WSPÓŁPRACA INTERDYSCYPLINARNA JAKO KLUCZ DO LEPSZEGO ZROZUMIENIA ISTOTY ZABURZEŃ ODŻYWIANIA: PRZYKŁAD ANOREKSJI PSYCHICZNEJ

Transkrypt

1 WSPÓŁPRACA INTERDYSCYPLINARNA JAKO KLUCZ DO LEPSZEGO ZROZUMIENIA ISTOTY ZABURZEŃ ODŻYWIANIA: PRZYKŁAD ANOREKSJI PSYCHICZNEJ Klara Łukasiewicz, licencjat Wstęp W najnowszych pracach dotyczących zaburzeń odżywiania zaznacza się, że współcześnie wzrasta liczba zachorowań na zaburzenia z tej grupy, w tym na anoreksję psychiczną. Przyczyny anoreksji nadal nie są jednoznaczne. Zauważa się, że do jej wystąpienia niezbędne są zarówno określone czynniki indywidualne, jak i uwarunkowania rodzinne oraz społeczne i kulturowe. Przyczyn zaburzenia należy więc poszukiwać nie tylko w psychofizycznych dyspozycjach jednostki, ale i w uwarunkowaniach społeczno-kulturowych, które jedynie w połączeniu mogą doprowadzić do wystąpienia choroby. Otoczenie w sposób pozytywny lub negatywny oddziałuje więc na prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzenia u osoby odznaczającej się określonymi cechami. O ile określona struktura psychiczna jest niezbędna do zaistnienia zaburzenia, czynniki społeczno-kulturowe wpływają na to, czy ono wystąpi czy też nie. Określone warunki zewnętrzne mogą spowodować, że choroba uaktywni się, lub pozostanie w stanie uśpienia. Skoro uwarunkowania te mają tak istotne znaczenie dla możliwości wystąpienia zaburzenia, wydaje się prawdopodobne, że uwzględnienie wpływu czynników społeczno-kulturowych będzie oddziaływało również na proces leczenia. Przedmiotem niniejszej pracy jest przedstawienie konieczności współpracy między poszczególnymi dyscyplinami naukowymi w celu lepszego zrozumienia istoty zaburzenia odżywiania się, jakim jest anoreksja psychiczna. Podjęcie kooperacji specjalistów w tym zakresie może pomóc w leczeniu choroby, a także pozwoli podjąć odpowiednie działania zaradcze. Interdyscyplinarność nauk a anoreksja Chcąc pisać o współpracy międzydyscyplinarnej, należy wyjść od wyjaśnienia pojęcia interdyscyplinarności. Zgodnie z definicją Słownika języka polskiego, termin,,interdyscyplinarny oznacza: Dotyczący co najmniej dwóch dyscyplin naukowych; Wykorzystujący dorobek kilku nauk; Składający się z naukowców reprezentujących odmienne gałęzie nauki 1. Interdyscyplinarność jest więc formą współpracy naukowej, gdzie reprezentanci określonej gałęzi wiedzy wykorzystują typowe dla niej metody ba- 1 Słownik języka polskiego, [ ]. 231

2 dawcze. Celem kooperacji jest stworzenie nowej wiedzy, która będzie stanowić odpowiedź na określony problem. We wstępie do The Oxford Handbook of Interdisciplinarity Robert Frodeman pisał:,,[ ] interdyscyplinarność stanowi innowację w zakresie wytwarzania wiedzy dzięki czemu wiedza jest lepiej dopasowana, równoważąc tym samym niewspółmierne twierdzenia i perspektywy oraz rodząc pytania dotyczące charakteru i wykonalności ekspertyzy 1. Każda z dziedzin nauki inaczej podchodzi do pojęcia zdrowia i choroby. Są one przedmiotem zainteresowania nie tylko medycyny, ale i socjologii, filozofii, ekonomii czy psychologii. Konieczność wielości perspektyw w spojrzeniu na aspekty zdrowotne podkreśla definicja zaproponowana przez Światową Organizację Zdrowia, zgodnie z którą,,[z]drowie jest pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie tylko brakiem choroby lub niedomagania 2. Wymienione w tej definicji elementy pojawiają się również w kontekście określenia stanu zdrowia psychicznego, które jest dobrostanem, w którym człowiek realizuje swoje możliwości, jest w stanie produktywnie pracować i uczestniczyć w życiu społecznym, a także potrafi poradzić sobie z różnego typy sytuacjami życiowymi. Zdrowie psychiczne stanowi fundament dobrego samopoczucia oraz efektywnego funkcjonowania jednostki w społeczeństwie 3. Zgodnie z tymi definicjami, zdrowie oznacza więcej niż brak choroby, a zdrowie psychiczne więcej niż brak zaburzeń psychicznych. Konieczne jest również uwzględnienie aspektów psychologicznych czy społecznych życia jednostki. Problem ten zdają się dostrzegać specjaliści zajmujący się zaburzeniami odżywiania. W przypadku anoreksji psychicznej, zwanej również jadłowstrętem psychicznym przyjmuje się wieloczynnikowy model zaburzenia, uwzględniający czynniki indywidualne, rodzinne oraz społeczno-kulturowe 4. Jadłowstręt psychiczny wyróżniony jest w klasyfikacji Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Zalicza ona anoreksję do zaburzeń karmienia i odżywiania, cechujących się nietypowym, nieprawidłowym stosunkiem do jedzenia, przy współwystępowaniu objawów o charakterze psychicznym i somatycznym. Prócz anoreksji, wśród tego typu zaburzeń znajdują się także m. in. zespół na- 1 R. Frodeman, Introduction, w: The Oxford Handbook of Interdisciplinarity, Oxford University Press, New York 2010, s. 29; za: R. Foshay, Valences of Interdisciplinarity: Theory, Practice, Pedagogy, AU Press, Edmonton Tłum. własne. 2 Persaud 1998; za: H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s The World Health Report Mental Health: New Understanding, New Hope. Geneva: World Health Organization 2001; za: L. Gromulska, Zdrowie psychiczne w świetle dokumentów Światowej Organizacji Zdrowia,,,Przegląd epidemiol 2010; 64, s I. Namysłowska, Zaburzenia odżywiania jadłowstręt psychiczny i bulimia, w:,,przewodnik lekarza, 6/2000, s. 88, [ r.]. 232

3 padowego jedzenia, czy bulimia psychiczna 1. Zgodnie z Międzynarodową Statystyczną Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10, jadłowstręt psychiczny cechuje się: celową utratą wagi ciała, wywołaną i podtrzymywaną przez pacjenta. Występuje ono najczęściej u dziewcząt w okresie pokwitania i u młodych kobiet, ale zdarza się także u chłopców przed osiągnięciem dojrzałości i młodych mężczyzn oraz u dzieci przed okresem pokwitania i u dojrzałych kobiet aż do okresu menopauzy. Chorobie towarzyszą szczególne objawy psychopatologiczne: lęk przed otyłością i zniekształceniem sylwetki ciała. Lęk ten przybiera postać uporczywej idei nadwartościowej, w związku z czym pacjent wyznacza sobie niski limit masy ciała. Zazwyczaj stwierdza się niedożywienie różnego stopnia z wtórnymi zmianami hormonalnymi i metabolicznymi oraz zaburzeniami funkcjonowania organizmu. Do objawów jadłowstrętu psychicznego należą ponadto: ograniczenia w diecie, wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających oraz tłumiących łaknienie i środków diuretycznych 2. Ze względu na wielość i różnorodność przyczyn anoreksji zwraca się uwagę na konieczność indywidualnego podejścia do chorego. Jak zauważa Barbara Józefik, przebieg choroby jest silnie,,zindywidualizowany i właściwie nieprzewidywalny 3. W obowiązujących obecnie klasyfikacjach diagnostycznych anoreksję uznaje się za odrębną jednostkę chorobową. Jednak zarówno badania, jak i praktyka kliniczna wskazują, iż anoreksja i bulimia nie są zjawiskami rozłącznymi. Jak zauważają Józefik i Pilecki 4,,,niektóre pacjentki przechodzą drogę od anoreksji poprzez anoreksję bulimiczną do bulimii, podczas gdy inne pozostają w kręgu objaw jednego z zaburzeń. Jak wskazują badania, na korzystne rokowania mają wpływ szybkie rozpoczęcie odpowiedniego leczenia (do półtora roku od wystąpienia objawów), korzystna sytuacja w rodzinie, dobre relacje z rówieśnikami i powodzenie w szkole w czasie poprzedzają- 1 APA, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM 5), APA, Washington DC 2013; za: Józefik, Barbara, Kultura, ciało, niejedzenie. Terapia. Perspektywa narracyjnokonstruktywistyczna w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, ICD-10. Rewizja dziesiąta. Tom I, Światowa Organizacja Zdrowia, 2009, s B. Józefik, Kultura, ciało, niejedzenie. Terapia. Perspektywa narracyjno-konstruktywistyczna w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s B. Józefik, M. Pilecki, Obraz kliniczny zaburzeń odżywiania się; w: Józefik, Barbara (red.), 1999, Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999; za: Józefik, Barbara, Kultura, ciało, niejedzenie. Terapia. Perspektywa narracyjno-konstruktywistyczna w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s

4 cym zachorowanie. Dla pozytywnego przebiegu leczenia znaczenie ma również wystąpienie pierwszych objawów zaburzenia w okresie dorastania, brak konieczności hospitalizacji oraz niewystępowanie objawów bulimicznych 1. Barbara Józefik zauważa, że przegląd aktualnej literatury przedmiotu pokazuje, że analizy dotyczące anoreksji przekroczyły granice psychiatrii, medycyny i psychoterapii. Zaburzenie stało się również przedmiotem badań socjologów i antropologów, a także studiów feministycznych, czy genderowych. Rozszerzenie perspektywy na pomijane wcześniej aspekty znacznie poszerza medyczne rozumienie choroby i, jak zauważa Józefik,,,podkreśla znaczenie czynników kulturowych jako znaczącego tła dla wystąpienia objawów 2. Zjawiska te powinny więc być interpretowane w odniesieniu do szeroko pojętej kultury oraz znaczeń, które przypisuje się szczupłemu ciału kobiety. Marian Filipiak pisze, że kultura jest swego rodzaju systemem, a powiązania między jej elementami nadają określony charakter działaniom członków danego społeczeństwa. Dlatego,,badając kulturę danej grupy społecznej, należy ściśle łączyć tę kulturę z cechami osobowościowymi członków społeczeństwa, z wzorami osobowościowymi w nim dominującymi 3. Zaznacza, że,,nie wystarczy badać poszczególnych elementów kultury [ ] ani też tylko ich powiązania [ ], ale przede wszystkim trzeba badać, jak są one rozumiane, jakie znaczenia są in przypisywane w myślach i działaniach członków danej zbiorowości, w ramach której one występują 4. Psychiczna struktura jednostki jest więc silnie powiązana z kulturą, w której ta jednostka funkcjonuje i odwrotnie kształt danej kultury zależny jest od psychicznej kondycji człowieka. Badania zmierzające do zrozumienia danego zjawiska, czy to rozpatrywanego jako zjawisko o podłożu psychicznym, czy społeczno-kulturowym, powinny więc uwzględniać obie te płaszczyzny. Kultura stanowi dla członków danej grupy,,uniwersum symboliczne, w którym,,wzrastają, ulegają jego wszechogarniającym wpływom, pod jego wpływem kształtują swoje widzenie siebie i świa- 1 C. Dare, I. Eisler, G. F. M. Russell, G. I. Szmukler, The clinical and theoretical impact of controlled trail of family therapy in anorexia nervosa,,,journal od Marital and Family Therapy, 16, 1990, 39-57; C. Dare, Szmukler G. I., Family therapy of early onset, short history anorexia nervosa, w: B. Woodside, L. Shekter-Wolfson (red.), Family approaches in treatment of eating disorders, American Psychiatric Press, Inc, Washington-London 1991; D. Le Grande, I. Eisler, C. Dare, M. Hodes, Family criticism and self-starvation. A study of expressed emotion,,,international Journal of Eating Disorders, 14, 1984, ; za: Józefik, Barbara, Kultura, ciało, niejedzenie. Terapia. Perspektywa narracyjno-konstruktywistyczna w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s Józefik, Barbara, Kultura, ciało, niejedzenie. Terapia. Perspektywa narracyjno-konstruktywistyczna w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s Filipiak M. (red.), Wprowadzenie do socjologii kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 2009, s Tamże. 234

5 ta 1. Beata Ziółkowska zaznacza z kolei, że do kształtowania się w umyśle jednostki poznawczego konstruktu określającego wzorzec idealnego ciała przyczyniają się zarówno uwarunkowania zewnętrzne, jak i wewnętrzne, osobowe 2. Jak zauważa, ideał fizycznej,,atrakcyjności nie tylko różnicuje kultury [ ], ale zmienia się w określonej kulturze wraz z jej przeobrażeniami, a ponadto podczas indywidualnego rozwoju jednostki 3. Wpasowanie się w wymagania obowiązujące względem fizyczności pełni funkcję,,regulatora funkcjonowania w społeczeństwie i stanowi podstawy dla formowania się tożsamości przede wszystkim w okresie dorastania oraz wczesnej dorosłości 4. W tym miejscu warto zauważyć, że największa liczba zachorowań na anoreksję przypada na przełom między 13 i 14 oraz między 17 a 25 rokiem życia 5, a więc na okresy, w których wymogi dotyczące wyglądu zewnętrznego zdają się być najbardziej istotne. Przyjmuje się, że występuje ona u niespełna 1% populacji adolescentów, przy czym diagnozowana jest razy częściej u dziewcząt 6. Nie można jednak pominąć faktu, że anoreksja stwierdzana jest także u kobiet w okresie przekwitania, a nawet u kilkuletnich dzieci 7. Jak zauważa Hall:,,Wiek, w którym ludzie doświadczają niepokoju związanego z wagą i kształtem ciała, wydaje się coraz bardziej obniżać, a badania sugerują, że znacząca liczba dziewczynek i chłopców mających zaledwie dziewięć lat jest niezadowolonych ze swojego ciała 8. Obserwuje się również tendencję do rozprzestrzeniania się zaburzenia poza zachodnioeuropejski krąg kulturowy i warstwy społeczne średnie i wyższe, z którymi dotychczas wiązano jego występowanie 9. Według Mervat Nasser 1 Filipiak M. (red.), Wprowadzenie do socjologii kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 2009, s B. Ziółkowska, Ile fizycznej atrakcyjności w atrakcyjności społecznej? Rzecz o sile pierwszego wrażenia, w: B. Ziółkowska, A. Cwojdzińska, M. Chołody, (red.), Ciało w kulturze i nauce, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s Tamże. 4 Tamże, s I. Namysłowska, Zaburzenia odżywiania jadłowstręt psychiczny i bulimia, w:,,przewodnik lekarza, 6/2000, s. 88, [ r.]. 6 Józefik, Barbara, Kultura, ciało, niejedzenie. Terapia. Perspektywa narracyjno-konstruktywistyczna w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s I. Namysłowska, Zaburzenia odżywiania jadłowstręt psychiczny i bulimia, w:,,przewodnik lekarza, 6/2000, s. 88, [ r.]. 8 C. Hall, Girls aged nine are obsessed by weight,,,the Independent, 10 kwietnia 1992; za: C. Schilling, Socjologia ciała, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s K. R. Felker, C. Stivers, The relationship of gender and family environment to eating disorders risk in adolescent,,,adolescence, 29, 116, 1994, ; J. Doyle, R. Bryant-Waugh, Epidemiology; w: B. Lask, R. Bryant-Waugh (red.), Anorexia and related eating disorders childhood 235

6 związane jest to,,z unifikacyjnymi tendencjami kultury masowej. Jak zauważa, rozwój technologii informacyjnych sprawił, że kultura staje się coraz bardziej globalna, a wzorce kobiecości i stylu życia, cechujące wysoko uprzemysłowione kraje Ameryki Północnej oraz Europy Zachodniej, przenoszone są na inne obszary świata 1. Podsumowanie Jak starano się wykazać w niniejszym artykule, psychiczna struktura jednostki i kultura są ze sobą silnie powiązane, oddziaływując tym samym na zdrowie fizyczne i psychiczne jednostki. Dlatego badania powinny uwzględniać obie te płaszczyzny, bez względu na to, czy ich przedmiotem jest jednostka, czy sama kultura. Wykroczenie dyskursu dotyczącego jadłowstrętu psychicznego poza obszary zainteresowania dyscyplin naukowych takich jak medycyna czy psychologia, przyczyniło się do szerszego spojrzenia na problem. Dzięki temu dostrzeżono między innymi znaczący wpływ kultury na kształtowanie się zaburzeń odżywiania. Anoreksja, jako jednostka chorobowa należąca do zaburzeń uwarunkowanych wieloczynnikowo, powinna być przedmiotem analiz łączących przedstawicieli kilku dyscyplin naukowych. Współpraca interdyscyplinarna nad problemem anoreksji psychicznej, jak również pozostałych zaburzeń odżywiania, pozwoli na wymianę wiedzy i doświadczeń badawczych. Wykorzystanie osiągnięć poszczególnych dyscyplin naukowych i współpraca ich przedstawicieli pozwoli lepiej zrozumieć problem anoreksji psychicznej. Może to przyczynić się do podjęcia lepiej dopasowanych działań zapobiegawczych, jak również wspomóc proces leczenia. Prócz tego, kontrola nad procesem badawczym ze strony specjalistów zajmujących się terapią zaburzeń odżywiania, zminimalizuje ryzyko jego negatywnego wpływu na chorych. and adolescenc, 2 nd edition, Psychology Press Ltd, Hove 2000, 41-58; za: Józefik, Barbara, Kultura, ciało, niejedzenie. Terapia. Perspektywa narracyjno-konstruktywistyczna w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s M. Nasser, Culture and weight consciousness,,,journal of Psychosomatic Research, 32, 1988, ; M. Nasser, Eating Disorders in Egypt. Themes and variations; w: G. M. Ruggiero (red.), Eating Disorders in the Midterranean area: An exploration in trans-cultural psychology, Nova Science Publishers, Huppauge, NY 2003; za: Józefik, Barbara, Kultura, ciało, niejedzenie. Terapia. Perspektywa narracyjno-konstruktywistyczna w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s

7 Bibliografia: APA, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM 5), APA, Washington DC Dare C., Eisler I., Russell G. F. M., Szmukler G. I., The clinical and theoretical impact of controlled trail of family therapy in anorexia nervosa,,,journal od Marital and Family Therapy, 16, 1990, Dare C., Szmukler G. I., Family therapy of early onset, short history anorexia nervosa, w: B. Woodside, L. Shekter-Wolfson (red.), Family approaches in treatment of eating disorders, American Psychiatric Press, Inc, Washington-London Doyle J., Bryant-Waugh R., Epidemiology; w: B. Lask, R. Bryant-Waugh (red.), Anorexia and related eating disorders childhood and adolescenc, 2 nd edition, Psychology Press Ltd, Hove 2000, Felker K. R., Stivers C., The relationship of gender and family environment to eating disorders risk in adolescent,,,adolescence, 29, 116, 1994, Filipiak M. (red.), Wprowadzenie do socjologii kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin Foshay R., Valences of Interdisciplinarity: Theory, Practice, Pedagogy, AU Press, Edmonton Frodeman R., Introduction, w: The Oxford Handbook of Interdisciplinarity, Oxford University Press, New York Gromulska L., Zdrowie psychiczne w świetle dokumentów Światowej Organizacji Zdrowia,,,Przegląd epidemiol 2010, 64. Hall C., Girls aged nine are obsessed by weight,,,the Independent, 10 kwietnia Józefik B.(red.), 1999, Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Józefik B., Kultura, ciało, niejedzenie. Terapia. Perspektywa narracyjnokonstruktywistyczna w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Józefik B., Pilecki M., Obraz kliniczny zaburzeń odżywiania się; w: B. Józefik (red.), 1999, Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Lask B., Bryant-Waugh R. (red.), Anorexia and related eating disorders childhood and adolescenc, 2 nd edition, Psychology Press Ltd, Hove 2000,

8 Le Grande D., Eisler I., Dare C., Hodes M., Family criticism and self-starvation. A study of expressed emotion,,,international Journal of Eating Disorders, 14, 1984, Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, ICD-10. Rewizja dziesiąta. Tom I, Światowa Organizacja Zdrowia, Namysłowska I., Zaburzenia odżywiania jadłowstręt psychiczny i bulimia, w:,,przewodnik lekarza, 6/2000, [ r.]. Nasser M., Culture and weight consciousness,,,journal of Psychosomatic Research, 32, 1988, Nasser M., Eating Disorders in Egypt. Themes and variations; w: G. M. Ruggiero (red.), Eating Disorders in the Midterranean area: An exploration in trans-cultural psychology, Nova Science Publishers, Huppauge, NY Schilling C., Socjologia ciała, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Sęk H., Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Słownik języka polskiego, [ ]. The World Health Report Mental Health: New Understanding, New Hope. Geneva: World Health Organization Woodside B., Shekter-Wolfson L. (red.), Family approaches in treatment of eating disorders, American Psychiatric Press, Inc, Washington-London Ziółkowska B., Cwojdzińska A., Chołody A., (red.), Ciało w kulturze i nauce, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa Ziółkowska B., Ile fizycznej atrakcyjności w atrakcyjności społecznej? Rzecz o sile pierwszego wrażenia, w: B. Ziółkowska, A. Cwojdzińska, M. Chołody, (red.), Ciało w kulturze i nauce, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa Klara Łukasiewicz, licencjat Wydział Sojcologiczno-Historyczny Uniwersytet Rzeszowski klara1995@onet.com.pl 238