WYKŁAD 6: UWAGA. Psychologia poznawcza

Transkrypt

1 WYKŁAD 6: UWAGA Psychologia poznawcza

2

3 ZADANIE znajdź różnicę pomiędzy obrazkami

4

5

6

7 A TU?

8 policz liczbę podań pomiędzy zawodnikami ubranymi na biało

9 Ślepota na zmianę (change blindness) Ślepota pozauwagowa (inattentional blindness) Daniel Simmons

10 WIDZIMY MNIEJ NIŻ NAM SIĘ WYDAJE pierwszy eksperyment - 79% (Neisser, 1979) replikacja 73%, 58%(Simons i Chaber, 1999) wersja nieprzezroczysta: 35% Change blindness blindness (Levin i in., 2000)

11 JAK ROZUMIEMY UWAGĘ? Nie wszystkie bodźce rejestrowane przez ludzki umysł przetwarzane są z jednakową uwagą. Ograniczenie ludzkich zasobów poznawczych oraz reakcji na bodźce w tym samym czasie zmusza umysł do selekcji informacji. Podstawowe funkcje uwagi to: selekcja informacji zmysłowych lub przywoływanych z pamięci (ze względu na ich znaczenie) wybór odpowiednich zachowań oraz kontrola ich przebiegu. Uwaga wywiera wpływ na inne procesy: percepcyjne, motoryczne, emocjonalne. Niektórzy twierdzą, że uwaga jest bramą świadomości (Koch, 2008).

12 FUNKCJE UWAGI czujność (aktywacja) reorientacja uwagi przeszukiwanie pola widzenia podzielność uwagi przerzutność uwagi selekcja reakcji

13 CZUJNOŚĆ (AKTYWACJA) zdolność utrzymania aktywnego stanu umysłu w długim okresie czasu w sytuacji niewielkiej zewnętrznej stymulacji (Ward, 2004) test zegara (Mackworth, 1948)

14 CZUJNOŚĆ (AKTYWACJA) test zegara (Mackworth, 1948) spadek czujności po 30 minutach wpływ oczekiwania wpływ braku snu wpływ kawy (Amir i in., 2001; Lane i Phillips-Bute, 1998; Smith, 2002)

15 CHARAKTERYSTYKA PROCESU SELEKCJI Metafora reflektora (Hernandez-Peon, 1964; Posner, 1980; Treisman & Gelade, 1980) peryferia odniesienie do efektów percepcyjnych (psychologicznych) - widzimy lepiej to co zostaje oświetlone uwagą możemy przenosić ognisko uwagi pomiędzy obiektami (Posner, 1980) możemy skupiać lub rozszerzać światło reflektora (Titchener, 1908) ognisko

16 REORIENTACJA UWAGI przesunięcie ogniska uwagi w inne miejsce, na inny obiekt reorientacja uwagi w przestrzeni, selekcja bodźców, selekcja cech lub ważnych aspektów bodźca peryferia bodźce w ognisku uwagi są przetwarzane szybciej i bardziej efektywnie lepsze rozpoznawanie obniżony próg wrażliwości szybsze reakcje ognisko

17 REORIENTACJA UWAGI uwaga mimowolna (egzogenna) służy do detekcji bodźców potencjalnie istotnych (behaviorally relevant) proces wstępujący - informacje z narządów zmysłu uwaga wolicjonalna (endogenna) selekcja bodźców i reakcji w sposób zgodny z celem proces zstępujący - wiedza (pamięć długotrwała)

18 REORIENTACJA UWAGI Zadanie ukierunkowania uwagi (cueing task; Posner, 1980) - zadanie, które pozwala na precyzyjny pomiar procesu selekcji w czasie i przestrzeni Możemy mierzyć dynamikę przenoszenia reflektora uwagi punkt fiksacji wskazówka SOA cel

19 ZADANIE UKIERUNKOWANIA UWAGI (CUEING TASK; POSNER, 1980) punkt fiksacji punkt fiksacji wskazówka wskazówka SOA SOA cel cel

20 ZADANIE UKIERUNKOWANIA UWAGI (CUEING TASK; POSNER, 1980) Uwaga egzogenna zadanie ze wskazówką przestrzenną (peryferyczną) punkt fiksacji proporcja zgodności przestrzennej: 50/50 wskazówka SOA cel

21 ZADANIE UKIERUNKOWANIA UWAGI (CUEING TASK; POSNER, 1980) Uwaga endogenna zadanie ze wskazówką symboliczną punkt fiksacji proporcja zgodności przestrzennej: 80/20% (75/25%) wskazówka SOA cel

22 ZADANIE UKIERUNKOWANIA UWAGI (CUEING TASK; POSNER, 1980) Uwaga egzogenna zadanie ze wskazówką przestrzenną (peryferyczną) punkt fiksacji proporcja zgodności przestrzennej: 50/50 Uruchomienie i zrealizowanie mimowolnego procesu przeniesienia uwagi jest automatyczne i bardzo szybkie efekt wskazywania obserwuje się już po 50 ms wskazówka SOA Przy dłuższym SOA pojawia się efekt odwrotny, zwany hamowaniem powrotu uwagi (inhibition of return, IOR; Posner & Cohen, 1984) cel

23 ZADANIE UKIERUNKOWANIA UWAGI (CUEING TASK; POSNER, 1980) Uwaga endogenna zadanie ze wskazówką symboliczną proporcja zgodności przestrzennej: 80/20% (75/25%) punkt fiksacji Uruchomienie i zrealizowanie procesu wolicjonalnego przeniesienia uwagi wymaga około ms. wskazówka efekt wskazywania jest bardzo mały gdy czas pomiędzy wskazówką i celem (SOA - stimulus onset asynchrony) jest krótszy niż 200 ms SOA Przy dłuższym SOA efekt osiąga optimum i utrzymuje się nawet do kilku sekund Gdy cel pojawia się po stronie przeciwnej do wskazania, możemy mierzyć czas reorientacji uwagi cel

24 UWAGA A EMOCJE bodźce emocjonalne jako bodźce behawioralnie wyraziste automatycznie przyciągają uwagę dot-probe tendencyjność uwagi w zaburzeniach lękowych

25 PRZESZUKIWANIE WZROKOWE Znajdź pionowy prostokąt Selekcja sterowana egzogennie

26 PRZESZUKIWANIE WZROKOWE Znajdź pionowy prostokąt Selekcja sterowana endogennie

27 ZADANIE PRZESZUKIWANIA POLA WZROKOWEGO (VISUAL SEARCH) - TREISMAN & GELADE, 1980 Manipulacja wyrazistością celu liczbą dystraktorów Van Rullen & Koch, 2003

28 CHARAKTERYSTYKA PROCESU SELEKCJI Bodźce wyróżniające się (wyskakujące) widzimy bez konieczności aktywnego przeszukiwania przyciągają uwagę automatycznie Bodźce niewyróżniające się musimy wyszukiwać szeregowo - sprawdzając bodziec za bodźcem Czas wyszukiwania rośnie wraz z wielkością zestawu bodźców

29

30

31

32

33

34 S.C. Soares et al. / Behaviour Research and Therapy 47 (2009)

35

36

37 Asanowicz, Śmieja, Orzechowski, 2012 Przeszukiwanie wzrokowe a zdolność percepcji emocji

38 TEORIA SYSTEMÓW UWAGOWYCH POSNERA różne dziedziny (psychologia, neurobiologia, genetyka) różne metody (behawioralne, neuropsychologiczne, badania neurochemii mózgu, aktywności elektrofizjologicznej mózgu, neuroobrazowanie, TMS przezczaszkowa stymulacja magnetyczna, badania genetyczne) różne populacje (zdrowi, populacje kliniczne, zwierzęta)

39 TRZY PODSTAWOWE ZASADY ORGANIZACJI I FUNKCJONOWANIA MÓZGOWEGO SYSTEMU UWAGI W układzie nerwowym istnieje system uwagowy, odrębny funkcjonalnie i anatomicznie od innych systemów przetwarzania informacji Uwaga jest efektem aktywności szeregu współpracujących ze sobą i anatomicznie połączonych, ale jednak odrębnych sieci neuronalnych Struktury mózgowe związane z uwagą nie pełnią razem tych samych funkcji; różne obszary mózgu odpowiedzialne są za odmienne procesy i funkcje Mesulam, M. M. (1981). A cortical network for directed attention and unilateral neglect. Annals of Neurology, 10(4), Posner, M. I., & Petersen, S. (1990). The attention system of the human brain. Annual Review of Neuroscience, 13,

40 TRZY SYSTEMY/SIECI NEURONALNE UWAGI Wzbudzeniowy (alerting) Orientacyjny (orienting) Wykonawczy (executive attention) Posner i Rothbart (2007), Posner i Petersen (1990)

41 NIEZALEŻNOŚĆ SYSTEMÓW UWAGOWYCH funkcjonalna neuroanatomiczna neurochemiczna

42 UWAGOWY SYSTEM WZBUDZENIOWY (ALERTING) wzbudzenie, przygotowanie systemu poznawczego do odbioru i przetworzenia bodźców miejsce sinawe (locus coeruleus), wzgórze (thalamus), płaty czołowy i ciemieniowy prawej półkuli (right frontal and parietal cortex) norepinefryna

43 SYSTEM UWAGI ORIENTACYJNEJ (ORIENTING) reorientacja uwagi w przestrzeni, selekcja bodźców, selekcja cech lub ważnych aspektów bodźca, skupienie na wybranych treściach pamięci górny płat ciemieniowy (superior parietal lobe), styk skroniowociemieniowy (temporo-parietal junction), górny płacik skroniowy (superior temporal lobule), przedni obszar okoruchowy (frontal eye field), poduszka (pulvinar), wzgórki górne (superior colliculus) acetylocholina (system cholinergiczny)

44 SYSTEM UWAGI WYKONAWCZEJ (EXECUTIVE ATTENTION) funkcje wykonawcze (zarządcze), czyli m.in monitorowanie procesu wyboru poprawnej reakcji, detekcja błędu i rozwiązywanie konfliktu pomiędzy niespójnymi, konkurującymi reakcjami lub alternatywnymi decyzjami (hamowanie) przednia część zakrętu obręczy (anterior cingulate cortex), brzusznoboczna kora przedczołowa (ventrolateral prefrontal cortex, dorsolateral prefrontal cortex), grzbietowo-boczna kora przedczołowa (dorsolateral prefrontal cortex), jądra podstawy (basal ganglia) dopamina

45 Posner & Rothbart, 2007

46 Posner & Rothbart, 2007

47 Posner & Rothbart, 2007

48 Posner & Rothbar

49 Rueda i in., 2004

50 Attention Network Test (ANT) Fan, McCandlis, Sommer, Raz i Posner, 2002

51 ATTENTION NETWORK TEST (ANT) System wzbudzeniowy RT (ERR) w warunku bez wskazówki minus RT (ERR) w warunku z podwójną wskazówką System uwagi wykonawczej RT (ERR) w warunku konfliktowym minus RT (ERR) w warunku spójnym System uwagi orientacyjnej RT (ERR) w warunku ze wskazówką centralną minus RT (ERR) w warunku ze wskazówką przestrzenną

52 NIEZALEŻNOŚĆ SYSTEMÓW UWAGOWYCH brak korelacji pomiędzy wskaźnikami efektywności poszczególnych systemów uwagi (np. Fan i in., 2002) aktywacja odmiennych struktur mózgowych podczas poszczególnych warunków zadania (Fan i in., 2005) odmienny współczynnik odziedziczalności dla poszczególnych systemów (0,89 vs. 0,18 vs. 0; Fossella i in., 2002) lezje poszczególnych struktur prowadzą do dysfunkcji poszczególnych funkcji, a nie uwagi jako całości niektóre zaburzenia związane są z dysfunkcjami jednej z funkcji

53 NEURONALNE PODŁOŻE UWAGI

54 PŁAT CIEMIENIOWY przetwarzanie informacji dotyczących położenia obiektów w przestrzeni znaczenie istotności behawioralnej (Gottlieb i in., 1998)

55 ZANIEDBYWANIE STRONNE SPATIAL NEGLECT

56 ZANIEDBYWANIE STRONNE zlateralizowane zaburzenie uwagi przestrzennej przejawia się kontrlateralnie do miejsca uszkodzenia najczęściej jest skutkiem uszkodzenia prawej tylnej kory ciemieniowej występuje na poziomie reprezentacji, a nie informacji sensorycznych

57

58 ASPEKT REPREZENTACYJNY (PERCEPCYJNY) zmniejszenie wyrazistości bodźców po lewej stronie wygaszanie (extinction) - wielomodalne, krzyżowe jednoczesna podwójna stymulacja

59 ASPEKT REPREZENTACYJNY (PERCEPCYJNY) zadanie dzielenia linii znaczne przesunięcie w prawo dłuższy fragment po lewej stronie konieczny do zbalansowania fragmentu po prawej stronie wpływ długości linii - konfabulacyjne uzupełnienie lewej strony

60 ASPEKT MOTORYCZNO- EKSPLORACYJNY zadanie wykreślania (cancellation task) ominięcie większej ilości bodźców po lewej stronie mniejsza ilość ruchów oczu w lewą stronę dłuższy czas fiksacji wzroku na obiektach po prawej stronie obniżona zdolność patrzenia lub sięgania do obiektów po lewej stronie

61 ASPEKT MOTORYCZNO-EKSPLORACYJNY większa poprawność przy wymazywaniu obiektów niż ich zaznaczaniu - znaczenie wyrazistości

62 UMIEJSCOWIENIE FILTRA pacjenci oceniają obydwa domy jako takie same pytanie, w którym woleliby zamieszkać wybierają ten drugi konfabulacje

63 PŁAT CZOŁOWY aktywacja uwaga wykonawcza uwaga orientacyjna

64 CZOŁOWO-CIEMIENIOWY SYSTEM REORIENTACJI UWAGI Corbetta, M., Patel, G. & Shulman, G. L. (2008). The reorienting system of the human brain: from environment to theory of mind. Neuron, 58(3),