INSTRUMENTALIZACJA ETYKI

Transkrypt

1 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Podyplomowe Studium Filozoficzno - Etyczne Andrzej Borkowski INSTRUMENTALIZACJA ETYKI praca dyplomowa Instytut Filozofii UMK w Toruniu Bydgoszcz 2004

2 2 SPIS TRECI : Wstp Symptomy instrumentalizacji etyki Wpływ rozwoju nauki na postawy etyczne Manipulowanie etyk w stosunkach społecznych Elegancka agresja kobiet Etyczne refleksje paranoika Etyka dla etyków...38 Zakoczenie...44 Literatura...46

3 3 WSTP Tradycyjnie refleksje o naturze etycznej s przesiknite krytycyzmem, pesymizmem i zwtpieniem w ludzki rozsdek, umiar i racjonalizm. Kontrastuje to z rzeczowym podejciem poszukujcym, w oparciu o uznan metodologi, mechanizmów i prawidłowoci bdcych przedmiotem zainteresowania dla nauk społecznych, w szczególnoci psychologii społecznej i socjologii. Co prawda, pesymizm czasami zastpuje obiektywna bezduszno, ale moliwo spojrzenia na problem z uwzgldnieniem plusów i minusów obserwowanego zjawiska, daje szersze pole poznawcze od jednostronnych utyskiwa. Poniewa kady tok mylowy od czego naley zacz, punktem wyjcia do rozwaa w przedstawionym opracowaniu jest problem instrumentalizacji etyki. Niejako przy okazji zakres automatycznie si poszerza oscylujc jedynie wokół głównego wtku. Celem pracy było zwrócenie uwagi na interesujcy a zarazem niebezpieczny sposób wykorzystywania etyki. Grozi on odwróceniem jej sensu. Etyka z natury majca słuy działaniom prawym i słusznym, jako narzdzie, moe by uyta w przeciwnym celu. Std zamiar zdemaskowania, a przynajmniej skłonienia do uwzgldnienia tej jej funkcji w rozwaaniach o tym, co dobre a co złe. Problematyka instrumentalizacji etyki jest niezwykle szerokim zagadnieniem. Została jedynie zarysowana, a wybór tematów szczegółowych jest zgodny z subiektywnym odczuciem autora. Przygotowaniu pracy towarzyszyły nastpujce myli przewodnie. Po pierwsze, rozwaania moralne powinny uwzgldnia wyniki bada naukowych, a jednoczenie dostrzega ich negatywny wpływ. Jest to tym cenniejsze, e same nauki szczegółowe, czyli ich przedstawiciele, wykazuj pewne zadufanie i bardziej lub mniej wiadomie uchylaj si od dostrzegania skutków swoich osigni poza ramami wyznaczonymi przez granice ich naukowych zainteresowa. Po drugie, zarówno wyniki bada naukowych,

4 4 osignicia technologiczne, jak i wskazówki o charakterze etycznym s czstym przedmiotem swobodnych manipulacji w mediach, polityce czy ogólnie w kulturze po wykluczeniu z niej samej naukowoci. W tych sferach metodologia naukowa nie obowizuje i zaczyna si chaos oraz swoboda, które warto zastpi uporzdkowanym zbiorem reguł i wskaza o charakterze filozoficzno- etycznym. Po trzecie, manipulowana etyka wkracza bezporednio do naszych domów, miejsc pracy, znajduje si na styku osobistych relacji midzyludzkich. Mona wic stworzy i posługiwa si wzorcami, które znajd zrozumienie take i na tym polu. Ze wzgldu na niewielki rozmiar, praca ma charakter wyrywkowy, nie ujto w niej wyczerpujco wszystkich aspektów poruszanych tematów, nie uwzgldniono wielu autorów, mylicieli, naukowców, którzy na dany temat si wypowiedzieli. Ich wybór był o tyle przypadkowy, e został dokonany bez pełnego rozeznania w całoci literatury na dany temat, ale na tyle usystematyzowany, wystarczajcy i celowy, e wykorzystano w nim wiadomoci z zaj na studiach filozoficzno- etycznych, wykładów i notatek autora. Rozdział pierwszy powicony jest symptomom instrumentalizacji etyki. Czemu, co poprzedza i wskazuje na moliwo wystpienia choroby, czyli okrelonych negatywnych skutków społecznych zwizanych z etyk. Oprócz rewolucji przemysłowej i rozwoju nauki omówiono w nim wybrane czynniki wynikajce z konstrukcji psychicznej człowieka takie jak: wpływ pragnie czy sugestii na oceny, mylenie poddanego, rozpacz i rozbicie osobowoci, fascynacja nieprzewidywalnoci, rozkoszowanie si narzdziami czy pokusa władzy. Dostrzega si take wpływ relatywizmu oceny oraz sposób jej wyraania, trudnoci w zdefiniowaniu dobra i zła, współwystpowanie idei wyranych i mtnych, niespójno i chwiejne uzgadnianie wartoci. Symptomami s te niektóre pogldy samych etyków, jak dla przykładu emotywizm.

5 5 W rozdziale drugim przedstawiono wpływ metodologii naukowej na sposób widzenia wiata przez osoby, które nie s naukowcami. Pozycja oderwana od swoich emocji i uczu, próba obiektywizowania otoczenia i nas samych. Umoliwia nowe, ciekawe doznania, rodzi tolerancj i pozwala zrozumie coraz bardziej złoone zjawiska. Jednoczenie jest ródłem postaw pełnych bezdusznoci, chci manipulowania innymi ludmi i rodzcych koszmarne stosunki midzy ludmi. Rozdział trzeci, zawiera dwa przykłady zaczerpnite z nauk szczegółowych. Omawiany jest w nim problem systemu prawnego na przykładzie polskiego prawa rodzinnego. Rozwód to katastrofa w yciu rodzinnym porównywalna ze mierci najbliszej osoby. Orzecznictwo sdowe dotyczce norm moralnych zwizane z rozwodami, w przekonaniu autora, wkracza w sposób nieuprawniony na obszary wolnoci, wolnej woli i nienaruszalnej swobody jednostki. Nastpnie w tym samym rozdziale omówiono ekonomiczne prawo malejcej uytecznoci kracowej, moliwoci jego uogólnienia i wykorzystania na gruncie etyki, a take psychiatrii i psychologii. W rozdziale czwartym zwraca si uwag na obiektywno zmian w relacjach społecznych powizanych z feminizacj. Jest to próba znalezienia złotego rodka oraz dostrzeenia pojawiajcej si reakcji, uderzajcej take w kobiety, wywołanej zmianami w stosunkach damsko- mskich wywołanych zmniejszeniem znaczenia pracy fizycznej i indywidualnej siły fizycznej we wszystkich sferach ycia. Rozdział pity jest polem pewnego eksperymentu intelektualnego, spojrzenia na problematyk etyczn oczami paranoika, osoby dostrzegajcej zwizki nie koniecznie zawsze tam gdzie one faktycznie zachodz. Nie oznacza to pełnego zdystansowania si autora do wyraonych w tym rozdziale przekona.

6 6 W rozdziale szóstym zamieszczone s refleksje i przemylenia dotyczce etyki i etyków. Dostrzegane s fundamenty etyki w historii wczeniejszej od dekalogu czy pojawienia si homo sapiens. Zwrócona jest uwaga na jzyk jakim posługuj si etycy z sugesti aby stał si bardziej zrozumiały i spójny z terminologi innych dziedzin naukowych. Przy redagowaniu pracy wykorzystana została zarówno literatura filozoficzno - etyczna jak i popularno - naukowa. W tematyce prawnej wykorzystano kodeks rodzinny i opiekuczy. Bardzo pomocne okazały si notatki z wykładów na Podyplomowym Studium Filozoficzno - Etycznym, a take posiadana wiedza i notatki z wykładów ze studiów ekonomicznych. Sposób wykorzystania ródeł był wynikiem przyjtej koncepcji pracy.

7 7 Nie ma uczciwego wród ludzi, Jeden na drugiego sie zastawia Do złego maj zgrabne dłonie: Urzdnik da daru, a sdzia jest przekupny, Najlepszy midzy nimi jest jak kolec, najuczciwszy jak cier, Włani domownicy s nieprzyjaciółmi człowieka. (Ksiga Micheasza 7,2 7,3 7,4 7,6) 1. SYMPTOMY INSTRUMENTALIZACJI ETYKI Pozornie współczenie nie eksponuje si zbytnio moralnoci czy etyki. Tworzenie kodeksów etycznych nie ma wiele wspólnego z faktycznym respektowaniem dekalogu i jest czsto zwizane ze swoicie odczuwanymi wyrzutami sumienia na odtrutk po praktykach korupcyjnych. Liberalizm i gospodarka wolnorynkowa jest z załoenia nieetyczna, zakłada nawet e taki jest kady człowiek. Odbiera mu wic godno kilkakrotnie: jeste chytry jak kady, musisz zaspokaja potrzeby podobnie jak zwierz. Nic dziwnego, e bierzesz udział w wycigu szczurów. Jeeli mylisz inaczej to nieudacznik i słabeusz, musisz gry albo ciebie zagryz. Moesz sobie marzy o Bogu, niebie i innych fantazjach ale lepiej si do tego nie przyznawaj a i innych o takie rzeczy nie pytaj. Musisz by zdrowy, młody, inteligentny - silny take niemoralnoci, musz si ciebie ba a przynajmniej mie respekt. Twoim głównym zainteresowaniem powinna by praca zawodowa i kariera. Pomoc pastwa to wstydliwa i godna poałowania okoliczno tak jak mier, kalectwo czy choroba umysłowa. Aby nie da si zdołowa pomimo tych wrodzonych lub społecznie nabytych ułomnoci powtarzaj sobie jak najczciej, e wszystko jest OK a inni maj jeszcze gorzej. Konsumuj, znajd przyjemno w seksie (to takie zwierzce), sam ułó zasady moralnoci.

8 8 Czy tak jest faktycznie, czy etyka zeszła na plan dalszy, została zepchnita do niewiele znaczcego tła lub pragmatycznego, dowolnie poddajcego si manipulacji narzdzia? Etyka wskazuje na cisłe powizanie z nasz obyczajowoci, historycznoci i lokalnoci. W innych kulturach zupełnie inna, podobnie jak we wczeniejszych okresach historycznych. Inne ludy maj odmienn moralno od naszej, take w podstawowych załoeniach. Dla przykładu, s nacje w których obdarowanie kogo jest powodem do odwzajemnienia. Gdzie ta wdziczno i jej okazanie jest obowizkiem a nie tylko dobrowoln reakcj. S społecznoci w których kadego naley wspomaga według jego potrzeb, a egoizm w formie zagarniania dla siebie jest nieetyczny. W wierzeniach Dalekiego Wschodu Bóg przenika wszystko co istnieje, take przyrod i wiat Nieoywiony. Zarówno człowiek jak i pozostała przyroda jest przesiknita boskoci. W kadym z nas jest nie co z Boga w sensie podobiestwa, ale materia samego Boga, który obejmuje wszystko. Narodziny i mier s tyko zmian postaci Boskiej, z jednej w drug, a nastpnie przenikaniem na powrót, ju w innej formie, do wiata oywionego lub nieoywionego. Tak wic moglimy ju by rolinami lub jaszczurkami, a obecnie spotykane zwierzta lub inne yjtka mogły by z nami spokrewnione. Wszystko jest jak jedna wielka rodzina, połczona i równie wana. W naszej obyczajowoci, wywodzcej si ze Starego Testamentu, człowiek dostał we władanie ziemi, zwierzta i roliny, jest ich Panem i moe uywa ich do woli. Bóg znajduje si poza naszym wiatem, w innym oddzielonym od nas transcendentnym wiecie. Wynalazki techniczne, szczególnie zwizane z Kartezjuszem i Newtonem, powoduj postrzeganie przyrody i ludzi w sposób odduchowiony, jestemy maszynami, z układem krwiononym, oddechowym, limfatycznym, kostnym itp. podobnie jak samochód majcy układ kierowniczy czy hamulcowy. Co prawda wyposaeni

9 9 w dusz, która jest gociem na jaki czas w tej maszynie, potem zostajemy jej pozbawieni, a ona wraca do nieba lub gdzie indziej. W naukach społecznych i cisłych odkrywa si prawa i prawidłowoci, istniejce obiektywne reguły, które działaj i s niezalene od naszej woli. Wyranie odrónia si ich działanie, np. to na czym polega grawitacja czy oporno elektryczna, od moliwoci wykorzystania wiedzy o tych prawach lub prawidłowociach. W naukach społecznych granica pomidzy działaniem praw i prawidłowoci, a ich celowym i wiadomym wykorzystaniem nie jest tak wyrana. W wyniku pragmatycznego wykorzystywania nauk cisłych nastpiła rewolucja techniczna oraz dokonuje si postp technologiczny. W naukach społecznych take poszukuje si sposobu na osignicie równie spektakularnych sukcesów. W tym celu wskazuje si na moliwo wykorzystania owoców tych nauk mylc prawidłowoci z moliwociami ich wykorzystania. Przy czym przecenia si te moliwoci. Sugeruje si, e jest moliwe manipulowanie grupami ludzi, ich wiadomoci, materialnymi rezultatami ich pracy, przełamujc lub korygujc wczeniej poznane prawa. Doprowadza to do błdu czysto logicznego, wewntrznej sprzecznoci polegajcej na rozpowszechnieniu wiary w odkrycie obiektywnych praw i jednoczesn moliwo swobodnego nimi sterowania. Wiary, e sama wiadomo i akt ludzkiej woli moe te prawa powstrzyma, zmieniajc ich działanie, stworzy now jako, w efekcie niezgodn z wczeniejszymi obserwacjami. Rodzi to pokus wykorzystania powstałego w ten sposób zamieszania do forsowania swoich przekona, realizacji politycznych lub innych ogólnych czy osobistych celów. Ta powszechnie obserwowana wiara, np. e wiadomo nieuczciwoci lub okropnoci patologii powstrzyma te nieuczciwoci lub patologie, wynika z samej natury nauk społecznych nioscych ładunek aksjologiczny i idcej za tym chci zmiany na lepsze czyli tzw. dobrych chci. Jest to te zwizane z trudnoci wyodrbnienia tego co wynika z przyjtego modelowego

10 10 przedstawiania rzeczywistoci i póniejszego zastosowania, przy braku moliwoci ograniczenia czynników, które wczeniej nie były dostatecznie uwzgldnione (tzw. ceteris paribus). Kosmologia wskazuje nam ogromny obszar naszego poznania i jego granice. Nie mamy pojcia co było przed Wielkim Wybuchem, tj. zanim powstał czas i przestrze, chocia wiemy wiele od chwili gdy nasz wiat był wikszy od cm, czyli od tzw. długoci Planka 1. Nie wiemy te czym jest ycie gdy znamy tylko to na naszej planecie. Nic nie wskazuje abymy byli ppkiem wiata 2. Jeeli nawet istniej, to łcznoci z innymi cywilizacjami moemy nie mie ze wzgldu na dzielce nas odległoci 3. Sygnał, który wysyłamy od kiedy tylko potrafimy to robi, pomimo, e przemierza przestrze z szybkoci wiatła we wszystkie strony jednoczenie, jeszcze na dobr spraw nigdzie nie dotarł. Abymy mogli powsta, najpierw musiały uformowa si atomy pierwiastków z których jestemy zbudowani. Tworzyły si z rozpadu gwiazd a dopiero z nich mogły powsta planety i ycie na Ziemi. Jest ogromne podobiestwo budowy chemicznej całego Kosmosu, oceanów i człowieka. Składamy si głównie z wodoru i tlenu, wgla i azotu. Nosimy w sobie ocean, gdzie organizmy komórkowe yły przed wyjciem na ld. Krew, to ocean w mikroskali, dostarcza komórkom poywienia, podobnie jak to było wczeniej w prawdziwym oceanie. Dla komórek wyjcie z wody było jak dla nas próba przeycia w przestrzeni kosmicznej. W rezultacie, jestemy zawieszeni midzy wielkoci Planka a ekspandujcym Wszechwiatem, zdolni do funkcjonowania na cienkiej powierzchni wzgldnie stałej planety. Kade zwierz i rolina, bakteria czy grzyb, a take ludzie mog poszczyci si długim szeregiem przodków, z których ani jednemu nie przydarzyło si zgin przed osigniciem dojrzałoci. Wszyscy oni osignli 1 J. D. Barrow, Pocztek Wszechwiata, Warszawa 1995, s L. Margulis, Symbiotyczna planeta, Warszawa 2000, s J. Postgate, Granice ycia, Warszawa 1997, s. 318.

11 11 lata sprawne, zdołali znale sobie przynajmniej jednego partnera płci przeciwnej i wyda z nim na wiat potomstwo. Wszystkie organizmy wykazuj tendencj do posiadania szczliwych genów, zapewniajcych prokreacyjny sukces. wiat stopniowo zapełniały organizmy posiadajce to wszystko, co predestynuje je do bycia przodkami 4. Zrónicowanie midzy gatunkami, rozdzielenie gatunków nastpowało głównie w wyniku przypadkowej izolacji geograficznej. Fizyczne oddzielenie genów zapewnia odmienn ich mutacj oraz selekcj a oddal si w biologicznym pokrewiestwie na tyle daleko, e nie mog ju mie wspólnego potomstwa. Gdyby przenie si w czasie do dalekiej przeszłoci moglibymy spotka tam jedynie tych co s przodkami wszystkich obecnie yjcych lub takich, którzy nie s przodkami ani jednego współczenie yjcego człowieka. Nie byłoby tam wariantów porednich 5. Obserwacja przyrody, pojawiajce si formy biologiczne, które oceniamy jako okrutne (np. gsieniczki odywiajce si w ciałach ywych gsienic), konfrontacja tych obserwacji z Boskim aktem stworzenia wiata, prowadzi czsto do przekonania o bezdusznej obojtnoci natury. Rodzi przekonanie o powszechnie istniejcym złudzeniu znalezienia celu istnienia. W skrajnej postaci, kiedy obsesja celowoci nabiera cech patologicznych, czyli dopatruje si ukrytych sensów i zamiarów we wszystkim, co si dzieje, w kadym przypadkowym zdarzeniu, nazywa si j paranoj. To jedna z najtrudniejszych do zaakceptowania przez ludzi nauk, wynikajcych z obserwacji przyrody. Ludzie nie potrafi pogodzi si z myl, e co moe nie by ani złe, ani dobre, ani okrutne, ani łaskawe, lecz zwyczajnie obojtne, bezduszne i bezcelowe 6. Wspaniały gmach wiedzy został stworzony dziki rewolucji przemysłowej i rozwojowi społecznemu, który potem nastpił. Tym samym 4 R. Dawkins, Rzeka genów, Warszawa 1995, s. 16, Tame, s Tame, s. 142.

12 12 wszystkie elementy nowego systemu kultury s umocowane i daj wiarygodno dla wizji progresywnej przyszłoci. Skoro rezultaty z których korzystamy stworzyli naukowcy i praktycy gospodarczy, ich autorytet i przyjte przez nich metody s najwłaciwsze. Oni natomiast posłuyli si manipulowaniem, obserwacj i ich ewidencjonowaniem. Taki te obraz etyki dla wielu wydaje si najwłaciwszy. Etyka to narzdzie, kiedy nieuwiadomione a obecnie słuce komu i czemu. Takie przewiadczenie towarzyszy tworzeniu wzorców dla całych społeczestw oraz staje si wyrazem działa indywidualnych jednostek. Co jest dobre dla jednych wcale nie musi by takie dla innych. W tym sensie mówi si o tym, e kpiel rzeczna, pokarm lub droyzna produktów jest dobra przykładowo dla pływaków, zdrowych lub producentów, a zła dla niepływajcych, chorych lub konsumentów. Wypowiedzi ludzi s wic relatywistyczne. Odczytanie oceny na ich podstawie moe by jeszcze trudniejsze lub zagmatwane gdy zawieraj orzeczniki takie, jak wstrtny, sympatyczny, interesujcy itp. tworzce wypowiedzi o charakterze hybrydowym. Wypowiedzi takie, powstajce pod wpływem emocji lub bdce ich wyrazem, nie maj adnej wartoci poznawczej, nie daj adnej wiedzy, nie zawieraj adnych prawd 7. Pochwały i nagany mog sobie znajdowa wyraz przy pomocy rodków bardzo rozmaitych. Bez słów, gestem czy wyrazem twarzy. Wypowiedzi ganic/ chwalebn lub przypisujc komu własnoci, za które si na ogół gani/ chwali. Mona przy tym posłuy si wyraeniem domniemanej intencji, np. ironi, wtedy pochwała zmienia sens na nagan i odwrotnie. Wreszcie mona wypowiedzie si o kim a ta wypowied wcale tej osoby nie dotyczy 8, np. dobrzy ludzie na pewno by mi pomogli w sytuacji w jakiej si znajduj. 7 M. Ossowska, Podstawy nauki o moralnoci, Wrocław, Warszawa, Kraków 1994, s. 97, Tame, s. 76, 77.

13 13 Daremnie moemy kierowa czyj uwag na rzeczow stron zagadnienia. Ta strona przemawia do nielicznych. Wikszo przymierza scharakteryzowany model do siebie i stara si dociec, w czym im bardziej do twarzy. Nasze pragnienia zbiene s z naszymi ocenami. Gdy pragniemy, uwaamy za dobre to, czego pragniemy, gdy unikamy, uwaamy za zło to, co nam zagraa. Mylenie, kierowane pragnieniami, a wic i ocenami, jest nader pospolite 9. Sam jzyk i sposób wypowiadania czy inne formy komunikowania daj instrumentalne, due moliwoci posługiwania si nimi w sposób wiadomy do osignicia celów nie majcych nic wspólnego z ujawnion warstw komunikacyjn. Kurcz si horyzonty czasowe działania. Kady stan osignity jest tymczasowy. Mało kto moe liczy na to, e raz zdobyty zawód słuy mu bdzie do koca ycia. Kompetencje nie daj si kumulowa. Nawyki ju zdobyte staj si obcieniem raczej ni tytułem do dalszych postpów. Elastyczno zainteresowa, szybko ich zmiany, gitko przystosowawcza, gotowo do uczenia si i umiejtno zapominania tego co ju wyszło z uycia. Brak cile okrelonej tosamoci. Im mniej jest zdefiniowana tym lepiej dla jej posiadacza. Nastpił rozpad projektu yciowego na kalejdoskop samoistnych epizodów, niepowizanych ani przyczynowo ani logicznie, który rezonuje z równie kalejdoskopow kultur nieustajcego karnawału 10. Idee niedorównane i mtne wynikaj z tak sam koniecznoci, jak idee dorównane, czyli jasne i wyrane 11. Konieczna staje si niespójno jako reakcja na rozmaito. Dla wszystkich ludzi i kadego z osobna, wielo typów sygnalizuje analityczn nieczysto bytu, jego niespójno, rozchwianie, chroniczn wieloznaczno, niekonsekwencj, 9 Tame, s Z. Bauman, Dwa szkice o moralnoci ponowoczesnej, Warszawa 1994, s B. Spinoza, Etyka, Warszawa 1991, s. 59.

14 14 charakterystyczn dla skłonno do zbierania w jeden nurt wzorów, którym nie łatwo y ze sob w zgodzie 12. Chwiejno jest drobn czci okupu jak płacimy za uczestnictwo w kulturze próbujcej maksymalizowa potencje ludzkie zmierzajce w wielu rónych kierunkach. Nie jest to chwiejno ułomnej wiedzy o wartociach ani uwid intuicji moralnej, ale rzeczywisto cywilizacji, która nie weszła jeszcze w stadium stagnacyjne, a wobec tego odnawia si inwencyjnie i uruchamia wielo rónorodnych kierunków ekspansji 13. Warto nie jest rzecz materialn, konkretn i namacaln. Jest pojciem abstrakcyjnym, subiektywn opini wyraon przez dan osob lub grup osób 14. Dlaczego kiedy wymieniano rzecz za rzecz a teraz polegamy na zapisie utrwalonym na karcie magnetycznej? Skd bierze si wiara, e jutro nie nastpi krach banku w którym złoylimy wszystkie oszczdnoci? To sugestia, obecna od najmłodszych lat dziecistwa gdy opiekujca si nami osoba zasugerowała, e nic takiego si nie stało albo wywołała spazmy płaczu przez nierozwane: moje biedactwo. Czy dwa plus dwa jest cztery gdy pani nauczycielka tak powiedziała? A moe dlatego, e jeeli policzymy patyczki to... ale to te powiedziała nauczycielka...siła sugestii jest ogromna. Nieprawda staje si prawd, uczciwo nieuczciwoci, moralno nieetycznoci. Klienci kupuj chocia nie mieli takiego zamiaru, przechodnie wzruszaj si gdy wczeniej przechodzili obojtnie, ludzie wpadaj w rozpacz albo si uspokajaj. Tak te jest z prawdziwoci, silna sugestia daje poczucie prawdy: stanowczy głos, zaufanie do osoby mówicej, miła atmosfera. Wikszo ludzi nie lubi myle samodzielnie i woli łatwiejsze rozwizanie: podda si dyktatowi tłumu lub grupy koleeskiej Z. Bauman, Dwa szkice o moralnoci ponowoczesnej, Warszawa 1994, s L. Kołakowski, Kultura i fetysze, Warszawa 1967, s M.W. Green, D.H. Mackmin, Podstawowe zasady wyceny nieruchomoci, Warszawa 1993, s P. Vardy, P. Grosch, Etyka, Pozna 1995, s. 10.

15 15 Przez dobro rozumiemy to o czym wiemy na pewno, e jest nam poyteczne. Zło za, to co co nam przeszkadza posi jakie dobro 16. Moemy zna prawdy moralne ale nie potrafimy ich bliej zanalizowa. Nie moemy podda ich sprawdzianowi jakiego zewntrznego testu. Dobro to dobro i ani nie potrzeba, ani nie mona odnosi go do adnych dalszy instancji 17. Chocia nie jest to jedyne stanowisko próbujce znale odpowied na pytanie o charakter dobra i zła, to faktycznie nie udaje si sformułowa jednoznacznych kryteriów dla jednej, ogólnej definicji co jest właciwie dobre a co nie. Czasami spotyka moe kogo co co uderza w jego osobowo bezporednio, gdy nie posiadamy refleksji uprzedzajcej co moe przyprawi o rozpacz. Ta cz osobowoci, na której komu szczególnie zaley, jest mu zabrana zrzdzeniem losu, staje si człowiekiem nieszczliwym, nie moe si pozbiera i rozpacza. Jego rozpacz jest słaboci, biernym cierpieniem, przeciwiestwem do samoutwierdzenia. Przy pomocy czciowej samoobserwacji czyni jednak prób obrony swojego ja 18. Takie lub inne, osłabiajce osobowo stany psychiczne mog by pretekstem do instrumentalnego traktowania osób ich doznajcych. Nakłanianie, presja, perswazja i inne formy wpływania na zachowanie ludzi znajduj wtedy niezwykle podatny grunt. Etyka nie powinna zezwala na wykorzystywanie samej siebie jako instrumentu przy załamaniach psychicznych, a tym bardziej te załamania podtrzymywa lub wywoływa. Emotywizm to koncepcja etyczna, która swoj postaw czyni emotywne odpowiedzi na innych ludzi, zdarzenia, sytuacje, pogldy i zasady. Emotywna odpowied to nasza uczuciowa reakcja na cokolwiek. Emotywizm zajmuje si tym jakie s ludzkie reakcje uczuciowe (teoria typu fuj- hurra ). MacIntyre krytykuje emotywizm nastpujco: Otó zaciera on wszelkie 16 B. Spinoza, Etyka, Warszawa 1991, s P. Vardy, P. Grosch, Etyka, Pozna 1995, s S. Kierkegaard, Choroba na mier, Warszawa 1995, s. 50, 53.

16 16 rozrónienie pomidzy manipulatorskimi i niemanipulatorskimi stosunkami społecznymi [...] Inni s zawsze rodkami, nigdy celami 19. Krytyczne momenty w zachowaniu zwierzt s kontrolowane poprzez włczenie ich do zrytualizowanych, zaprogramowanych działa. Człowieka natomiast cechuje zdolno do indywidualnej inicjatywy, czyli przechodzenia z dziedziny przewidywalnych, wypracowanych jako najbardziej skuteczne, gestów i postpków, do sfery zasadniczo nowego, nieprzewidywalnego działania. Mona si wic zachowa według reguł realizujc tradycyjne normy, albo by mdrym. Mdry zwycia dziki wynalazczoci, pomysłowoci, chytroci i oszustwu w ostatecznym rachunku amoralnoci 20. Posługiwanie si narzdziami niezalenie od tego, czy słuy fabrykowaniu nowych narzdzi, czy zdobywaniu rzeczy prowadzi w kocu do rozkoszowania si. Jako materiał lub sprzt, przedmioty codziennego uytku s podporzdkowane rozkoszy uywania: zapalniczka słuy papierosowi, widelec jedzeniu, puchar ustom. W tym tkwi niezmienna prawda moralnoci hedonistycznych: za zaspokojeniem potrzeby nie naley szuka porzdku, celem ma by samo zaspokojenie 21. Etyka rozumiana jako narzdzie, instrument w rkach hedonisty to rodek rozkoszowania si absolutnie dla siebie. eglarz, który wykorzystuje morze i wiatr, panuje nad ywiołami, ale nie przekształca ich przez to w rzeczy. Zachowuj one nieokrelono ywiołów mimo cisłoci praw, które nimi rzdz, które mona pozna i których mona si nauczy 22. Etyka, zachowujc swoj tosamo, moe w rkach dowiadczonego eglarza sprawnie pozwoli mu na osignicie celu. Trzeba tylko umiejtnie ustawi agle. Olbrzymia wikszo ludzi nie ma adnych potrzeb aksjologicznych, a có dopiero P. Vardy, P. Grosch, Etyka, Pozna 1995, s. 87, J. Łotman, Kultura i eksplozja, Warszawa 1999, s E.Levinas, Cało i nieskoczono, Warszawa 1998, s Tame, s. 147.

17 17 ontycznych. Jeeli by nawet woleli nie umiera, to tylko po to, by si jeszcze i jeszcze pogapi na widowisko istnienia, po trosze i bez ryzyka w nim uczestniczy, - no i tgo si naplotkowa 23. Dla niech etyka jest jak prd rzeki. Daj si jemu ponie. Wystpowanie aktywnych postaw zespołowych nie obnia zainteresowa manipulatorskich w stosunku do etyki. Przypumy, e stworzona została grupa, scementowana i w jaki sposób utrwalona, umocniona u władzy. W mig ulegnie ona pokusom tej władzy: bo władza znieprawia. To jest kwadratura koła: wyjcia tu nie ma. Nawet zakony zakony w sensie cisłym, katolickim, buddyjskim stawały si sługami szatana gdy dochodziły do władzy H. Elzenberg, Kłopot z istnieniem, Kraków 1963, s Tame, s. 227.

18 18 2. WPŁYW ROZWOJU NAUKI NA POSTAWY ETYCZNE Postawa naukowa, która ma prowadzi do adekwatnego obrazu wiata, nie pozwala nam unikn rozszczepie w ocenianiu i kae nam dostrzega złe strony rzeczy dobrych i dobre złych. Tymczasem taka postawa demobilizuje działacza, tak jak demobilizuje go dostrzeganie dobrych stron wroga, którego zwalcza si i złych stron ustroju, o który si bije 25. To wszystko sprzyja patrzeniu na Wszechwiat, take na nas samych z rezerw i z odmiennej perspektywy. Pozycja widza, któr udaje si osign dziki pogldom i spokojowi jest sednem współczesnych przekona. Moliwo odrywania si od realnego-emocjonalnego poziomu mylenia i wchodzenie na emocjonalny i racjonalny poziom widza, kogo kto jest poza, chocia na chwilk, daje ogromne moliwoci specyficznego ogldu wszystkiego co si dzieje. Wznoszc si na kolejne poziomy oderwania, mona swobodnie tworzy wiat, nowe wyobraenia o nim. Nie daje to praktycznych rozwiza ale jest zupełnie nowym sposobem mylenia. Ta pozycja obserwatora pozwala na pogodzenie dotychczas sprzecznych kierunków mylenia. Umacnia to harmoni, eliminuje sprzecznoci. Daje to moliwo wielotorowego mylenia, alternatywnych wyobrae na ten sam temat. Hamuje powód, nadmiar, przerost informacji, komunikatów, dwików i obrazów o ładunku semantycznym, którego inaczej odcyfrowa, a ju tym bardziej wchłon i przyswoi, nie ma czasu 26. Negatywnym przejawem tego oderwania s postawy niosce niepokój i destrukcj. Oprócz postawy spacerowicza, włóczgi i turysty wystpuje te postawa gracza. W grze nie idzie o to, kto kogo lepiej zgłbi, lecz kto kogo 25 M. Ossowska, Podstawy nauki o moralnoci, Wrocław, Warszawa, Kraków, 1994, s. 454.

19 19 przechytrzy albo oszuka. Kada wic gra jest wojn; ale działania wojenne kocz si z chwil, gdy decyzja o zwycistwie zapadła. Przeciwnicy podaj sobie rce, obejmuj, s wic znów w przyjani. Mona si gr znudzi, mona si do niej zniechci, mona uzna, e naley zaprzesta zabawy 27. Pojawiaj si gry, które powtarzane, utrwalaj swoj obecno. Tak jest podwójna etyka. Polega na chci zachowania swej wysokiej pozycji w powizaniu z zapewnieniem sobie obrazu w oczach innych jako osoby przestrzegajcej norm etycznych. One bowiem gwarantuj pewn neutralno lub przychylno, wiadcz o specyficznym sprycie, potwierdzaj uczestniczenie w grze. Pierwsz warstw podwójnej etyki jest takie manipulowanie aby nikt si nie zorientował w grze pozorów i aby sprawy przybrały przychylny obrót. Ogólnie to ujmujc, kluczowe kłamstwo sprowadza si tutaj do utosamiania powodzenia osobistego z postpem oraz lansowania przesdu, e postp jest ze swej natury chwalebny, zawsze uyteczny. Gra pozorów, drobny koszt wygładzajcy ostre krawdzie sprzecznoci interesów, jest powizana z ukrywaniem amoralnoci zwycizców. Tymczasem midzy człowiekiem a postpem nie ma bezkarnych interesów. Za kad korzy trzeba gorzko płaci i jake czsto przepłaca 28. Drug warstw jest zapewnienie sobie okazywania przez innych przekonania, e jest si osob etyczn. Pierwsza warstwa łczy si z przekonaniem o nieetycznoci innych. Druga, z przekonaniem innych, e musz by postrzegani przez otoczenie społeczne jako etyczni. Jedn z form podwójnej etyki jest solidarno zawodowa i lojalno rodowiskowa. Jest to bowiem jaka warto i warto o t warto zabiega. Taka etyka, chocia sztuczna, jest przydatna dla zainteresowanych, spełniajc funkcj ochronn. Bdc etyk na pokaz łczy z sob agresj skierowan do osób prawdziwie etycznych. 26 Z. Bauman, Dwa szkice o moralnoci ponowoczesnej, Warszawa 1994, s Tame, s. 34, W. Łysiak, Stulecie kłamców, Warszawa 2000, s. 13.

20 20 Dwie warstwy etyki przejawiaj si w kulturze w powizanych i przeplecionych postawach skrajnych, zwykle wyranie zarysowanych. Dlatego s nudni dobrzy i sympatyczni li, frajerzy czyli uczciwi i przedsibiorczy - oszuci, czarne i białe charaktery inaczej. Taka aksjologia w literaturze, kinematografii, w mediach, powoduje w kocu przeniesienie spopularyzowanych wzorców zachowa do realnego ycia osobistego. One rzutuj na usprawiedliwienie zachowa wczeniej nieetycznych. Dla przykładu, makiawelizm to pomysł na usprawiedliwienie działa władców a nie pospolitych miertelników. Tymczasem w stosunkach midzyludzkich osiganie celów zgodnie z zasad, e cel uwica rodki, jest coraz bardziej popularne. Teoria ewolucji i selekcji stała si wytłumaczeniem bezdusznej konkurencji i eliminacji innych. Podejcie naukowe, wymagajce bezstronnoci i obiektywizmu, awansowało z biegiem czasu do rangi właciwego w stosunkach uczuciowych i emocjonalnych, tworzc codzienny koszmar dla wielu wraliwych i majcych naturalne, ludzkie potrzeby członków rodzin, itd.

21 21 4. MANIPULOWANIE ETYK W STOSUNKACH SPOŁECZNYCH System prawny powinien by spójny, wolny od hipokryzji i przekonujcy. Obrocy nieposłuszestwa obywatelskiego wskazuj na powszechne prawo do obrony przeciw społecznej bezdusznoci kierujc j nawet przeciwko całemu prawu 29. Małonkowie rozstrzygaj wspólnie o istotnych sprawach rodziny. W braku porozumienia kady z nich moe zwróci si o rozstrzygnicie do sdu. Jeeli jeden z małonków odmawia zgody na dokonanie czynnoci przekraczajcej zakres zwykłego zarzdu majtkiem wspólnym albo jeeli porozumienie z nim napotyka trudne do przezwycienia przeszkody, drugi małonek moe zwróci si do sdu o zezwolenie na dokonanie czynnoci. Sd udziela zezwolenia, jeeli dokonania czynnoci wymaga dobro rodziny. Jeeli miedzy małonkami nastpił zupełny i trwały rozkład poycia, kady z małonków moe da, aeby sd rozwizał małestwo przez rozwód. Orzekajc rozwód sd orzeka take, czy i który z małonków ponosi win rozkładu poycia 30. Gdy wina jednego z małonków dotyczy zakresu istotnych spraw rodziny o których małonkowie zwykle rozstrzygaj wspólnie, to wyrok okrelajcy win, orzeczony przez Sd Apelacyjny, staje si wykładni tego w jakich granicach małonkowie mog swobodnie rozstrzyga wspólnie o sprawach z zakresu istotnych spraw rodzinnych, a co znajduje si poza tymi granicami, jako działania sankcjonowane przez prawo, czyli naganne i co najmniej niemoralne. Sd Apelacyjny w Gdasku w jednym ze swoich wyroków. stwierdził, e prowadzenie rozlicze finansowych, ewidencjonowanie i analizowanie 29 J. Hołówka, Etyka w działaniu, Warszawa 2001, s W Polsce sd nie moe orzec rozwodu bez orzekania o winie jeeli obie strony nie wyra na to zgody.

22 22 wydatków oraz ródeł ich pokrycia, pozwala na sformułowanie ogólniejszego wniosku. Otó, jest to jedn z przyczyn wyranie wskazujc na to, e współmałonek przestał traktowa małestwo jako zwizek dwojga ludzi, których łczy uczucie, wzajemny szacunek, potrzeba niesienia wzajemnej pomocy, tolerancja etc. a zaczł je traktowa bardziej jak przedsibiorstwo powołane do osigania okrelonych celów finansowych z koniecznoci nieustannej kontroli dochodów i wydatków z nastawieniem na akumulacj zysku. Kady z małonków, jak uzasadnił sd, powinien rozumie i w rodzinie posiadajcej dochody na przyzwoitym poziomie i dokonujcej tylko obiektywnie racjonalnych wydatków nie ma potrzeby prowadzenia buchalterii w takiej postaci. Uznajc win z wymienionych powodów Sd Apelacyjny uwzgldnił zarówno bezprawno postpowania (sprzeczno z ustaw lub zasadami współycia społecznego), jak i naruszenie moralnoci, obejmujcej takie normy społeczne, które kwalifikuj okrelone ludzkie zachowanie według kryteriów dobra i zła, słusznoci i niesłusznoci. Poniewa jednak nie mona doszuka si przepisów prawnych, albo wyranych wskaza moralnych regulujcych te kwestie, faktycznie samodzielnie uznał, e opisana buchalteria jest czynem niemoralnym i nagannym. Tradycyjnie moralno jest uznawana za zbiór norm postpowania, charakterystycznych dla ludzkiej wspólnoty, utrwalonych w charakterze i trwałych dyspozycjach człowieka. Zachowania te powinny by właciwe take ze wzgldu na okolicznoci. Współczesno charakteryzuje si wystpowaniem wielu sytuacji yciowych, które wczeniej nie miały miejsca. Okrelenie szczegółowych norm moralnych nastrcza wtedy pewne trudnoci, tym bardziej, e przestało ono by prost funkcj, dedukcj uszczegółowienia wczeniejszych zasad postpowania. Zaczyna przypomina układ równa z wieloma niewiadomymi. Tym samym potencjalna ilo rozwiza moe okaza si

23 23 bardzo dua. Towarzyszy temu konieczno rozpoznania tych nowych sytuacji, sformułowania norm i przekazania ich do powszechnego stosowania. Jednoczenie zmienno ycia społecznego i gospodarczego jest na tyle intensywna, e adresaci, potencjalni wykonawcy kreowanej etyki, zostaj pozostawieni sami sobie. Nie mog liczy na wczeniejsze podanie im zasad gdy albo kto nie zdył tego zrobi albo nawet nikt nie zdołał sformułowa nowych norm. Tak rodzi si luka w której kade trzy koleanki przy kawie lub rónorodne instytucje, w tym np. sdy, mog wzgldnie swobodnie te normy kształtowa i pretendowa do roli wyroczni. Sd Apelacyjny w Gdasku z tej niszy moralnej skorzystał i okrelił tym samym obowizujce ramowe zasady rachunkowoci małeskiej. Zapisy w rachunkowoci wynikaj z potrzeby wspomagania pamici ludzkiej odpowiednimi notatkami dotyczcymi zjawisk gospodarczych oraz posiadanego majtku. Z przekazów historycznych wiadomo, e ewidencja gospodarcza była prowadzona ju w staroytnoci. W XX wieku obserwuje si dynamiczny rozwój teorii rachunkowoci. Jej elementy stosuje si czasami w ewidencji przychodów i wydatków rodzinnych, małeskich. Obowizujce zgodnie z tym wyrokiem zasady rachunkowoci małeskiej z punktu widzenia ekonomicznego s trudne do zaakceptowania. Nie tylko nie pozwalaj na racjonalne planowanie wydatków zarówno w długim jak i krótkim okresie, ale równie nie daj moliwoci ledzenia wydatków biecych, co ma wpływ na przepływy pienine i moliwo zapobiegania fatalnym skutkom braku gotówki. I chocia rodzina to nie jest firma czy inne przedsiwzicie i nikt nie spodziewa si aby prowadzona racjonalnie gospodarka w rodzinie była tak rozbudowana, sformalizowana i dokładna jak to ma miejsce w przedsibiorstwach, to w rodzinie take płacone s podatki, podejmowane decyzje o ubezpieczeniu na ycie i doycie aby wspomóc ewentualne przyszłe wiadczenia emerytalne, o zakupie obligacji czy przystpieniu do funduszy inwestycyjnych. Zacignicie kredytu na

24 24 nieruchomo, samochód, studia dziecka, itp. s inwestycjami nioscymi wieloletnie konsekwencje. Takie decyzje s najczciej podejmowane włanie w rodzinach posiadajcych dochody na przyzwoitym poziomie i dokonujcych tylko obiektywnie racjonalnych wydatków. adne postanowienia w tej materii nie powinny zosta podjte bez zrozumienia ich konsekwencji, a te bd tym lepiej rozpoznane im sprawniejsz metod ewidencji i analizy si stworzy. Dyskredytowanie tych metod w polskim prawie rodzinnym jest strat i zacht aby ludzie mylcy racjonalnie i niezalenie (od sdu) nie łczyli si w ramach formalnych zwizków ale korzystali ze zwykłego spisu inwentarza swoich odrbnych majtków, jak to si ju dzieje w niektórych krajach. Łczenie sposobu liczenia pienidzy z ocen sdu co do znalezienia strony winnej rozkładu poycia małeskiego, jest niewybaczalnym błdem, koliduje z poczuciem zdrowego rozsdku i podwaa wysiłki tych wszystkich, którzy te racjonalne zasady staraj si zaszczepi. Opieranie si na załoeniu, e wzajemne obowizki małonków s cile okrelone, a sposób ich wykonywania jest nie tylko powszechnie przyjty ale i obowizujcy nie ma adnego uzasadnienia. Według tego wyobraenia zarówno mczyzna jak i kobieta powinni wzgldem siebie zachowywa si w okrelony z góry sposób, a forma wyraania uczu jest przez te zachowania zdeterminowana, podobnie jak zachowania instynktowne u zwierzt. Kobieta wic powinna oczekiwa, dla przykładu, kwiatów, adorowania i spełnienia wszelkich ycze. Inne zachowania, szczególnie pełne napicia lub sprawiajce przykro, wiadcz o braku uczu miłoci lub przyjani, a tym samym s podstaw do zerwania zwizku. Pogld taki jest równie nieuzasadniony i nie majcy potwierdzenia w faktycznych zachowaniach ludzi, jak i nawyk mylowy o kochajcej kobiecie jako o dobrej kucharce, sprztaczce, praczce i fizykoterapeucie w jednej osobie. Takie rozumowanie doprowadza w kocu do wniosku, e skoro jeden z małonków prowadzi buchalteri domow, a nie jest to akceptowane przez

25 25 drugiego współmałonka, czyli sprawia mu przykro, to znaczy, e ten sprawca jest winny rozkładu poycia małeskiego. Gdyby pój dalej tym tokiem mylenia naleałoby obwinia za rozkład małestwa osoby nadmiernie smutne, niezaradne, obraalskie, sumienne, złoliwe, nudne, dociekliwe, kapryne, konserwatywne, zdewociałe, itp. Na zakoczenie, trudno oprze si refleksji, e cała ta historia trci atawizmem kulturowym, tradycyjnie szlacheck niechci do kupiectwa, ujemn ocen zawodów zwizanych z szeroko rozumianym gospodarowaniem. Moe potrzebne jest zdobycie si na pokonanie pewnej niewidzialnej bariery, zarówno w yciu prywatnym jak i poza nim, które pozwoli spojrze na sfer rachunkowoci małeskiej, nie jak na sdowo okrelony katalog obowizków, ale raczej jak na konstytucyjne wolnoci obywatelskie, pozostajce w pełni do swobodnego uznania kadego ze współmałonków. Pomocna, w ramach rozwaa powiza etyki i stosunków społecznych, jest praca G. Stanleya Beckera pt.: Ekonomiczna teoria zachowa ludzkich. Zajmujc si pozornie odległym tematem tj. wykorzystaniem czasu wolnego, nie uwaa on tego czasu za dobro kupione w zamian za utracone moliwoci zarobkowania. Dokonuje podziału czasu midzy produkcj rynkow a produkcj domow. Uwaa, e jednostka pracuje w domu tak długo, jak długo kracowy produkt jej pracy domowej bdzie wyszy od płacy realnej. Wskazuje tym samym, e sfery produkcji i konsumpcji nie zamykaj si w transakcjach stricte rynkowych, gdzie poredniczy pienidz a wartoci s wyranie okrelone. Jeeli bowiem mona si zastanawia nad kracow uytecznoci czynnoci lub usług wykonywanych w czasie wolnym, to naley take zauway jak staj si one konkurencyjne (substytucyjne, komplementarne) w stosunku do produktów i usług pojawiajcych si na rynku. Ponadto szerokie powizania pomidzy konsumpcj rynkow i poza rynkow pozwalaj widzie całe ycie

26 26 społeczestwa jako wielki, nieustanny proces wzajemnego wiadczenia sobie usług i produkcji. Tyle, e raz zasady tego procesu s wyranie okrelone i te s rynkowymi, posługujemy si w ich ramach pienidzmi, umowami, kalkulacjami itp. Innym razem zasady s rozmyte, niedookrelone w relacjach rodzinnych, koleeskich, gdzie króluj zwyczaje, obyczaje, przyzwyczajenia, wzajemne przysługi, uczucia i instynkty. Przy czym nie tylko nie ma celu umniejszanie, cieszcej si niewielkim zainteresowaniem ekonomii, sfery nierynkowej ale wrcz przeciwnie, wydaje si ona podstawow, gdy to z niej wyodrbniła si w przeszłoci obecna sfera rynkowa. Rosncy cały czas na znaczeniu jest rynek, ale zarazem jak to w tyglu, pozwala na powikszenie i wzbogacenie sfery nierynkowej. Sfery te rozwijaj si obok siebie, w konsekwencji w długim czasie, wzajemnie si wspierajc. Powysze prawidłowoci s zapewne dostrzegane przez przedsibiorców. Dlatego w sposób bardziej lub mniej uwiadomiony prowadzona jest gra konkurencyjna polegajca na nakłanianiu konsumentów do przedkładania wartoci rynkowych nad nierynkowymi. Wynikiem tej gry jest cały zespół zjawisk socjologicznych, poczwszy od zmniejszajcego si przyrostu naturalnego a skoczywszy na zwikszajcej si liczbie rozwodów, nielubnych dzieci i emancypacji kobiet. Zjawiska te powizane s, midzy innymi, ze zwikszonym popytem na samochody, nieruchomoci, usługi turystyczne i inne dobra. Nasuwa si konkluzja, e prawdopodobnie wszyscy ludzie zachowuj si zgodnie z prawami dotyczcymi konsumentów, tak na rynku jak i w yciu prywatnym. Przy takim załoeniu, mona teori zachowa konsumentów, przenie na grunt bardziej ogólny. W jej ramach za skoncentrowa si na zasadach wyboru dóbr i usług przez konsumenta oraz prawach malejcej uytecznoci kracowej. Konsument poszukuje takiego koszyka dóbr, czyli takiej ich mieszanki, która daje mu najwiksze subiektywne zadowolenie a

27 27 jednoczenie jest dla niego dostpna, czyli znajduje si w granicach rodków finansowych pozwalajcych na realn konsumpcj. Przy tym, wzrost zadowolenia konsumenta jest najwikszy przy konsumpcji pierwszego dobra a kade nastpne zwiksza zadowolenie ale o coraz mniejsz warto. Tak sformułowane w uproszczeniu prawo malejcej uytecznoci kracowej dotyczy nie tylko dóbr i usług ale take zmniejszajcego si wzrostu zadowolenia z dochodów. To stwierdzenie, na pozór dziwne, jest przez kadego z łatwoci sprawdzalne przy konsumpcji dowolnego dobra. Przykładowo, gdy jestemy głodni najbardziej smakuje nam pierwsza bułka, druga ju mniej a dziesit bymy zjedli tylko za kar. Podobnie, wiele osób posiadajcych dzi dobrej marki samochody potwierdza, e nie cieszyli si z nich tak bardzo jak z pierwszej Syrenki. I nie ma w tym niczego dziwnego. Konsumenci im maj wicej, tym trudniej odczuwaj zadowolenie z kadej nastpnej wartoci tego samego rodzaju. Dlatego racjonalnie działajcy konsument powinien maksymalizowa zadowolenie przez zwikszanie rónorodnoci dóbr i usług przy zachowaniu tych rzadkich, niepowtarzalnych, trudnych do odtworzenia. My wszyscy, mamy nieustannie nie lada dylemat. Musimy dokonywa stale wyborów co konsumowa. Rozwój gospodarczy powoduje, e dóbr i usług przybywa w lawinowym tempie. Jednoczenie poddani jestemy, w mediach oraz przy wykorzystaniu innych form reklamy i marketingu, bardzo silnej presji, która nie zawsze ułatwia nam dokonanie racjonalnego, wywaonego wyboru. Szczególnie trudne s wybory wartoci rynkowych i spoza rynku. Tym bardziej, e na rynku moemy wspomaga swoje decyzje porównujc ceny, mark i inne atrybuty dóbr, a poza rynkiem kierujemy si jedynie subiektywnym odczuciem. I tylko ono pozostaje nam przy dokonywaniu wyborów, które s w gruncie rzeczy waniejsze. Czynnikami wpływajcymi na warto s w szczególnoci rzadko, czyli niepowtarzalno oraz nakład pracy konieczny do wytworzenia dóbr lub

28 28 usług. W relacjach poza rynkowych jedno i drugie jest wyjtkowo wysokie, chocia wic nie potrafimy okreli tego precyzyjnie, mamy do czynienia z wyjtkowo wysokimi wartociami. Dla przykładu, nakłady na rodzin i wychowanie dzieci, liczone w nakładach finansowych albo w iloci czasu jaki został na rodzin powicony, s porównywalne z dochodami na drugim etacie, alternatywnie z czasem utraconym do uzyskania wyszego od posiadanego wykształcenia, zrobienia kariery zawodowej lub zaznania wielorakich innych przyjemnoci. Kady z nas musi jako porówna to co nieporównywalne i dokona właciwego wyboru. Przy tym utrata wartoci poza rynkowych jest szczególnie bolesna, czsto trudna lub niemoliwa do odrobienia. Patrzc z tego punktu widzenia nasuwaj si nastpujce refleksje natury etycznej: 1. Naley pamita o ogromnej wartoci naszych trwałych powiza i stosunków opartych na zwizkach uczuciowych. W wielu przypadkach wszystkie inne wartoci rynkowe s mniej wane. Naley wiadomie budowa róne nowe zwizki akceptowane przez bliskich. Zwikszy tolerancj na przyjanie, znajomoci i stosunki koleeskie obu płci oraz osób w rónym wieku, wyjtkowo ceni wartoci duchowe, ponadczasowe, ponad jednostkowe, uniwersalne. 2. Naley by przygotowanym na katastrof uczuciow tj. na sytuacj w której osoba bliska dokona wyboru polegajcego na zerwaniu zwizków uczuciowych. W przeszłoci zwizki uczuciowe, rodzinne, przyjacielskie, zawodowe i materialne nawzajem si uzupełniały, warunkowały, przeplatały i łczyły. Były silnie scementowane poprzez wzajemne uzalenienie, majce oparcie w biologicznych podstawach egzystencji i rzadko dochodziło do ich pełnego zerwania. Obecnie takie powizania staj si rzadkoci. Dlatego ludzi powinny łczy relacje jednoczenie na wielu płaszczyznach przy zachowaniu zaufania i uczciwoci, które przy

29 29 katastrofie uczuciowej bd podstaw porozumienia, zrozumienia i akceptacji nowej, trudnej sytuacji dla obu stron. Nie mona zamyka si w wskich krgach zawodowych, koniecznie trzeba przełamywa bariery i hamulce w poznawaniu osób z rónych rodowisk społecznych i o rónym statusie materialnym. Poszukiwa osób o podobnych zainteresowaniach lub akceptujcych nas całociowo a nie okazjonalnie, wyrywkowo lub interesownie. 3. Naley stosowa odtrutk na presj reklamowo-marketingow oraz sugestie wykorzystywane w kampaniach politycznych, np.: - warto jest mie to co reklamuj ale gdy tego nie ma, to nic złego si nie stanie, - politycy dobrze nam ycz ale ich gniew nie powinien by nigdy naszym gniewem na bliskich i znajomych. 4. Traktowa prac zawodow jak przygod lub wyzwanie w której cieka kariery jest tylko jedn z dróg doskonalenia własnej osobowoci tj. obejmujcej take cechy charakteru, poziom intelektualny, sprawno fizyczn, zdrowie psychiczne i zdolno utrzymania dobrych relacji z otoczeniem. Naiwnoci byłoby sdzi, e tych kilka wskazówek wskae słuszn drog ycia etycznego. Wiele wskazuje na to, e aby wynale naukow szczepionk ekonomici powinni połczy swe wysiłki z psychologami i psychiatrami.

30 30 Mdro kobiet buduje ich domy lecz głupie własnorcznie go burz (Przypowieci Salomona 14.1) 4. ELEGANCKA AGRESJA KOBIET Zwykle uwaa si, e dziewczynki maj wiksze zdolnoci jzykowe i e póniej ta rónica znika. W kocu to politycy mskiego rodzaju wygłaszaj płomienne przemówienia. Gdy zapyta si o zdolno opisania swoich uczu, wikszo mczyzn zwykle odpowie twierdzco. Tymczasem testy pokazuj, e tylko 18 % mczyzn potrafi mówi o swych uczuciach, gdy s zakochani lub pragn swego czy czyjego szczcia, podczas gdy ponad 38 % kobiet potrafi zachowa si elokwentnie w takich sytuacjach. Podobnie smutek potrafi wyrazi mniej mczyzn anieli kobiet. Jedynie agresj mczyni potrafi wyrazi dobitniej od kobiet; odpowiednio 30 % mczyzn oraz 25 % kobiet, czyli podobna ilo, wpada we wciekło, robic wraenie na otoczeniu 31. Brytyjska pisarka, B. Cartland napisała: Pragniemy powrotu tradycyjnych, porzdnych zwizków miłosnych. Powrotu mczyzn, którzy dbaj o kobiety, i powrotu kobiet, które nie terroryzuj mczyzn. Dzieje si tak dlatego, e dzi rzdz feministki. Co za okropno Faktycznie ruch feministek zrodził si jako walka kobiet o podstawowe prawa obywatelskie np. bierne i czynne prawo wyborcze, którego kobiety wczeniej nie miały. Nikt te nie moe dyskryminowa nikogo pod adnym wzgldem. Nie dotyczy to tylko kobiet i nie podlega dyskusji. Rozbudzanie apetytów kobiet hasłami feministycznymi to stara metoda stosowana take obecnie przez rzdzcych i nazywana: dziel i rzd. Polega ona na skłócaniu wszystkich ze wszystkimi gdy wtedy gniew 31 J. Hołówka, Etyka w działaniu, Warszawa 2001, s W. Łysiak, Stulecie kłamców, Warszawa 2000, s.206.

31 31 nie obraca si przeciwko władzy. Wykorzystuje si rónice pomidzy ludmi i w ich połoeniu. Aby rozsdnie myle o feminizmie naley po kolei uprzytomni sobie inne rónice midzy ludmi, porówna i zobaczy : blondynów i brunetów, niskich i wysokich, grubych i chudych, bogatych i biednych, szybkich i powolnych, chorych i zdrowych, itd. Naley oprze si sugestii idcej od propagowanej domniemanej krzywdy kobiet lub mczyzn. Nauczycielkami, prawniczkami, biblioterkami, pielgniarkami s czsto kobiety. Fatalne jest, e ruch feministyczny łczy si z obwinianiem mczyzn. Uwaga kobiet zaczyna si skupia na mach, kolegach, kochankach, szefach. Rzadko jednak na synach, braciach, pacjentach, uczniach, klientach. Przy tym głównie kobiety zajmuj si wychowaniem, take mczyzn. Tak w domu jak i w szkołach. One wic maj decydujcy wpływ na cechy osobowoci mczyzn, które potem tak zaciekle atakuj. Jestemy wiadkami pewnego ogólnego procesu, który polega na zmianie roli kobiet w yciu społecznym, rodzinnym. Jest to zjawisko socjologiczne. W zwizku z postpem technicznym cika praca fizyczna nie odgrywa ju takiej roli jak kiedy. Nastpiła regulacja urodzin dzieci, znane s róne formy antykoncepcji, upowszechnił si model rodziny lub Nastpił ogromny postp w medycynie. Poród nie jest bardziej niebezpieczny dla kobiety jak inne zabiegi medyczne. Urzdzenia pomagajce w gospodarstwie domowym oraz nowe technologie produkcji ywnoci pozwalaj na powicanie niewielkiej iloci czasu na przygotowywanie posiłków. Wzrost zamonoci społeczestwa take sprzyja korzystaniu z barów, restauracji, pralni chemicznych. Jednoczenie cikie prace fizyczne s zastpowane przez prac maszyn, urzdze lub automatów, take poza domem, w fabryce, na budowie. Mczyni coraz czciej wykonuj prac umysłow lub lekkie prace fizyczne. Staj si przez to słabsi fizycznie oraz mniej odporni na stresy. To s faktyczne przyczyny powodujce, e kobiety

32 32 mog pełni bardzo podobne role jak mczyni, a mczyni zamiennie wykonuj prace tradycyjnie kojarzone z rol kobiet. Narastaj oczekiwania, zarówno kobiet, jak i mczyzn, które nie zawsze mog by spełniane. Przekraczaj one granice racjonalnoci gdy łami poczucie osobistej wartoci, zasad wzajemnoci, realizacji wspólnych celów, uczciwoci czy wiernoci. Ruch feministyczny, po przekroczeniu tych barier, staje si destrukcyjny, jest wyrazem egocentryzmu. W konkretnych przypadkach rodzi reakcje niezrozumienia, chaosu, zagubienia. Wywołuje swoist reakcj łacuchow, kolejno krzywdzonych i coraz bardziej sobie obcych ludzi. Agresja fizyczna została zidentyfikowana i jednoznacznie negatywnie oceniona, zarówno jako sposób wyraania emocji jak i metoda wychowawcza. Jej skrajne przejawy s karalne i napitnowane. Podobnie traktowane s niektóre formy agresji psychicznej, jak mobbing, molestowanie czy inne psychiczne formy zncania si nad drug osob. Poza zainteresowaniem pozostały, uwaane tradycyjnie za niegrone, niektóre formy zachowania, jak np. złoliwoci, presja psychiczna, wykluczenie, obmowa, długotrwałe milczenie, wiadome przeinaczanie faktów itp. Wydaje si, e potencjalnie podobnie, formy te mog by stosowane przez przedstawicieli kadej z płci. Jednake to włanie kobiety s bardziej elokwentne i lepiej, dobitniej potrafi wyrazi co czuj, take w sferze uczu negatywnych. Jeeli jaka walka si odbywa, to naley sdzi, e w duym stopniu jest prowadzona przy pomocy form agresji psychicznej. Bdc trudn do zidentyfikowania, nie majc jednoznacznego wektora moralnego, staje si taka agresja głównym narzdziem, w którego stosowaniu kobiety posiadaj widoczn przewag. Mczyznom pozostaje ich indywidualizm i pomysłowo. Zachowanie dyskrecji i wielowariantowoci zachowa. Pełne uwiadomienie sobie faktycznej postawy konkretnych kobiet i zrozumienie charakteru zjawiska moe pomóc w znalezieniu właciwego