Współczesne zagroenia małestwa i rodziny w aspekcie teologicznomoralnym

Transkrypt

1 Ks. dr Jarosław A. Sobkowiak MIC Współczesne zagroenia małestwa i rodziny w aspekcie teologicznomoralnym Celem tego referatu powiconego współczesnym zagroeniom rodziny nie jest szczegółowa analiza propozycji z dziedziny szeroko pojtej socjologii, psychologii czy filozofii kultury. Co prawda wszystkie te obszary mog by przydatne dla lepszego zrozumienia sytuacji współczesnych małestw i rodzin, s one jednak tylko pewnym opisem rzeczywistoci. Natomiast w refleksji teologicznej nie mog one by niczym wicej, jak tylko faz wstpn, niezbdn do teologicznej oceny sytuacji. Potrzebuj one bowiem innej perspektywy, mona by rzec wyszej, by w pełni zrozumie sytuacj człowieka jako obrazu Boga, uwikłanego w tu i teraz codziennoci. W refleksji tej chodzi o teologiczne spojrzenie na kondycj współczesnego małestwa i współczesnej rodziny, które coraz czciej zwykło si okrela modnym słowem "małestwa i rodziny w kryzysie". W niniejszym przedłoeniu nie chodzi jednak o powielanie modnych stwierdze, lecz o wnioski płynce z rzeczywistej sytuacji małestwa i rodziny. Jeli bowiem przyj, e małestwo i rodzina s rzeczywicie dotknite kryzysem, to naleałoby od razu zapyta, czy jest to specyfik naszych czasów? Odpowied wydaje si by negatywna. W całej bowiem historii ludzkoci nie dałoby si wskaza takiego etapu ycia człowieka, o którym mona by powiedzie, e był wolny od kryzysów - w tym równie od kryzysu małestwa i rodziny. Pozostaje wic inny problem, który mona wyrazi w pytaniu: czym charakteryzuje si współczesny kryzys małestwa i rodziny? Innymi słowy, jeli jest to kryzys, to czego dotyczy i co jest jego przyczyn? W prezentacji tej nie chodzi wic w pierwszym rzdzie o ukazanie szerokiej panoramy sytuacji kryzysowej, a wic takich jej motywów jak: ekonomia, socjologia, demografia czy wiele innych 1. Na ten temat istnieje ju wystarczajca ilo opracowa (z opracowaniami rzdowymi włcznie) 2. Chodzi raczej o refleksj, która biorc wszystko to pod uwag, chce pój drog teologicznej zadumy nad współczesnym fenomenem sytuacji kryzysowej. 1 Por. J. M. Burgos, Rodzina wobec przemian, tłum. M. Masny, Społeczestwo 6(1996) nr 1, s Por. Raport o sytuacji polskich rodzin, Pełnomocnik Rzdu do Spraw Rodziny, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów. Biuro Pełnomocnika Rzdu do Spraw Rodziny, Warszawa 1998.

2 2 1. Motywy i przejawy sytuacji kryzysowych Od kilkudziesiciu ju lat wierni - zarówno wieccy jak i duchowni - zauwaaj pewien rozdwik wystpujcy pomidzy oficjalnym nauczaniem Kocioła w zakresie małestwa i rodziny, a aktualnymi zmianami naszego społeczestwa. Rozwaanie tego problemu moe prowadzi w kierunku dwóch pyta szczegółowych: Czy istniejcy rozdwik jest rzeczywicie nieunikniony? A dalej, czy sytuacja ta brana jest pod uwag w czasie poprzedzajcym małestwo, a wic ju na etapie przygotowania narzeczonych w ramach tzw. spotka przedmałeskich? Aby te pytania nie pozostały pytaniami retorycznymi, naley przede wszystkim zda sobie spraw z faktu, e kiedy mówimy o rodzinie, to mówimy przede wszystkim o pewnym fenomenie składajcym si z rónych jej typów i sposobów przeywania. Ju ta wstpna uwaga zmusza do przyjcia roboczej tezy, i mówic o małestwie nie mona mówi o małestwie jako takim, wyabstrahowanym, o jego formie idealnej, oderwanej od realnoci współczesnego przeywania miłoci małeskiej i rodzinnej. Trzeba mówi o małestwie i rodzinie, które s przedmiotem konkretnej troski Kocioła lokalnego. Do lepszego zrozumienia współczesnego kryzysu rodziny moe posłuy niewtpliwie uwaga natury teologicznej pokazujca zmian optyki w podejciu Kocioła do problematyki rodzinnej. Otó w historii problemu daje si zauway nie tylko przejawy troski o wierno przykazaniom, ale równie do wsk i czsto nazbyt rygorystyczn interpretacj małestwa, której autorstwo mona przypisa w. Augustynowi. 3 Wydaje si, e zanim współczenie zacznie si mówi o rodzinie chrzecijaskiej, naleałoby rozpocz od stwierdzenia, e rodzina - jaka by ona nie była - jest zanurzona w rzeczywistoci o wiele bardziej złoonej ni ta, któr mona by wyrazi w redukcjonistycznym stwierdzeniu za czy przeciw Bogu. W refleksji nad rodzin mona bowiem wyróni przynajmniej trzy jej modele: model proponowany przez Kociół, model kulturowy charakteryzujcy ycie danej społecznoci oraz model tzw. rzeczywisty czyli praktycznie przeywany. 3 Podobn ocen wpływu w. Augustyna na doktryn dotyczc małestwa mona znale u B. Häringa - por. tene, Plaidoyer pour les divorcés remariés, Paris 1995; por. take C. Burke, w. Augustyn o poyciu małeskim, tłum. J. Falgowski, ComP 18 (1998) nr 1 (103), s

3 3 Nawet w naszej rzeczywistoci tak bardzo naznaczonej podejciem pragmatycznym, kiedy mówimy >rodzina<, nie mamy bynajmniej na myli wyłcznie rodziny nuklearnej: ojciec, matka i ewentualnie dziecko 4. Przez rodzin rozumiemy wszelkie powizania rónych grup osób. Mamy take na myli aspekt wertykalny rodziny: własnych rodziców, dziadków oraz tych wszystkich, których moemy okreli mianem przodków. Mamy te w tym pojciu model przeszłociowy rodziny, okrelajcy wszystkich tych, którzy zamieszkiwali pod wspólnym dachem. 5 Wszystko to pokazuje, e nie mona zbytnio upraszcza problematyki i sytuowa rodzin wyłcznie pomidzy jej ujciem tradycyjnym a ujciem współczesnym - czsto nazbyt pochopnie okrelanym jako kryzysowe. Prawd jest, e przez termin rodzina tradycyjna pragniemy przywoła taki jej obraz, który charakteryzował si o wiele wikszym wpływem otoczenia, Kocioła, pastwa. Wpływ ten dotyczył nie tylko relacji najbardziej podstawowych: miłoci i przynalenoci, ale sigał a po zalenoci psychologiczne, kulturowe, ekonomiczne i religijne 6. Taki obraz rodziny jest ju jednak coraz czciej przywoływaniem przeszłoci. To dopowiedzenie wydaje si by istotne, gdy jeli zakwestionujemy to uproszczone podejcie, naley te zastanowi si, czy mamy prawo do uywania innego okrelenia, jakim jest okrelenie rodzina chrzecijaska? 7 Jaka jest zatem struktura, która daje form współczesnej rodzinie? Mona wyrazi j w czterech zasadniczych elementach 8 : 1. małestwo, z charakterystycznym zobowizaniem religijno-prawnym ewoluuje w kierunku przesadnego akcentowania wolnoci i indywidualizmu 9. Prowadzi to do coraz czstszego rozumienia małestwa jako sprawy prywatnej 10 ; 2. obserwuje si coraz czstsze podejcie wyłcznie konsensualne, oparte na bliej nieokrelonej formie wyraenia zgody małeskiej (wolne zwizki, małestwa na prób); 4 Por. K. Slany, Definicje poj małestwo i rodzina w obliczu pojawienia si alternatywnych form ycia małesko-rodzinnego, Małestwo i Rodzina 1(2002) nr 4(4), s Por. J. Kłys, Nauki o rodzinie, Studia nad rodzin 5 (2001) nr 1(8), s ; por. take J. Ruszczyski, Rozumienie wspólnoty osób w filozofii rodziny, Studia nad rodzin 5(2001) nr 1(8), s Por. J.M. Burgos, Rodzina wobec przemian, art. cyt., s Por. C. Osiek, La famille dans le >monde périphérique<, Concilium 260 (1995), s Por. M. Vidal, Valeurs et idéaux de la famille, Concilium 260 (1995), s Jest to zgodne z ogóln tendencj do traktowana wolnoci jako podstawowej wartoci nowoczesnoci (por. J. Krucina, Człowiek drog Kocioła, Wrocławski Przegld Teologiczny 3(1995) nr 1, s Por. J.M. Burgos, Rodzina wobec przemian, art. cyt., s. 90.

4 4 3. liberalny stosunek do rozwodu 11 daje okazj do coraz czstszego wpisywania si w panoram rodziny takich jej form jak: rodzina z jednym z rodziców czy te z ich nadmiarem 12 ; 4. wreszcie wolne zwizki homoseksualne i lesbijskie, które przy rozwoju technik tzw. sztucznej reprodukcji, przy jednoczesnej liberalizacji prawa mog by podstaw tworzenia nowych form rodziny. Takie s główne wyznaczniki sytuacji kryzysowej. Jednak jak zaznaczono na pocztku, w niniejszej prezentacji chodzi przede wszystkim o refleksj teologiczn nad zagroeniami współczesnej rodziny. Dlatego naleałoby teraz doprecyzowa obraz sytuacji kryzysowej 13, opierajc refleksj na bardziej teologicznych przesłankach. Mona wyrazi go poprzez kontrastujce pojcia ideału i rzeczywistoci małestwa i rodziny. Wspomniane ju zmiany w podejciu do problematyki rodzinnej maj swoje reperkusje na gruncie teologicznym i na odwrót. Problem jest do złoony. Ordzie chrzecijaskie na temat rodziny ma bowiem potrzeb ideału, gdy model idealny jest swoist "miar" rzeczywistoci; ta za znajduje si w kryzysie. Prowadzi to do wniosku, e w obliczu trudnoci przed jakimi staje współczesna rodzina "rodki zbawienia" proponowane przez Kociół wydaj si czsto nieadekwatne do przeywanej sytuacji. Osoby bezporednio zaangaowane w prac z rodzinami staj czsto bezradne wobec dystansu, jaki dzieli "istot" małestwa chrzecijaskiego od jego "wizji" prezentowanej przez tych, którzy s wezwani do przeywania tej istoty w konkretnej codziennoci. 2. Próba nakrelenia tzw. sytuacji realnej (dowiadczanej) i idealnej (proponowanej) 11 J. M. Burgos mówi wprost o mentalnoci rozwodowej zmieniajcej pojcie małestwa, które nie jest ju rozumiane jako wybór na całe ycie, lecz jako prawdziwa umowa o wzajemnym wiadczeniu usług, któr mona rozwiza w kadej chwili (Tene, Rodzina wobec przemian, art. cyt., s. 93.). 12 Por. Slany K, Małestwo i rodzina w zglobalizowanym wiecie, Problemy rodziny 49(2001) nr 4/5/6 ( ), s Por. A. Pryba, Rodzinie trzeba pomóc - zadania duszpasterskie, Studia nad rodzin 3(1999) nr 1(4), s

5 5 Pierwsz cech charakterystyczn rzeczywistoci, któr opisujemy zdaje si by pluralizm, który staje si reguł w wielu płaszczyznach ycia. Jest on tak silny w mentalnoci współczesnego człowieka, e prowadzi a po kwestionowanie istoty jednoci i nierozerwalnoci małestwa 14. W powizaniu z ideałem samorealizacji, stawia wszelki kryzys zwizany z drug osob, jako przeszkod własnego rozwoju, któr w imi tak pojtej samorealizacji naley usun 15. Drug cech charakteryzujc rzeczywisto zdaje si by psychologizacja własnej tosamoci. Jeli odnie j do tak istotnego pojcia charakteryzujcego miło małesk, jakim jest np. wierno, oznaczałaby ona przede wszystkim wierno samemu sobie. 16 Wreszcie, charakterystyczn cech naszej epoki jest brak kontekstu społecznego dla małestwa i rodziny 17. Powodów tych zmian mona si dopatrywa w przeobraeniach kulturowych ostatnich dziesicioleci. Skutkiem tego braku jest fakt, i osoby nie znajduj ju pomocy w tzw. "wielkiej rodzinie" czy w ssiedztwie. Nie s te przygotowywane do ycia rodzinnego przez własne rodziny. W stechnicyzowanych społeczestwach przygotowuje si człowieka przede wszystkim do produkcji i konsumpcji, natomiast na plan dalszy schodzi przygotowanie do przeywania własnego człowieczestwa 18, to za jest niezbdne do przyjcia drugiej osoby z jej bogactwem. Naleałoby teraz zapyta o charakterystyczne rysy tego, co mona by umiejscowi po stronie "ideału"? Pierwsza konstatacja jest nastpujca: wiele tzw. "rodzin chrzecijaskich" nie yje czy te przestaje y moralnoci chrzecijask jako odpowiedzi na wezwanie osobiste, ale przeywa j jako co, co zostaje człowiekowi nałoone z zewntrz. Dla wielu nauka Kocioła koncentruje si przede wszystkim na tym, co negatywne, czyli ich zdaniem na zobowizaniach. Według nich Kociół podaje zasady i przepisy nie troszczc si zbytnio o ich właciw argumentacj Obrazem jest wci wzrastajca liczba rozwodów (por. Raport o sytuacji polskich rodzin, dz. cyt., wykres 1.7, s. 230). 15 Por. K. Slany, Małestwo i rodzina w zglobalizowanym wiecie, art. cyt., s Por. F. de Singly, Pour une sociologie de la fidélité conjugale, w: Le divorce est une fatalité, Paris 1992, s Por. J.M. Burgos, Rodzina wobec przemian, art. cyt., Badania jasno pokazuj zjawisko odkładania zawarcia małestwa przez osoby w wieku najwikszej skłonnoci do zmiany stanu cywilnego (20-34) (por. Raport o sytuacji polskich rodzin, dz. cyt., s ), a jednoczenie wzrost par pozostajcych w zwizkach nieformalnych (por. tame, s ). 19 Por. B. Haring, Plaidoyer pour les divorcés remariés, dz. cyt., s

6 6 Wydaje si zatem, e istotn spraw w udzieleniu odpowiedzi na t trudno bdzie przywołanie właciwej koncepcji małestwa, jego sakramentalnoci w perspektywie szeroko pojtej ekonomii zbawczej. By moe błdne rozumienie małestwa wynika równie std, e zbyt mocno podkrelano i podkrela si w jzyku mówicym o małestwie, takie jego elementy jak: kontrakt, wano, przeszkody zrywajce, a za mało zwraca si uwag na aspekt personalistyczny małestwa i rodziny. Wan rzecz jest te uwiadomienie sobie wagi jzyka w przekazie ordzia zbawczego. Tak wane słowo dla właciwego zrozumienia małestwa, jakim jest przywoływana ju "wierno", moe mie róne znaczenia w zalenoci od kontekstu, w jakim jest przeywana. W doktrynie Kocioła słowo to znajduje dla siebie najgłbszy motyw w wiernoci Boga swojemu przymierzu, wiernoci Chrystusa wobec Kocioła-Oblubienicy. 20 Natomiast w mentalnoci współczesnej słowo to oznacza czsto wyłcznie pewn wzgldnie stał relacj, pewn wyłczno seksualn, czy te jakie zaangaowanie czy zobowizanie czasowe. Zaangaowanie to nie jest jednak odbierane jako zaangaowanie na całe ycie, lecz na czas trwania relacji, a relacje mog ulega zmianom. 21 Ju z tych pobienych analiz mona wyprowadzi dwa wnioski. Pierwszy dotyczy koniecznoci przejcia od ortodoksji do ortopraksji, czyli od nauczania Kocioła ku szeroko pojtej działalnoci duszpasterskiej, polegajcej nie tyle na przekazywaniu prawd, ile raczej na komunikacji zakładajcej odzew ze strony wiernych. Drugi natomiast wniosek dotyczy przeywania wiary bez zbdnych przed-załoe, a skupiajcy si na koniecznoci przywrócenia podstawowej formacji katechizmowej i formacji sumienia. 22 Kolejnym zagroeniem powikszajcym dystans pomidzy idealnym a realnym jest samo przygotowanie do małestwa. W rozmowach duszpasterskich nierzadko słyszy si stwierdzenie, i dawniej nie było tego typu przygotowa a pomimo to, było mniej rozwodów, małestwa były bardziej stabilne. To prawda, niemniej naley sobie uwiadomi, e problem przygotowania nie dotyczy wyłcznie małestwa w perspektywie prawa naturalnego, dotyczy przede wszystkim rozumienia małestwa w perspektywie sakramentu. Proba wyraona przez osoby proszce o lub kocielny z ich punktu widzenia jest prosta: "wzi lub w Kociele". Natomiast wród proszcych mona znale zarówno takich, którzy prowadz 20 Najgłbszy motyw wynika z wiernoci Boga wobec swego przymierza i z wiernoci Chrystusa wobec swego Kocioła. Przez sakrament małestwa małonkowie s uzdolnieni do ycia t wiernoci i do wiadczenia o niej. Przez ten sakrament nierozerwalno małeska zyskuje nowy i głbszy sens - KKK 1647; por. FC Por. F. de Singly, Pour une sociologie de la fidélité conjugale, art. cyt., s Por. FC 8; K. Majdaski, Szczyty powołania małeskiego, Studia nad rodzin 4(2000) nr 1(6), s. 8-9.

7 7 dojrzałe ycie sakramentalne, jak i tych, których przynaleno do Kocioła jest bardzo zrónicowana - od czytajcych pras katolick, po tych, którzy realizuj minimum przykaza kocielnych. Ci ostatni niejednokrotnie prosz Kociół wyłcznie o pewn "usług" 23. Dlaczego wic uwiadomienie sobie tych rónic jest tak wane? Przede wszystkim dlatego, e wspomniany dystans stanowi integraln cz tzw. "sytuacji sakramentalnej". Zadaniem kapłana nie jest bowiem doprowadzenie za wszelk cen proszcych do ołtarza, lecz swoisty sprawdzian ich dojrzałoci sakramentalnej, uwiadomienie im potrzeby takiej dojrzałoci. To, co w tej sytuacji jest równie istotne, to fakt, e mówic o sakramencie naley bra pod uwag nie tylko aktualn prob narzeczonych, ale równie ich przeszło, drog wiary, jak przebyli oraz ich plany na przyszło, szczególnie te dotyczce małestwa i rodziny. Inn niebezpieczn pokus jest spirytualizacja roli Kocioła. Chce si jak gdyby pod osłon sfery duchowej zapomnie o instytucjonalnym i socjologicznym wymiarze Kocioła. Natomiast blisze kontakty z tymi osobami ujawniaj, e włanie dlatego prosz one o lub kocielny, by otrzyma wany znak wiadczcy o tym, e ich zaangaowanie jest traktowane na serio. Z jednej strony nie naley przesadnie akcentowa strony administracyjnej zwizanej z sakramentem małestwa i naley raczej pokaza niezbdny element wiadomoci wiary i sakramentu, z drugiej za, nie mona budowa wanoci sfery sakramentalnej kosztem pomniejszania znaczenia instytucji. Inaczej mówic, naley wraz z proszcymi przej od sytuacji "wymuszonej akceptacji" propozycji Kocioła do ich bezporedniego "osobistego pragnienia" uczynienia tego, co czyni Kociół Istotne elementy współczesnego kryzysu Powanym zagroeniem dla współczesnej rodziny jest samo rozumienie słowa "kryzys". Dla wielu oznacza on radykalne zerwanie. Natomiast we właciwym podejciu do kryzysu małeskiego zauwaa si potrzeb unikania dwóch skrajnoci: diabolizowania, bd banalizowania konkretnej sytuacji. Kady kryzys ma swoje ródło w głbszym kryzysie, jaki 23 Por. M. Figura, Chrystus i Kociół - wielka tajemnica (Ef 5,32). Sakramentalno małestwa chrzecijaskiego, tłum. L. Balter, ComP 18 (1998) nr 1(103), s Por. F. Deniau, Mariage. Approche pastorale, Paris 1994, s

8 8 jest udziałem całego społeczestwa a nawet Kocioła 25. Kryzys charakteryzuje si jakim momentem niepewnoci, ryzykiem zerwania, jak głbok dezorganizacj. Nie zawsze pamita si te, e najlepszym wyjciem z kryzysu jest odkrycie nowych form aktywnoci, oywienie dotychczasowej sytuacji nowymi formami przeywania miłoci małeskiej i rodzinnej. Kryzys jest bowiem form dojrzewania w trudzie. Kiedy mówimy o kryzysie małestwa majcym korzenie w społeczestwie, to rozumiemy przez to przede wszystkim brak pewnej tkanki społecznej. Brakuje te właciwych norm moralnych społecznie akceptowanych 26. Człowiek za, który w społeczestwie nie moe odkry granic swojej wolnoci, kiedy nie moe zestawi swoich pragnie i potrzeb z ich ograniczeniem wyraonym przez pragnienia i potrzeby innych osób, wtedy kryzys musi oznacza konieczny etap dojrzewania człowieka, tzn. jeeli nie wychowuj człowieka normy obowizujce w społecznoci w której yje, wtedy cały proces dojrzewania i wychowania odbywa si w oparciu o przeywane kryzysy 27. Wtedy człowiek nie uczy si czystej i prawdziwej miłoci, konstruktywnej wolnoci, lecz miłoci ju zranionej, wolnoci w kryzysie, przekrelonej wiadomoci rónych dowiadcze 28. Inaczej mówic, człowiek uczy si dowiadcza dobra przez jego negacj, witoci odkrywanej poprzez sprzeciw wobec sytuacji grzechu ju dowiadczonego. Trzy elementy kryzysu zdaj si by istotne. Pierwszy to coraz wikszy rozdwik pomidzy wiekiem dojrzałoci seksualnej, która nieustannie si obnia a relatywn autonomi osoby, która z roku na rok wydłua si 29. Człowiek współczesny yje coraz czciej w przestrzeni techniki, aktywnoci zawodowej, do której sprowadza całe swoje ycie, bd te wiata wirtualnego odgradzajcego go skutecznie od realnego przeywania swojego człowieczestwa. Taki człowiek wchodzc w zwizek małeski musi traktowa małestwo jako konieczny etap na drodze do uzyskania dojrzałoci ludzkiej, której nie potrafi realizowa 25 Por. J.M. Burgos, Rodzina wobec przemian, art. cyt., s Por. Cz. Rychlicki, Tosamo i zadania rodziny w kontekcie jej współczesnych zagroe, Studia nad rodzin 3(1999) nr 1(4), s Szerzej por. H. Skorowski, Rodzina miejscem przekazu wartoci moralnych, Saeculum Christianum 3(1996) nr 1, s Por. G. Lewandowski, Zagroenia współczesnej rodziny, Ateneum Kapłaskie t. 132 (1999) z. 1(539), s Por. J. Kłys, Współczesne wypaczenia funkcji rodziny w Polsce, Studia nad rodzin, 3(1999) nr1(4), s

9 9 w inny sposób 30. Drugi element to wyobraenia o idealnym zwizku, czsto w ucieczce od tych zwizków, których człowiek dowiadczył w swojej historii, w ucieczce od nieszczliwego dziecistwa 31. Druga osoba w zwizku przychodzi równie z podobnymi pragnieniami, szuka ideału, sama niezdolna do przyjcia drugiej osoby, oczekujca jedynie, e z t drug osob bdzie jej łatwiej rozwiza własne problemy, odnale siebie. Trzeci wreszcie element dotyczy fałszywego rozumienia wolnoci, tzn. pozwolenia drugiemu na tzw. "bycie sob". W licznych przypadkach duszpasterskich, taka wolno prowadziła w wikszoci do rozpadu zwizku, gdy zostawienie drugiemu takiej włanie wolnoci było odbierane jako brak zainteresowania i jednoczenie brak gwarancji bezpieczestwa ze strony drugiej osoby. Powrómy jednak do rodziny, a szczególnie do jej wymiaru instytucjonalnego. Otó wydaje si konieczne, by zasygnalizowa, e rodzina jest instytucj przynalec do rzeczywistoci społecznej i musi przekracza wol tych, którzy w niej yj. Co wicej, to włanie w momencie kryzysu ujawnia si niewystarczalno woli zaangaowanych w ni stron. To włanie dziki temu, e rodzina nie jest spraw prywatn yjcych w niej osób, powinna ona mie prawo do pomocy ze strony społecznoci 32. W przeciwnym razie kady kryzys miałby tylko jedno znami - subiektywne. Natomiast wszelki kryzys po to, by móc go przezwyciy, domaga si obiektywizmu, zrelatywizowania, czyli usytuowania własnej sytuacji w relacji do. Symptomatyczne jest te współczenie rozprzestrzenianie si swoistej plagi rozwodów 33. Ale równie w tej płaszczynie ujawnia si powany rozdwik. Według nauki Kocioła: "Rozwód jest powanym wykroczeniem przeciw prawu naturalnemu. Zmierza do zerwania dobrowolnie zawartej przez małonków umowy, by y razem a do mierci. Rozwód zniewaa przymierze zbawcze, którego znakiem jest małestwo sakramentalne. 30 Por. W. Góralski, Naturalny charakter małestwa a jego wymiar sakramentalny w wietle przemówienia papiea Jana Pawła II do Roty Rzymskiej z 1 lutego 2001roku, Jus Matrimoniale 13(2002) nr 7, s Zdaniem V. Carrauda wyrazem pragnienia ideału wiernoci s liczne zwizki na prób : Współczeni nam ludzie maj tak bardzo wzniosłe pojcie wiernoci, e mno próby, aby znale współmałonka, z którym byłaby ona moliwa, albo - po znalezieniu go - potwierdzi t nieuchwytn wierno (por. tene, Prawo i czas miłoci, tłum. L. Balter, ComP 18(1998) nr 1(103), s ). 32 Szeroko na temat relacji rodzina a społeczestwo i pastwo mówi Jan Paweł II w Licie do rodzin Gratissimam sane z okazji Roku Rodziny 1994, pkt17; por. FC 45; por. take J. Kłys, Nauki o rodzinie, art. cyt., s Por. Raport o sytuacji polskich rodzin, dz. cyt., s

10 10 Fakt zawarcia nowego zwizku, choby był uznany przez prawo cywilne, powiksza jeszcze bardziej ciar rozbicia; stawia bowiem współmałonka yjcego w nowym zwizku w sytuacji publicznego i trwałego cudzołóstwa. [...] Niemoralny charakter rozwodu wynika z nieporzdku, jaki wprowadza on w komórk rodzinn i w społeczestwo. Nieporzdek ten pociga za sob powane szkody: dla porzuconego współmałonka, dla dzieci, które doznały wstrzsu z powodu rozejcia si rodziców, czsto starajcych si pozyska ich wzgldy oraz z uwagi na zły przykład, który czyni z niego powan plag społeczn". 34 Natomiast ze strony osób przeywajcych rozwód jawi si on jako konsekwencja sentymentalnego wyobraenia o małestwie, a sentymenty zmieniaj si najczciej; człowiek domaga si prawa do pomyłki, kiedy małestwo staje si uczuciow pustk 35. Prawo do błdu jest utosamiane z prawem do ewolucji uczu, pogldów, z prawem do rozwoju. 36 Osoby yjce w kryzysie nierzadko podkrelaj, e słowa Kocioła oceniajce ich trudne sytuacje s raczej słowami przesadnie surowymi, bez podjcia trudu rzetelnego rozpoznania realnej sytuacji. Uwaaj oni, e ksia przestali by dla nich, a Kociół przestał by ich. Jak zatem mówi o rozwodzie, jak go pojmowa? Bez wtpienia istniej sytuacje trudne prowokujce cierpienie - do takich naley rozwód. Mona podej do niego jako do znaku czasu i twierdzi, e nieodłcznie wpisuje si w wartoci klasyczne naszej epoki 37. Mona te odbiera rozwód jako sytuacj cudzołóstwa publicznego i permanentnego. Te dwie biegunowo róne postawy maj jeden punkt wspólny: jedna i druga nie do jasno zauwaa osobiste cierpienie zaangaowanych w nie osób. Zanim dokona si wszelkich osdów w tym wzgldzie naleałoby uzna fakt, e rozwód wpisuje si w kontekst, w którym podkrelana jest coraz bardziej sfera indywidualna ludzkiego ycia 38, sprowadzajca si w praktyce do pielgnowania niedojrzałych przey uczuciowych. Kiedy te przeycia zostaj zabierane na rzecz dojrzałoci we dwoje, wtedy odzywa si w człowieku naturalny mechanizm obronny do zamknicia si w sobie i oddzielenia siebie pasem bezpieczestwa, którym zdaje si by rozwód. Relacja miłoci tak 34 KKK Rozwód nie jest postrzegany jako patologia, ale prawo jednostki do godnego ycia (por. K. Slany, Małestwo i rodzina w zglobalizowanym wiecie, art. cyt., s Por. M. Figura, Chrystus i Kociół - wielka tajemnica (Ef 5,32). Sakramentalno małestwa chrzecijaskiego, tłum. L. Balter, art. cyt., s Por. P. Góralczyk, Rozwód i powtórne małestwo, ComP 18 (1998) nr 1(103), s Por. K. Slany, Małestwo i rodzina w zglobalizowanym wiecie, art. cyt., s. 6.

11 11 bardzo potrzebna w małestwie jest wtedy odbierana nie tyle jako moliwo przeycia czego razem, ile raczej jako kompensacja trudnoci afektywnych dziecistwa i wieku dorastania. Wany jest tu równie problem tosamoci: trzeba bowiem najpierw jasno okreli siebie jako mczyzn lub kobiet, by wej w jakikolwiek sensowny zwizek. 39 Wreszcie istotnym elementem sytuacji kryzysowych jest brak koncepcji moralnej niezbdnej w refleksji nad projektami ycia i konfliktami egzystencjalnymi. Czsto słowa małonków w kryzysie s zapoyczone nie z nauki Kocioła, ale z seriali, kolorowych gazet. To, co dzieje si na ekranie w przestrzeni wirtualnej zostaje przeniesione na prawdziwe yciowe relacje. 40 Podsumowujc problematyk kryzysu małeskiego i rodzinnego trzy sprawy wydaj si istotne. Najpierw błdne rozumienie dojrzałoci. W momencie, gdy dwie osoby spotykaj si, jedna nie jest właciwie przygotowana, by usłysze i przyj drug, przyjmuje j zatem jako osob idealn majc zaradzi wszystkim problemom. Idealizuje jednoczenie dowiadczenia przeszłoci zarówno własne, jak i drugiej strony. Nastpnie jawi si problem roli tkanki społecznej i roli instytucji. Osoby nie dostrzegaj konsekwencji ich zaangaowania nie tylko w odniesieniu do nich samych, ale równie w odniesieniu do społecznoci, w której yj. Trzeci element to problem jzyka. Uywajc wspomnianego ju jzyka czasopism czy seriali w odniesieniu do ycia, osoba dystansuje si w stosunku do konsekwencji zrodzonych przez takie formy wypowiedzi i podejmowanych zobowiza, nie uwaa ich za własne, nie wyraa w nich osobistego zaangaowania. Chodzi zatem o odkrycie wymiaru osoby jako rodka na przezwycianie kryzysów. To włanie w osobie mona zauway integracj dwóch płaszczyzn: osobistej i społecznej. Osoba domaga si równie komunikowania siebie i komunikacji, a wic usłyszenia drugiej osoby. W kryzysie naley znale czas, by nie tylko słucha, ale przede wszystkim usłysze. Kolejny wany element to potrzeba wzrostu, bowiem miło małeska i rodzinna musi nieustannie wzrasta. Ale w wypadku chrzecijaskiego sposobu przeywania miłoci nie moe ona wzrasta bez wzrostu wiary. Ostatni wany element to tzw. "wybory alternatywne". Chodzi o przesunicie akcentów w myleniu o rozwodzie z moliwoci "pierwszej instancji" do rozwodu jako moliwoci "ostatniej instancji". Wana jest równie odpowiedzialno za dane słowo. Powiedzie bowiem komu "ja ciebie ju nie kocham" oznacza "ty przestajesz dla mnie istnie", ale oznacza równie "ja nie istniej ju tak jak dawniej". 39 Por. G. Del Pozo Abejón, Małestwo na horyzoncie Nowego Przymierza, ComP 18(1998) nr 1(103), s Por. tame.

12 12 4. Zadatki nadziei Czy s zatem jakie elementy, które mona by odczyta jako sygnały moliwej odnowy sytuacji kryzysowej małestwa i rodziny? Pierwszym wydaje si by sposób przeywania wiary w momentach kryzysowych. To włanie w rodzinie bardziej ni gdziekolwiek weryfikuje si zwizek pomidzy ordziem zbawczym a dynamik zmian kulturowych. W tym kontekcie rodzina i wszystkie zmiany, jakie si wokół niej tocz sprawiaj, e jest ona jednoczenie "miejscem socjologicznym" i "miejscem teologicznym". Jakie s zatem istotne punkty zmian na gruncie teologicznym? By zniwelowa zasygnalizowany ju konflikt i rozdwik pomidzy ideałem małestwa i rodziny a konkretnie przeywan sytuacj yciow naleałoby doprowadzi do bardziej pogłbionej wizji celów małeskich. Szczególnie naleałoby poszerzy wizj celu prokreacyjnego o bardziej personalistyczn: "wspólnoty ycia i miłoci". 41 Z tym wie si bezporednio relacja wolnoci twórczej i dynamiki wiary. Kiedy mówimy o wolnoci człowieka w sensie chrzecijaskim rozumiemy j zawsze w odniesieniu do Boga. 42 Jest ona swoistym uczestnictwem w wolnoci samego Boga. Wolny akt ludzki jest zawsze "moim" aktem, ale w nieustannej zalenoci od Boga, wyraonej w przykazaniach i normach moralnych. Trafnie oddaje to w. Alfons Liguori twierdzc, e: "Bóg nie rozpoczł stwarzania wiata od ustanowienia przykaza i zakazów, by nastpnie stworzy człowieka, ale stworzył człowieka do wolnoci i dał mu przykazania, aby strzec prawdziwej jego wolnoci". Wolno jest zatem moc, któr posiada człowiek, aby nieustannie przekracza siebie i w ten sposób posi cigle now moc swojej wolnoci. Wolno chrzecijaska jest wic nieustann wolnoci stwórcz, jest nowym stwarzaniem. Czym jest zatem twórcza wolno? Jest przede wszystkim syntez indywidualnego temperamentu, dziedzictwa przeszłoci, dowiadczenia. Wszystko to ukierunkowuje przeznaczenie człowieka a jednoczenie wyznacza w jakim sensie granice jego wolnoci. Ale do tej wolnoci naley dołoy jeszcze element obiektywny, którym s normy moralne, które kady powinien zna. Nikt te nie moe ich przekracza powołujc si na własne sumienie. Kiedy jednak mówi si o wolnoci 41 Por. KDK Por. VS 34.

13 13 twórczej człowieka nie mona jej traktowa wyłcznie jako sposobu mylenia - ona jest sposobem ycia. Jest ona wolnoci w relacji, wyraajc si na sposób progresywny, dynamiczny. W podobnym duchu naley rozumie dynamizm wiary. Nie jest ona wyłcznie przyjmowaniem pewnych prawd bez zastrzee 43. Kiedy mówimy o sakramencie przywołujemy wiar i to wiar bezporednio wyraon, ta za odzwierciedla potrzeb szerszej perspektywy wyraajcej si w postawie odpowiedzi na wezwanie i dar Boy. Aspekt dynamiczny wiary zakłada wic ufno i zawierzenie osobie, ale poprzez konkretne dowiadczenie. Wiara wzrasta poprzez coraz pełniejsze poznawanie dzieła zbawczego Jezusa Chrystusa. Pewnoci staje si wtedy, gdy dochodzi do spotkania osoby ludzkiej z osobowym Bogiem. To włanie chciał wyrazi Sobór Watykaski II w stwierdzeniu, e sakramenty "zakładaj wiar, oywiaj j, umacniaj i wyraaj". 44 Reasumujc zaprezentowane refleksje dotyczce współczesnych zagroe, naley podkreli szczególn rol wiary w przeywaniu owych zagroe. Przywołana na pocztku sytuacja sakramentalna odnosi si bezporednio do osób, które przyjły pierwszy sakrament wiary (chrzest), ale które w dalszym yciu nie yły wiar czy j wprost odrzuciły. To za rodzi dwa pytania: Kiedy i jak mona pozna, e człowiek proszcy o sakrament małestwa jest prawdziwie wierzcym, czy te tym który wiar zagubił? I drugie pytanie: Czy mona powiedzie, e jeli nie ma wiary to jednoczenie niemoliwy jest sakrament, czy te wybra pewien automatyzm zakładajcy, e jeeli osoba przyjła chrzest, to z koniecznoci jedyny zwizek małeski, jaki jest moliwy to zwizek sakramentalny? Odpowied mona znale w wypowiedzi Midzynarodowej Komisji Teologicznej na temat roli intencji w sakramencie małestwa. Stwierdza ona, e do wanoci małestwa potrzebny jest chrzest i bezporednio wyraona wiara. Jeli za zauwaa si bezporednie odrzucenie wiary (nawet po przyjciu chrztu) przy jednoczesnym braku akceptacji takiego rozumienia sakramentu, jaki jest proponowany przez Kociół, oznacza to, e małestwo nawet gdyby było celebrowane w Kociele nie moe by uznane za wane Por. VS Por. KL Propozycja 2.3 Midzynarodowej Komisji Teologicznej, w: Od wiary do teologii. Dokumenty Midzynarodowej Komisji Teologicznej , red. J. Królikowski, Kraków 2000, s. 95.

14 14 Powysza uwaga rodzi nastpujce pytanie: czy podstawowym ródłem i zagroeniem współczesnej rodziny nie jest włanie brak wiary? Czynniki cywilizacyjne i kulturowe wyjaniaj w jakim sensie współczesny kryzys. Nie odpowiadaj jednak na pytanie o ródło fenomenu nazbyt łatwego ulegania tym czynnikom. Wydaje si zatem, e na pytanie o kryzys postawione na pocztku mona odpowiedzie nastpujco: współczesne zagroenia ujawniaj kryzys osoby uwikłanej w przeróne sploty sytuacji, zalenoci. Kryzys za osoby jest spowodowany jednostronn wizj człowieka. Istotne jest tu pojcie człowieka jako imago Dei (obrazu Boga), gdy człowiek nie znajdujc w sobie racji dostatecznych własnej egzystencji, wolnoci, miłoci, z koniecznoci szuka tego, czego jest obrazem. Jeli w swoim yciu nie odzwierciedli on Boga, pozostanie mu z koniecznoci odzwierciedlanie wiata, epoki, czasów, w których yje 46. Rozwizaniem zdaj si by dwa momenty najwaniejsze dla wiary chrzecijaskiej: Wcielenie i Pascha. Wcielenie pokazuje, e bycie obrazem Boga zmusza swoicie do odzwierciedlania Boga w wiecie, natomiast Pascha jest nieustannym wezwaniem, by to odzwierciedlanie dokonywało si w wolnoci płyncej z Ewangelii, by pozwalało dostrzega znaki czasu a jednoczenie chroniło przed zatracaniem si osoby w nazbyt jednostronnym odczytywaniu znaków czasu. Ks. dr Jarosław A. Sobkowiak MIC doktor teologii, adiunkt przy Katedrze Teologii Moralnej Szczegółowej Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyskiego w Warszawie; sekretarz i członek redakcji Studia Theologica Varsaviensia. Członek Polskiej Sekcji Teologów Moralistów. Modern Threats to Marriage and Family in the Theological and Moral Aspect Summary 46 W Licie do rodzin czytamy: Dziki tak krytycznej refleksji nasza cywilizacja winna uwiadomi samej sobie, e pomimo licznych osigni pozytywnych jest z wielu wzgldów cywilizacj chor i ródłem głbokich schorze człowieka. Dlaczego jest włanie tak? Dlatego, e cywilizacja ta została oderwana od pełnej prawdy o człowieku, od prawdy o tym, kim jest mczyzna i kobieta jako istota ludzka. W rezultacie cywilizacja ta nie potrafi właciwie zrozumie, czym naprawd jest dar osób w małestwie, czym jest miło odpowiedzialna za rodzicielstwo, na czym polega autentyczna wielko rodzicielstwa i wychowania. (Jan Paweł II, Gratissimam sane List do rodzin z okazji Roku Rodziny, 1994, pkt 20.).

15 15 The report on modern threats to family presented here is not aimed at detailed analysis within the limits of widely understood sociology, psychology or philosophy of culture. Although all those fields may be useful in better understanding of the situation of modern marriages and families, they provide only a certain description of reality. In theological reflection, however, they can be no more than an introductory stage, necessary for a theological assessment of the situation. Another you could say higher perspective is needed to fully understand the situation of man as an image of God, involved in the here and now of everyday life. It is all about a theological view of the condition of modern marriage and family, more and more frequently described by the fashionable term of marriage and family in crisis. The purpose of the here presented reflection is not to repeat fashionable statements, but to draw conclusions from the real situation of marriage and family. Should we assume that family and marriage are really affected by crisis, we ought to ask whether that is specific of our times. Throughout all the history of mankind we could not point at any stage in the life of man that could be described as free of crises among others those of marriage and family. So we are left with another problem that can be expressed in the question: what are the characteristics of modern crisis of marriage and family? In other words if there is a crisis, what does it concern and what is its reason? There exist already quite a sufficient number of reports on that subject (the government ones included). The point is to form a reflection that would take all this into account, but will go the way of theological meditation on the modern phenomenon of the critical situation. Jarosław A. Sobkowiak MIC Bibliografia Dokumenty Urzdu Nauczycielskiego Kocioła Sobór Watykaski II, Konstytucja o liturgii witej Sacrosanctum Concilium, 1963, w: Sobór Watykaski II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, Pozna 1968, s Sobór Watykaski II, Konstytucja duszpasterska o Kociele w wiecie współczesnym Gaudium et spes, 1965, w: Sobór Watykaski II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, dz. cyt., s

16 16 Katechizm Kocioła Katolickiego, 1992, Pozna Jan Paweł II, Veritatis splendor, enc. 1993, w: Encykliki Ojca witego Jana Pawła II, t. II, Kraków 1996, s Jan Paweł II, Familiaris consortio, adh. apost. 1981, Czstochowa Jan Paweł II, Gratissimam sane, List do Rodzin z okazji Roku Rodziny 1994, Wrocław Doktryna katolicka o sakramencie małestwa, 1977, w: Od wiary do teologii. Dokumenty Midzynarodowej Komisji Teologicznej , red. J. Królikowski, Kraków 2000, s Literatura Abejón del Pozo G., Małestwo na horyzoncie Nowego Przymierza, ComP 18(1998) nr 1(103), s Burgos J.M., Rodzina wobec przemian, tłum. M. Masny, Społeczestwo 6(1996) nr 1, s Burke C., w. Augustyn o poyciu małeskim, tłum. J. Falgowski, ComP 18 (1998) nr 1 (103), s Carraud V., Prawo i czas miłoci, tłum. L. Balter, ComP 18(1998) nr 1(103), s De Singly F., Pour une sociologie de la fidélité conjugale, w: Le divorce est une fatalité, Paris Deniau F., Mariage. Approche pastorale, Paris 1994, s Figura M., Chrystus i Kociół - wielka tajemnica (Ef 5,32). Sakramentalno małestwa chrzecijaskiego, tłum. L. Balter, ComP 18 (1998) nr 1(103), s Góralczyk P., Rozwód i powtórne małestwo, ComP 18 (1998) nr 1(103), s Góralski W., Naturalny charakter małestwa a jego wymiar sakramentalny w wietle przemówienia papiea Jana Pawła II do Roty Rzymskiej z 1 lutego 2001roku, Jus Matrimoniale 13(2002) nr 7, s Häring B., Plaidoyer pour les divorcés remariés, Paris Kłys J., Nauki o rodzinie, Studia nad rodzin 5 (2001) nr 1(8), s Kłys J., Współczesne wypaczenia funkcji rodziny w Polsce, Studia nad rodzin, 3(1999) nr1(4), s

17 17 Krucina J., Człowiek drog Kocioła, Wrocławski Przegld Teologiczny 3(1995) nr 1, s Lewandowski G., Zagroenia współczesnej rodziny, Ateneum Kapłaskie t. 132 (1999) z. 1(539), s Majdaski K., Szczyty powołania małeskiego, Studia nad rodzin 4(2000) nr 1(6), s Osiek C, La famille dans le >monde périphérique<, Concilium 260 (1995), s Pryba A., Rodzinie trzeba pomóc - zadania duszpasterskie, Studia nad rodzin, 3(1999) nr 1(4), s Raport o sytuacji polskich rodzin, Pełnomocnik Rzdu do Spraw Rodziny, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów. Biuro Pełnomocnika Rzdu do Spraw Rodziny, Warszawa Ruszczyski J., Rozumienie wspólnoty osób w filozofii rodziny, Studia nad rodzin 5(2001) nr 1(8), s Rychlicki Cz., Tosamo i zadania rodziny w kontekcie jej współczesnych zagroe, Studia nad rodzin 3(1999) nr 1(4), s Skorowski H., Rodzina miejscem przekazu wartoci moralnych, Saeculum Christianum 3(1996) nr 1, s Slany K., Małestwo i rodzina w zglobalizowanym wiecie, Problemy rodziny 49(2001) nr 4/5/6 ( ), s Slany K., Definicje poj małestwo i rodzina w obliczu pojawienia si alternatywnych form ycia małesko-rodzinnego, Małestwo i Rodzina 1(2002) nr 4(4), s Vidal M., Valeurs et idéaux de la famille, Concilium 260 (1995), s