jak i przebieg pogody w okresie wegetacji, były korzystniejsze niż w Parczewie. Najplenniejszą odmianą, ze względu na plon ogólny, okazała się ; przy czym itolette,, Romana,,,,,, i alfi były homologiczne pod względem tej cechy. Najmniej plenną była Highlad Burgundy Red; przy czym jednorodne, z uwagi na tę cechę, okazały się:, i ineta (tab. 3). Highland Burgundy Red nie mógł osiągnąć odpowiedniej wydajności, w porównaniu z plonem innych odmian, a jego potencjalny, całkowity plon NAYAK i IN. [200] określili na poziomie 30,2 t. ha -1. Odmiany wewnątrz grup wczesności różniły się również plennością. Najbardziej zmienną w plonowaniu okazała się (=4%), najbardziej stabilną zaś w Parczewie ineta, zaś w Żyznowie. Dominującą rolę w zmienności plonu handlowego bulw odegrały zarówno czynniki genetyczne, jak i siedliskowe. Najwyższym plonem handlowym wyróżniała się francuska odmian itolette, o fioletowoniebieskim miąższu, podłużnych bulwach i fioletowej skórce, jako odmiana średnio późna miała większe możliwości wytworzenia bulw o dużym kalibrażu. Należy przy tym zaznaczyć, że homologiczne, pod względem tej cechy, okazały się również: Romana,,,, alfi,,,,, i Nelly. W grupie odmian najmniej plennych znalazły się: ineta,,, i Highland Burgundy Red. Odmiany nie różniły się istotnie między sobą. Współczynnik zmienności plonu handlowego był wyższy niż w przypadku plonu ogólnego bulw, a także różnił się w zależności od miejscowości. Najwyższym plonem handlowym, w obu miejscowościach, odznaczała się francuska odmiana itolette, ale najbardziej wierną w plonowaniu w Parczewie okazała się odmiana, zaś w Żyznowie (tab. 3). Badane genotypy różniły się istotnie, co do zawartości suchej masy, skrobi, białka ogólnego i właściwego oraz witaminy C i kwasu L-askorbinowego (tab. 4-6). Przeciętna zawartość suchej masy kształtowała się na poziomie 21,3%, zaś skrobi 16,31% (tab. 4). Położenie fizjograficzne miejscowości i przebieg warunków meteorologicznych nie różnicowały tych cech, natomiast czynnikiem decydującym, o zawartości suchej masy i skrobi okazały się odmiany. Najwyższą wartością suchej masy, spośród badanych odmian, wyróżniała się średnio późna odmiana, o okrągłoowalnych bulwach i jasnofioletowym miąższu alfi. Należy przy tym zaznaczyć, że homologiczne pod względem tej cechy, okazały się odmiany:,,,,,, itolette, i Highland Burgundy Red. Odmianami o najmniejszych potencjalnych możliwościach gromadzenia suchej masy były:,,,,, i ineta. Znajdowały się one w tej samej, jednorodnej grupie. Stabilność gromadzenia suchej masy była wyższa u odmian uprawianych w Parczewie niż w Żyznowie. Najbardziej stabilną odmianą, pod względem tej cechy, okazała się w warunkach Parczewa i Highland Burgundy Red Żyznowie (tab. 4). Odmianą o najwyższej skrobiowości okazała się, przy czym jednorodne, z uwagi na akumulację tego składnika bulw, okazały się odmiany: alfi, ineta,,, i. Pozostałe odmiany znalazły się w grupie o mniejszych, potencjalnych możliwościach gromadzenia skrobi w bulwach. Stabilność tej cechy była ponad 3- krotnie niższa niż zawartości suchej masy; przy czym niższą zmienność skrobi uzyskano w warunkach Parczewa niż Żyznowa. Zawartość białka ogólnego w bulwach wynosiła przeciętnie 2,60%, a właściwego 2,0% (tab. 5). Położenie n.p.m., jak i przebieg warunków atmosferycznych, w obu miejscowościach, wywarły istotny wpływ tylko na akumulację białka ogólnego. Więcej tego składnika zgromadziły bulwy w warunkach Parczewa niż Żyznowa. Odmianą o największych możliwościach akumulacji, zarówno białka ogólnego, jak i właściwego, okazała się odmiana alfi, o okrągłowowalnych bulwach, ciemnofioletowej skórce i jasnofioletowym miąższu. W grupie odmian nieróżniących się istotnie zawartością białka ogólnego od poprzedniej, znalazły się:,,,,,,, Highland Burgundy Red,,, ineta i itolette. Najniższą zawartością tego składnika odznaczała się odmiana ; przy czym homologiczne, pod względem tej cechy, okazały się również odmiany:, i. Podobne zależności obserwowano w przypadku białka właściwego. Odmianą gromadzącą najwyższe ilości tej formy białka była alfi, najniższe zaś. Ważną cechą, z punktu widzenia konsumenta, jest udział białka właściwego w białku ogólnym. Cecha ta kształtowała się nieco odmiennie w obu miejscowościach (rys. 1). Odmiany uprawiane w Parczewie można uszeregować następująco, pod względem tej cechy: > > > Highland Burgundy Red > Nelly > > > > > > > Romana > > > alfi > ineta > itolette. Natomiast udział białka właściwego, w białku ogółem, u odmian uprawianych w Żyznowie przedstawiał się odmiennie. Najwyższą partycypację białka właściwego, w białku ogólnym, miała odmiana itolette, najniższą zaś (rys. 1). 3

4 Zawartość witaminy C oraz kwasu L-askorbinowego, jako doskonałego przeciwutleniacza, w bulwach badanych odmian była wysoka i wynosiła przeciętnie odpowiednio: 23,7 i 20,7 mg. 100 g -1 (tab. 6). Czynnikiem determinującym ich koncentrację w bulwach, niezależnie od ich miejsca uprawy i warunków wegetacji, były cechy genotypowe badanych odmian. W grupie o najwyższej zawartości witaminy C znalazły się odmiany o kolorowej skórce i miąższu, takie jak:,, alfi i Highland Burgundy Red, jednocześnie pierwsza z nich wykazała się największą stabilnością tego składnika bulw. Odmiany te okazały się homologiczne pod względem wartości tej cechy. Jednorodną grupę stanowiły też odmiany o najniższej koncentracji tej witaminy, takie jak: ineta,,,,. Przeciętną zawartością witaminy C w bulwach charakteryzowały się zaś takie odmiany jak:,,,,,,,, i itolette. Odmiany te były jednorodne pod względem tej cechy. Zawartość kwasu L-askorbinowego była istotnie związana z właściwościami odmianowymi. Najwyższą jego ilością wyróżniała się średnio wczesna odmiana, o ciemnofioletowej skórce i miąższu bulw. Homologiczne pod względem tej cechy okazały się: Highland Burgundy Red, i alfi. Jak wynika z badań BROWN A [2005] wynika to stąd, że glikozydy antocyjanowe, takie jak: peonidyna, petunidyna, malvidina a przede wszystkim peralgonidyna, w odmianach o kolorowym miąższu, gromadzą jednocześnie więcej kwasu L- askorbinowego i przyczyniają się do silnych właściwości przeciwutleniających ziemniaka. Kolejną, jednorodną grupę odmian, o przeciętnej zawartości kwasu L-askorbinowego, stanowiły:,,, itolette,,,, i. W grupie odmian o najniższej zawartości tego składnika znalazły się zaś:,, i ineta. Były one homologiczne pod względem wartości tej cechy. Współczynnik zmienności, będący ilorazem bezwzględnej miary zmienności cechy, jako wielkość niewymiarowa pozwala na porównywanie zróżnicowania zarówno kilku zbiorowości, pod względem tej samej cechy, jak i tej samej zbiorowości, pod względem kilku cech. Jest on miarą rozrzutu uzyskanych wyników. Im mniejsza jest jego wartość tym dana cecha jest bardziej stabilna. Spośród ocenianych cech jakości plonu najbardziej stabilną okazała się zawartość białka właściwego, najmniej zaś zawartość skrobi. Dyskusja Większość analizowanych cech, istotnych w produkcji ziemniaka, podlega dużej zmienności genotypowej, w zależności od oddziaływania różnych czynników siedliska i genotypu [STRANGE i BLACKMORE 1, SAWICKA 11, GŁUSKA 2002, PSZCZÓŁKOWSKI i SAWICKA 2004]. W przeprowadzonych badaniach kolorowe odmiany ziemniaka różniły się od pozostałych nie tylko kształtem, kolorem skórki, barwą miąższu, typem konsumpcyjnym, zagłębieniem oczek, plonem bulw, ale też ich składem chemicznym. Na rynku dominuje kilka powszechnie zaakceptowanych odmian ziemniaka. Wiele odmian nowych, godnych polecenia, nie znajduje miejsca w szerszej uprawie. W ostatniej dekadzie ponad dwukrotnie wzrosła liczba zarejestrowanych odmian ziemniaka. O ile w roku 16 w rejestrze krajowym było 57 odmian, to w roku 200 ponad 130 [ANONIMUS 200]. Ponadto mogą być w Polsce uprawiane także zagraniczne odmiany ziemniaka ze Wspólnotowego Katalogu Odmian Roślin Rolniczych (CCA), pod warunkiem sprawdzenia w Polsce ich odporności na raka. Katalog ten stanowią odmiany wpisane do odpowiednich rejestrów w poszczególnych krajach członkowskich UE [EICHHORN i WINTERHALTER 2005, ZIMNOCH-GUZOWSKA i FLIS 200]. Poszerzenie doboru odmian ma na celu coraz lepsze zaspakajanie zróżnicowanych wymagań rynku oraz rolników. Większa różnorodność odmian ziemniaka niż innych gatunków uprawnych związana jest, zdaniem ZIMNOCH-GUZOWSKIEJ i FLIS [2006], ze znacznym zróżnicowaniem cech roślin i bulw, decydujących o wartości gospodarczej, ich przydatnością do różnych kierunków użytkowania, zróżnicowaną wczesnością gromadzenia plonu, występowaniem cech, które różnicują preferencje użytkownika, dużą liczbą organizmów szkodliwych, którymi zagrożenie jest eliminowane m.in. poprzez hodowlę odpornościową. W opinii STRANGE i BLACKMORE [1] oraz MURPHY [2003] dla konsumentów odmian jadalnych ważne są głównie walory kulinarne i morfologiczne bulw. Stąd też dla hodowli powinno być ważne stabilizowanie takich cech, jak: skład chemiczny, barwa, jednorodność, konsystencja, smakowitość, ciemnienie miąższu, a także wygląd i barwa skórki, zarys kształtu bulw, głębokość oczek, itp. Z kolei rolnik jest zainteresowany wysokim plonem, łatwością w uprawie, ale także zaakceptowaniem odmian przez nabywców. Zatem cechami ważnymi dla niego są: długość okresu wegetacji, plenność, wymagania glebowe i wodne, odporność roślin na mątwika, zarazę ziemniaka, czarną nóżkę, wirusy i inne choroby, odporność bulw na uszkodzenia mechaniczne, trwałość przechowalnicza a także efektywność wykorzystywania czynników agrotechnicznych (np. nawożenie, podkiełkowywanie, nawadnianie, stosowanie ultradźwięków). Badania WEGNER i JANSEN [2007] wykazały, iż kolorowe, uprawne odmiany ziemniaka, cechują się większą odpornością na mokrą zgniliznę niż odmiany o białym, bądź żółtym kolorze skórki. Większa odporność kolorowych odmian ziemniaka, zdaniem tychże autorów, zbiega się z obecnością antocyjanin, wyższych koncentracji rozpuszczalnych fenoli i obecnością oxydazy polifenolowej, w tkance bulwy. Odmiany te różniły się w koncentracji suchej masy, skrobi, białka ogólnego, ale już nie tak znacznie. Odkrycia te ujawniają, że całkowite, rozpuszczalne fenole i antocyjanina przyczyniły się szczególnie do odporności tkanki bulw kolorowych, uprawnych odmian ziemniaka. Zdaniem HOMOUZ i in. [2006] przeciwutleniacze, w obranych ziemniakach, o purpurowym miąższu zostały uznane za równoważne 332 μg TE 4

5 μg.g -1 suchej masy, a następnie 2 μg TE. g -1 S.M. w odmianach o czerwonym miąższu i 7 TE μg.g -1 S.M w odmianach o żółtym miąższu. Ponadto odmiany o fioletowym miąższu były również bogate w związki fenolowe (214 GAME μg. g -1 S.M.), odmiany o czerwonym miąższu są nieco uboższe w te związki (44 μg GAME μg. g -1 S.M.) a najuboższe odmiany o żółtym miąższu (41 μg GAME μg.g -1 ). U odmian o purpurowej barwie skórki stwierdzono 1,671 mg. g -1 suchej masy antocyjanów, odpowiednio, w porównaniu do 0,014 mg. g -1 S.M. i 0,014 mg. g -1 S.M., w przypadku odmian o czerwonej i żółtej skórce. Potencjalnie bogate w przeciwutleniacze kolorowe odmiany ziemniaka powinny, zdaniem NAYAK i in. [200], zapewniać znakomite możliwości do produkcji żywności i produktów odżywczych. Do prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego, oprócz węglowodanów, białek, tłuszczów i związków mineralnych, niezbędne są również witaminy. Funkcje witamin obejmują szereg procesów metabolicznych, a także przemianę tłuszczów i węglowodanów w energię, prawidłowe działanie wielu enzymów (tzw. koenzymy, czyli substancje pomagające enzymom), które są przenośnikami elektronów, atomów lub grup chemicznych podczas reakcji biochemicznych, współudział w procesie odnowy uszkodzonych tkanek, tworzenie hormonów, przeciwciał, krwinek, budowę materiału genetycznego itd. Zdecydowana większość witamin nie może być syntetyzowana przez organizm ludzki, dlatego też muszą być dostarczane z pożywieniem. Do tej grupy należy witamina C, czyli kwas L-askorbinowy + dehydroaskorbinowy. Jest ona jednym z najważniejszych antyoksydantów, pomagającym usuwać z organizmu rakotwórcze nitrozoaminy i rodniki [BROWN 2005]. Wysoka zawartość kwasu L-askorbinowego w badanych odmianach ziemniaka, a zwłaszcza w bulwach odmian o kolorowej skórce i miąższu jest bardzo cenna, gdyż uwzględniając krajowe racje pokarmowe, głównym źródłem witaminy C są bulwy ziemniaka (37%), następnie owoce (31%) i warzywa (2%), w stosunku do ogólnej zawartości tej witaminy w racji pokarmowej. W związku z tym należy pamiętać o tym, że ilość witaminy C w bulwach ziemniaka zmienia się w zależności od terminu ich zbioru, sposobu przechowywania, czy przygotowywania potraw. Witamina C, bowiem rozpuszcza się w wodzie, jest bardzo wrażliwa na działanie światła, temperatury i powietrza [DELGADO i in. 2001]. Kolorowe odmiany ziemniaka są szczególnie cenne w naszej diecie, gdyż zawarte w nich antocyjany, zdaniem HOMOUZ i IN. [2006, 200], wykazują szereg pozytywnych własności farmakologicznych. Obniżają kruchość naczyń włosowatych i polepszają jakość widzenia wzmagając ukrwienie oka i stymulując produkcję istotnej w procesie widzenia rodopsyny. Stwierdzono również działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające antocyjanów. Barwniki te wydatnie zmniejszają utlenianie LDL, a to właśnie utleniony LDL wchodzi w skład blaszek miażdżycowych [DELGADO i IN. 2001].Wyprowadzenie właściwych dla danego sposobu użytkowania kreacji roślinnych to zadanie hodowli. Aby zaś odpowiednio ukierunkować pracę hodowlaną danego gatunku nieodzowne jest poznanie zakresu zmienności i współzależności cech zarówno w danym roku, jak i pomiędzy latami. Badaniom takim powinny być poddane cechy ważne z punku widzenia gospodarczego. Miejscowości i związane z tym położenie nad poziomem morza nie różnicowały zawartości suchej masy, skrobi, białka właściwego, witaminy C i kwasu L-askorbinowego, modyfikowały zaś plon bulw i zawartość białka ogólnego. Badania nad stresem wodnym i solnym, przeprowadzone przez GŁUSKĄ [2002], REYES i in. [2005], wykazały, że skrajne warunki mają wpływ na ilość, a nie na jakość plonu. HE-BIN i IN. [17], w symulowanych warunkach stresu wodnego, udowodnili, iż membramy plazmy komórkowej liści są bardziej wyeksponowane na radiację słoneczną. Zdaniem SAWICKIEJ [11] oraz SAWICKIEJ i PSZCZÓŁKOWSKIEGO [2004] większość cech ziemniaka jest uwarunkowana genetycznie i podlega dużej zmienności fenotypowej, w zależności od działania różnych czynników środowiska i genotypu. Jakość ziemniaka (zdrowotność, wielkość, trwałość przechowalnicza) zależy w dużej mierze od typu gleby i niejednolitości środowiska glebowego (zmienność glebowa, zróżnicowane ph) oraz różnorodności wpływu warunków meteorologicznych, takich jak: opady, temperatura, światło [SAWICKA 11, GŁUSKA 2002, SAWICKA i PSZCZÓŁKOWSKI 2004]. Duże znaczenie ma rozkład opadów w okresie wegetacji. Opady maja (do 40 mm) i czerwca (od 40 do 0 mm w zależności od klasy wczesności) decydują o liczbie bulw małych i średnich, natomiast lipca (0-0 mm) i sierpnia (powyżej 100 mm) o wielkości bulw dużych [SAWICKA 11]. Dostateczne zaopatrzenie w wodę łagodzi niekorzystny wpływ wysokich temperatur. W opinii SAWICKIEJ i KROCHMAL-MARCZAK [2005] nie bez znaczenia dla składu chemicznego bulw jest położenie geograficzne regionu, wysokość nad poziomem morza, bowiem w naszych warunkach opóźnienie, np. pory zakwitania zaznacza się w kierunku od południowego-zachodu ku północnemu wschodowi. Stąd też przewidywanie jakości bulw w danym roku jest trudne i wymaga łączenia obserwacji z wielu dziedzin. Wnioski 1. Większość badanych odmian stanowi bardzo cenny materiał genetyczny, bowiem zapewnia wykorzystywanie potencjału plonowania w bardzo wysokim stopniu, niezależnie od zróżnicowanych warunków środowiska, poprzez dostarczanie plonu suchej masy powyżej 12 t, skrobi - powyżej t oraz białka powyżej 1 t ha -1. Rosnące zainteresowanie egzotycznymi odmianami ziemniaka jest reakcją na fakt, że ziemniaki były od wieków w przeważającej mierze białe, o kształcie okrągłym. Alternatywą dla białych i okrągłych odmian są czerwone, niebieskie, czarne i różowe, o kształcie jabłka czy też bulw słonecznika. 5

6 2. Wyższym plonem ogólnym i handlowym cechowały się odmiany o żółtym miąższu, natomiast wyższą zawartością suchej masy, skrobi, białka ogólnego i właściwego, witaminy C i kwasu L-askorbinowego w bulwach, odznaczały się odmiany o kolorowym miąższu. Najwyższą koncentracją suchej masy, białka ogólnego i właściwego wyróżniała się odmiana alfi, skrobi, zaś najwyższą zawartość witaminy C i kwasu askorbinowego stwierdzono u odmiany, o fioletowej skórce i fioletowym miąższu. Homologiczną zawartością tych składników cechowały się odmiany:, Highland Burgundy Red i alfi o kolorowym miąższu bulw. 3. Pod względem stabilności (wierności) plonu ogólnego badane odmiany można uszeregować następująco: ineta > > Salad Blau > > > > > > > itolette > > > > alfi > > Higland Burgundy Red > >. 4. Wśród badanych odmian znalazły się genotypy o wysokiej, średniej i niskiej zawartości składników odżywczych w bulwach. W przypadku niektórych genotypów występowała zbieżność środowiskowa w ocenie tych wartości. U odmian o fioletowym i czerwonym zabarwieniu miąższu stwierdzono wyższą zawartość witaminy C i kwasu askorbinowego niż u odmian o zabarwieniu żółtym. 5. Lokalizacja doświadczeń nie wywarła wpływu na zawartość suchej masy, skrobi, witaminy C i kwasu askorbinowego w bulwach, zaś przyczyniła się do zróżnicowania plonu ogólnego i handlowego oraz zawartości białka ogólnego. Literatura ANONIMUS Lista odmian roślin uprawnych. Wyd. COBORU, Słupia Wielka: ss AOAC 14. ASSOCIATION OF OFFICIAL ANALYTICAL CHEMISTS. Official Methods of Analysis. 14 th edition. Arlington, irginia, USA. BROWN C.R Antioxidant in potatos in potato. Am. J. Pot. Res. 2: DELGADO E., SULAIMAN M.I., PAWELZIK E Importance of chlorogenic acid on the oxidative potential of potato tubers of two German cultivars. Pot. Res. 44(2): EICHHORN S., WINTERHALTER P Anthocyanins from pigmented potato (Solanum tuberosum L.) varieties. Food Research International, 3(-): GŁUSKA A., Uprawa ziemniaków w warunkach nawadniania. [w:] Produkcja i rynek ziemniaków jadalnych. Red. Chotkowski J. Wieś Jutra, Warszawa: HAMOUZ K., LACHMAN J., DOŘÁK P., JŮZL M., PIEC The effect of site conditions, variety and fertilization on the content of polyphenols in potato tubers. Plant Soil Environ., 52, 2(): HAMOUZ K., LACHMAN J., DOŘÁK P., HEJTMÁNKOÁ K., ČEPL J Antioxidant activity in yellow and purplefleshed potatoes cultivated in different climatic conditions. Zesz. Probl. PNR 530: HE-BIN, XU-HONG-YUAN, CHEN-JING, HE-B, XU-HY, CHEN-J. 17. Effects of water stress on the permeability of plasma membrane and anti-oxidation enzymes in the leaves potato. J. Guangxi Agricult. University 16, 4: ISO/6557/ Fruits, vegetables and derived products determination of ascorbic acid content. Part 2: Routine methods. International Standard Organisation. KERŁOWSKA-KUŁAS M. 13. Badanie jakości produktów spożywczych. PWE, Warszawa: LACHMAN J., HAMOUZ K Red and purple coloured potatoes as a significant antioxidant source in human nutrition - a review. Plant Soil Environ. 51: MURPHY A Potatoes with coloured flesh may promote health. A rainbow of colours that are good for you, too. Agriculture and Agri-Food Canada. NAYAK B., JI Y., TANG J., POWERS J.R Potential of colored potatoes for producing high antioxidant snack foods. American Society of Agricultural and Biological Engineers, St. Joseph, Michigan PN-0/A-75101/12. Przetwory owocowe i warzywne. Przygotowanie próbek i metody badań fizykochemicznych. Oznaczanie zawartości sumy karotenoidów i beta-karotenu. Wyd. PKN, Warszawa. REYES L.F., MILLER J.C., CISNEROS-ZEALLOS L Antioxidant capacity, anthocyanins and total phenolics in purpleand red-fleshed potato (Solanum tuberosum L.) genotypes. Am. J. Pot. Res. 2: SAWICKA B. 11. Studia nad zmiennością wybranych cech oraz degeneracją różnych odmian ziemniaka, w rejonie bialskopodlaskim. Rozprawy Naukowe 141, Wyd. AR Lublin: SAWICKA B. PSZCZÓŁKOWSKI P Fenotypowa zmienność struktury plonu odmian ziemniaka w warunkach Lubelszczyzny. Biul. IHAR, 232: SAWICKA B. KROCHMAL-MARCZAK B Wpływ czynników meteorologicznych na długość faz rozwojowych ziemniaka bardzo wczesnych i wczesnych odmian ziemniaka. Acta Agroph., 125, 6(1): STRANGE PC., BLACKMORE K.W. 1. Comparison of 10 clones of the potato cultivar, Kennebec. Australian Journal of Experimental Agriculture 2(4): ŠULC M., LACHMAN J., HAMOUZ K., ORSÁK M., DOŘÁK P., HORÁČKOÁ ýběr a zhodnocení vhodných metod pro stanovení antioxidační aktivity fialových a červených odrůd brambor. Chemické Listy 101, SUSZKIW J Phytochemical Profilers Investigate Potato Benefits. Agricultural Research (2), 4-. WEGNER CH.B., JANSEN G Soft-rot Resistance of Coloured Potato Cultivars (Solanum tuberosum L.): The Role of Anthocyanins. Potato Res. 50 (1), (Print) (Online) ZIMNOCH-GUZOWSKA E., FLIS B Genetyczne podstawy cech jakościowych ziemniaka. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 511:

7 Tabela 1. Współczynniki hydrotermiczne Selianinova w czasie wegetacji ziemniaka Table 1. Sielianinov s hydrothermic coefficients in the vegetation period of potato Miesiąc Month A* B** A B A B Maj May Czerwiec Juni Lipiec July Sierpień August Wrzesień November Październik December 1,1 1,6 1,1 0,3 4,7 0,4 2,6 4, 0,2 2,1 0,3 0, 0, 2,4 0, 1,6 0,3 1, 2, 2, 1,3 2, 2,0 0,3 1,4 1,4 0,7 1,4 1,0 1, 3,3 1, 6,1 2,5 0, 2,3-1,5 1, 1,3 2,0 1,3 2, do 0,5 susza up till 0.5 drought; 0,6-1,0 posucha semi-drought; 1,1-2,0 wilgotno moist, powyżej 2,0 mokro above 2,0 wet; * Parczew; ** Żyznów Tabela 2. Charakterystyka morfologiczna odmian ziemniaka Table 2. The morphological profile of cultivars of the potato Odmiana Cultivar H. Burgundy Red alfi ineta itolette Wielkość bulw Size of tubers 1-* 7 5 Kształt bulw Tuber shape Ow/o po/lo po/ow oow/rp ow/oow ow/o po/lo Regularność kształtu Regularity of the shape 6,5,0 7,4 7,4 6,5 Typ kulinarny Culinary type B A/AB BC AB/B A C/BC BC AB/B B B/AB B/AB A/AB Barwa miąższu Flesh colour j. fioletowa/lp Żółta/y bordowa/m j. foletowa/pl j. fioletowa/lp fioletowa/p Kolor skórki Skin colour czerwony/r fioletowa/lp bordowy/m czerwony/r niebieski/b niebieski/b fioletowy/l niebieski/b Głębokość oczek Shallowness of eyes [ scale] 7,3 7,2,0 7,3 6,0 7,2 7,1 7,1 7,2 6,5 * skala score, ocena najlepsza the best opinion, 1 ocena najgorsza the worst opinion o okrągły round (r), oow okrągłowowalny rundowal (ro), ow owalny oval (o), po podłużnoowalny langoval (lo); A zwięzły firm, B lekko mączysty fairly firm, C mączysty floury, D bardzo mączysty very floury; żółta yellow (y); jasnożółta light yellow (ly) czerwona red (r), bordowa maroon (m), jasno fioletowe light purple (lp), ciemno fioletowe darc purple (dp), niebieska blue (b); 74,00 71,00 72,00 70,50 U d z ia ł b iałk a w ła śc iw e g o w bia łk u o g ó łe m [% ] T h e sh a re o f th e tru e p rote in in th e to tal p rote in [% ] 70,00 6,00 66,00 64,00 62,00 60,00 70,00 6,50 6,00 6,50 U dział białk a w ła ściw ego w białku ogółem [ % ] T he s hare of the tr ue protein in the to tal protein 5,00 56,00 6,00 B e llaro sa E w e lin a Highland Burgundy Red Je lly K rasa E ld en a N ico la N o ra O k tan R o m u la R o salin d R o x an a S a lad B lue alfi in eta itolle tte Parczew Żyznów Rysunek 1. Udział białka właściwego w białku ogólnym Figure 1. The share of the true protein in the total protein 7

8 Tabela 3. Plon ogólny i handlowy bulw (średnia lat ) Table 3. The total and trade yield of tubers (the mean years ) Plon ogólny Total yield [t. ha -1 ] Plon handlowy Trade yield [t. ha -1 ] Parczew Żyznów Parczew Żyznów Odmiany Cultivars Highland Burgundy Red alfi ineta itollette 42,13 41,27 3,53 45,33 27,60 33,07 41,30 52,27 34,0 45,7 3,12 34,40 51,47 43,20 42,0 40,53 33,7 50,14 * 3,54 47,7 35,42 30,24 44,55 3 3,11 45,36 33,16 42,22 32,73 35,3 33,77 31,7 35,5 3,47 25, 36 44,45 46,27 47,60 51,0 2,2 4,06 43,33 54, ,7 36,03 36,3 45,3 45,1 45, ,7 52,25 14,6 47,6 2,46 30,22 41,25 1,2 35,51 44,35 30,22 15,47 20,4 13,6 21,17 44,65 27, 40,35 22, 36,1 43,2 43,77 43,07 4,21 2,76 40,57 42,32 53,36 31,1 51, ,67 4,70 44,56 44,14 43,1 35,42 51,20 30,55 34,1 35,4 40,2 26,12 2,62 36,60 41,1 30,1 31,71 26,22 2,1 44,1 41,36 3,37 31,3 23,55 43,31 34, 60,06 21,1 24,4 27,22 53,75 34,6 6,5 34, 52,52 27,23 53,3 44, 3,72 31,43 40,42 3,1 41,4 31,36 3,76 44,47 45,64 2,50 3,25 33,0 45,3 23,2 3,5 24, 2,32 3,51 41,0 40,76 37,75 22,1 46,4 22,1 64,56 41,1 45,24 46,6 2,4 57,3 52,73 45,24 1,0 2,3 17,1 3, 53,00 32,05 70,73 35,11 53,26 40, ,24 2,70 42,5 34,17 40,64 36,33 41,6 35,25 NIR-LSD 0,05 Miejscowości locality 2,13 1,76 Odmiany cv 1,16 15,6 odmiany x miejscowości cv x locality n** n * współczynnik zmienności variability coefficient * * nieistotne prz poziomie 0,05 not significant at 0,05 Tabela 4. Zawartość suchej masy i skrobi w świeżej masie bulw (średnia lat ) Table 4. The content of dry mass and starch in the fresh mass of tubers (the mean years ) Sucha masa - Dry mass Skrobia - Starch Parczew Żyznów Parczew Żyznów Odmiany Cultivars * 21,02,0 21,24 15,53 21,13 14,40 43,70 14,40 37,44 1,0 12,57 1,57 13,54 1,74 14,00 4,40 13,70 37,3 23,62 5, 24,6 14,47 24,16 16,10 26,7 16,00 34,7 1,0,10 1,57 14,7 1,33 13,70 32,00 13,50 22,75 Highland Burgundy Red 21,17 6,11 21,0 11,36 21,13 14,0 4,22 14,40 46,3 23,2 14,20 23,46 15,5 23,37 16,70 40,30 16,0 2,32 1,4,4 1,46 16,54 1,70 14,70 36,50 14,20 33,0 21,0 15,20 22,0 11, 22,00 16,40 42,40 16,50 37, 1, 10,55 1,4 14,7 1,2 16,20 37,10 15,0 21,13 26,23 12,44 25,6 12,34 26,10 1,70 42,0 1,50 37,60 1,06,32 1, 13,62 1, 17,70 44,50 17,40 34,05 1,1 15,24 1,37 13,01 1,2 15,40 41,0 15,20 2,73 1,46 13,2 1,70 1, 1,5 16,70 3,00 16,60 32, ,11 26,6 11,7 2 1,00 36,00 17,70 2, 24,71,3 25,26 11,45 24, 21,20 35,10 21,10 27,41 alfi 27,46 10,24 27, ,00 42,20 17,0 3,46 ineta 1,73 15,36 1,6 15,34 1,71 17,0 2,30 17,70 34,12 itollette 21,60 11,14 21,02 14,72 21,31 13,50 31,60 13,60 31,01 30,5 37,2 3, 42,6 27,31 33,43 35,20 43,60 26,73 35,3 25,60 2,75 42,21 41,63 40,07 34,4 23,23 44, 14,40 13,5 16,05 13,60 14,60 16,75 14,45 16,45 16,05 1, ,30 16, ,15 17,5 17,75 13,55 21,2 10, 21,5 14,31 21,3 16,3 3,77 16,23 33,06 16,31 NIR-LSD 0,05 Miejscowości locality n** n Odmiany cv,3 4,40 odmiany x miejscowości cv x locality n n * współczynnik zmienności variability coefficient * * nieistotne prz poziomie 0,05 not significant at 0,05

9 Tabela 5. Zawartość i białka ogólnego i właściwego (średnia lat ) Table 5. The content of the total & true protein (the mean years ) Białko ogólne - total protein Białko właściwe true protein Parczew Żyznów Parczew Żyznów Odmiany Cultivars Highland Burgundy Red alfi ineta itollette 2,5 2,65 2,62 2,56 2,6 2,4 2,0 2,1 2,61 2,6 2,72 2,5 2,66 2,05 2,42 3,17 2,62 2,56 * 21,54 17,26 21,12 12,60 16,1 15,16 1,0 16,41 13,4 16,6 1, ,7 11,46 17,23 22,71 16,7 2,1 2,61 2,54 2,32 2,60 2,37 2,4 2,7 2,5 2,76 2,53 2,4 2,57 1,0 2,26 3,0 2,55 2,42 14,2 1,10 16,67 16,67 16,5 1,3 1,11 23,32 14,73 16,44 12,64 15,6 1,2 17,23 16,6 1,5 11,7 14,3 2, 2,63 2,5 2,44 2,64 2,43 2,7 2,0 2,60 2,72 2,63 2,54 2,62 1, 2,34 3,13 2,5 2,4 2,0 1, 1,77 1,0 1,4 1,6 1,7 1, 1,74 1,7 1,7 1,6 1,73 1,32 1,55 2,01 1,65 1,60 15,23 12,33 14,2,6 11,14 10,36 13,43 11,05,01 11,0 12, 11,14 11,07 12,22 7,33 10,3 14,30 10,4 1,6 1,0 1,77 1,62 1,1 1,66 1, 1,5 1,1 1,3 1,7 1,75 1,1 1,34 1,5 2,17 1,0 1,71, 12,51 11,5 11,66 11,57 13,15 13,36 16,32 10,32 11,52,7 11,02 14,00 12,12 11,5 13,2,3 10,16 2,02 1,5 1,77 1,71 1,3 1,67 1, 1,2 1,7 1,6 1,7 1,72 1,77 1,33 1,57 2,0 1,72 1,65 2,65 17,2 2,56 16,7 2,60 1,77 11,51 1,7 11,76 1,7 NIR-LSD 0,05 Miejscowości locality 0,0 n Odmiany cv 0,70 0,50 odmiany x miejscowości cv x locality n** n * współczynnik zmienności variability coefficient * * nieistotne prz poziomie 0,05 not significant at 0,05 Tabela 6. Zawartość witaminy C i kwasu L-askorbinowego (średnia lat ) Table 6. The content of the vitamin C and L-ascorbic acid (the mean years ) Witamina C - itamin C [mg.100g -1 ] Kwas L-askorbinowy [mg.100 g -1 ] Parczew Żyznów Parczew Żyznów Odmiany Cultivars Highland Burgundy Red alfi ineta itollette 23,17 37, 24,77 15,0 32,01 25,7 13,5 27,16 15,22 23,32 24,11 15,0 26,55 25, 32,41 32,15 13,62 25,11 36,20 21,43 36,21 3,01 45,60 31,2 34,70 26,54 40,40 33,10 30,65 3,00 2,2 35,64 2,7 41,57 33,60 3,47 22,6 37,64 24,16 15,01 31,12 26,12 14,01 26,23 14,21 22,4 23,7 16,05 26,35 25,5 33,17 31, 12, 25,3 35,11 17, 30,32 33,12 34,56 2,53 24,5 17, 31,47 32,71 25,4 35,17 27,24 33,27 30,14 31,10 37,0 33,2 23,07 37,76 24,47 15,05 31,57 26,05 13,3 26,70 14,72 22,1 23, 15,57 26,45 25,7 32,7 32,07 13,31 25,25 20,04 34,60 21,12 12,27 2,01 22,6 10,36 24,0 11,61 20,11 21,13 12,3 23,74 22,50 2,10 30,71 10,66 23,40 13,44 21,60 2,7 17,64 17, 11,6 16,77 21,66 1,22 15, 23,66 20,33 1,7 23,55 20,61 14,5 1,42 27,75 1, 34,01 20,25 11,0 2,14 23,16 11,13 23,21 10,73 1,43 20,46 13,37 23,0 22,37 30,04 2,72 10,12 23,31 13,06 20,7 2,31 16, ,17 15,41 20, 17 15,12 22,6 1,64 1,22 22,67 1,5 13,6 1,7 27,14 1,7 34,31 20,6 12,0 2,0 22,2 10,75 23,65 11,17 1,77 20,0 12, 23,41 22,44 2,57 30,22 10,3 23,36 24,0 34,47 23,5 30,07 23,7 21,0 1,65 20,5 1,5 20,7 NIR-LSD 0,05 Miejscowości locality n* n odmiany cultivars 6,47 6,04 odmiany x miejscowości cv x locality n n * współczynnik zmienności variability coefficient * * nieistotne prz poziomie 0,05 not significant at 0,05