Zastosowanie protez typu overdenture wspartych na wszczepach zębowych u pacjentów bezzębnych przegląd piśmiennictwa

Transkrypt

1 Agnieszka Ruchała-Tyszler, Bartłomiej W. Loster Zastosowanie protez typu overdenture wspartych na wszczepach zębowych u pacjentów bezzębnych przegląd piśmiennictwa Application of dental implant supported overdentures in edentulous patients academic literature review STRESZCZENIE Bezzębie pacjentów jest chorobą leczoną w ramach publicznej opieki zdrowotnej z zastosowaniem rozległych protez płytowych, które mogą być nieskutecznym rozwiązaniem. Problem ten szczególnie jest widoczny w przypadkach powikłanych diagnostycznie i terapeutycznie trudnych, w których utrudniona adaptacja oraz niekorzystne warunki podłoża protetycznego wymagają zastosowania ponadstandardowych metod postępowania. Celem pracy jest przedstawienie, na podstawie przeglądu piśmiennictwa, możliwości zastosowania alternatywnych rozwiązań wykorzystujących protezy typu overdenture wspierające się na wszczepach dentystycznych. Wielu autorów podkreśla również fakt, iż przy użyciu tego typu rozwiązań dochodzi do zmniejszenia zaniku podłoża protetycznego, co stanowi dodatkowy argument przemawiający za upowszechnianiem leczenia implanto-protetycznego. Rozwój implantologii w powiązaniu ze sprawdzonymi konstrukcjami protetycznymi - jakimi są protezy overdenture, stosowane w rozległych brakach zębowych z postawionym uzębieniem resztkowym, niewątpliwie wpłynął na możliwość wdrażania alternatywnego leczenia bezzębia szczególnie u pacjentów terapeutycznie trudnych. SUMMARY Toothlessness is treated, as a part of public health care, with the application of extensive removable dentures, which may prove to be an inefficient solution. This problem is especially visible in the complicated cases diagnostically and therapeutically difficult, in which an impeded adaptation and unfavourable conditions of the denture supporting area necessitate the application of overstandardised methods of treatment. The aim of this dissertation is to present, on the bases of literature review, the possibility of applying alternative solutions, such as overdentures supported by dental implants. Many authors also emphasis the fact that a solution of this type enables a denture supporting area atrophy to be reduced, which constitutes an additional argument in favour of dissemination of implant-prosthetic treatment. The development of dental implantology combined with approved prosthetic constructions, such as overdentures applied in an extensive tooth missing with the remaining dentition, has had an undeniable impact on the possibility of applying an alternative treatment of toothlessness, particularly among therapeutically difficult patients. 38 Z Instytutu Stomatologii UJ w Krakowie Dyrektor: prof. zw. dr hab. n. med. S. Majewski Słowa kluczowe: wszczepy zębowe, protezy overdenture, planowanie protez ruchomych key words: implants, overdenture, design of removable dentures Bezzębie pacjentów stanowi poważny problem społeczny, którego rozwiązanie w wielu przypadkach przekracza możliwości powszechnej opieki zdrowotnej. Problem ten szczególnie jest widoczny w przypadkach powikłanych diagnostycznie i terapeutycznie trudnych, w których utrudniona adaptacja oraz niekorzystne warunki podłoża protetycznego wymagają zastosowania ponadstandardowych metod postępowania terapeutycznego [1]. Zaliczyć do nich można protezy typu overdenture wspierające się o śródkostne wszczepy filarowe [2, 3, 4, 5]. Autorzy podkreślają, iż przy użyciu tego typu konstrukcji dochodzi do ograniczenia zaniku kości w odcinku przednim żuchwy [6, 7]. Protezy typu overdenture dzięki rozwojowi implantologii stanowią, we współczesnej protetyce stomatologicznej, ważną alternatywę leczenia bezzębia, szczególnie u pacjentów z grupy terapeutycznie trudnej [8, 9, 10]. Celem pracy jest przegląd metod leczenia bezzębia z zastosowaniem protez typu overdenture wspierających się na śródkostnych wszczepach filarowych z omówieniem ich zalet oraz wad. W rehabilitacji bezzębnej jamy ustnej największy problem leczniczy stanowi funkcjonalnie satysfakcjonująca proteza zębowa. Z badań przeprowadzonych przez Mischa [11] wynika, iż większość pacjentów zgłasza utrudnioną adaptację związaną głównie z ruchomością protezy dolnej. Problem ten jest przyczyną zaburzenia mowy i dyskomfortu użytkowania, co w konsekwencji doprowadza do zaniechania jej użytkowania. Wielu autorów [8, 9, 10, 12, 13, 14 ] uważa, iż dyskomfort użytkowania protez można w znaczny sposób wyeliminować przy zastosowaniu protez nakładowych wspierających się o uzębienie resztkowe lub filarowe wszczepy zębowe. Ilość stosowanych implantów w tego typu rekonstrukcjach waha się od dwóch do dziewięciu i jest uzależniona od typu planowanej protezy oraz sposobu obciążenia podłoża protetycznego poprzez zastosowanie protezy całkowicie opierającej się na implantach lub protezy opartej zarówno na implantach jak i na podłożu śluzówkowo-kostnym. W latach 90-tych zaobserwowano znaczny wzrost zainteresowania leczeniem bezzębia przy zastosowaniu protez typu overdenture (ovd) wspierających się na wszczepach zębowych [15]. Obecnie metoda ta znajduje coraz częstsze zastosowanie w codziennej praktyce klinicznej jako dobre i sprawdzone postępowanie gwarantujące zadowolenie lekarza i satysfakcję pacjenta.

2 Jednak wg Attarda i wsp. [16] oraz Waltona i wsp. [17] nie jest to leczenie powszechne ze względu na wysokie koszty leczenia i złożoność procedur zabiegowych. Istotną korzyścią z zastosowania wszczepów zębowych jest przenoszenie obciążeń zgryzowych bezpośrednio na kość, a w konsekwencji zachowanie struktury wyrostka zębowego [18, 19, 20, 21]. Do głównych zalet stosowania protez typu overdenture zalicza się: korzystny efekt estetyczny i fonetyczny, komfort użytkowania poprzez dobrą retencję i stabilizację protezy łącznie z grupą pacjentów po operacjach onkologicznych w obrębie twarzoczaszki, możliwość przeprowadzenia skutecznego leczenia w przypadku dużych destrukcji podłoża protetycznego, prostą możliwość dostosowania (naprawy protezy) w warunkach po ewentualnej utracie wszczepu oraz relatywnie niskie koszty leczenia [13, 22, 23, 24] w porównaniu do leczenia implantoprotetycznego z zastosowaniem stałych konstrukcji protetycznych. Do wad protez tego typu należy zaliczyć: potrzebę okresowego podścielania protezy ze względu na postępujący zanik kostnego podłoża protetycznego, bardziej wymagające zabiegi higieniczne w porównaniu do tradycyjnych protez całkowitych, oraz wyższe koszty postępowania kliniczno-laboratoryjnego w porównaniu z uzupełnieniami konwencjonalnymi [24]. W leczeniu implantoprotetycznym pacjenta bezzębnego konieczne jest rozróżnienie procedur zmierzających do rehabilitacji implantoprotetycznej szczęki i żuchwy. W przeciwieństwie do konwencjonalnego protetycznego leczenia bezzębia autorzy [17, 25, 26] podkreślają większą trudność w zakresie rehabilitacji bezzębnej szczęki. W zależności od stopnia destrukcji kości wyrostka zębodołowego zarówno w szczęce jak i w żuchwie zostały zaproponowane odpowiednie koncepcje leczenia [10, 22, 27, 28, 29], które różnią się ilością wprowadzonych wszczepów, rodzajem mezostruktury, a także potrzebą dodatkowych zabiegów chirurgicznych. Jednym z rozwiązań w rehabilitacji protetycznej bezzębnej żuchwy jest wprowadzenie od 3 do 9 wszczepów i następnie zastosowanie protezy wspierającej się tylko na implantach [10, 12, 27, 29]. Takie rozwiązanie charakteryzuje dobra stabilizacja i retencja oraz możliwość natychmiastowego obciążenia wszczepów. Jednakże częściej stosowanym rozwiązaniem jest równoczesne obciążanie zarówno implantów jak i podłoża śluzówkowo - kostnego. Takie konstrukcje mogą być stosowane w niekorzystnych warunkach morfologicznych i są poprzedzone zabiegiem chirurgicznym mniej obciążającym pacjenta [6, 30]. Nie bez znaczenia są też niższe koszty realizacji [13]. Współczesna różnorodność metod leczenia implantoprotetycznego pozwala na dobranie odpowiednich procedur medycznych do danych warunków podłoża protetycznego [10, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38 ]. Leczenie implantologiczne w zakresie szczęki jest trudniejsze niż w żuchwie. Wskaźnik niepowodzenia jest również wyższy dla szczęki niż dla żuchwy [39, 40]. Jest to związane przede wszystkim z małą ilością kości zbitej, strukturą gąbczastą kości oraz małą ilością tkanki kostnej pod dnem zatoki szczękowej. W przeciwieństwie do żuchwy w szczęce nie można stosować pojedynczych i krótkich implantów o długości mniejszej od 12 mm. Również u pacjentów z zaawansowaną atrofią wyrostka zębodołowego leczenie implantoprotetyczne nie jest możliwe do realizacji bez skomplikowanych zabiegów przygotowawczych. W leczeniu implanto-protetycznym z zastosowaniem protez wspierających się na wszczepach protezie zapewniają utrzymanie na podłożu zakotwiczenia bezklamrowe. Do najczęściej stosowanych elementów zamocowania i łączenia w implantoprotetyce [33, 41, 42] należą mocowania kuliste (produkowane fabrycznie w różnych rozmiarze i kształcie), belkowe konstrukcje retencyjne (belka Doldera, Hadera, z ich modyfikacjami). Zaletą użycia belek i mocowań kulkowych to możliwość stosowania fabrycznych elementów dostosowanych do konkretnego przypadku, łatwość regulowania retencji, trwałość stabilizacyjna. W przypadku elementów kulkowych łatwe utrzymanie higieny. Z wad można wymienić możliwość rotacji uzupełnienia wokół osi układu belkowego, utrudnione zabiegi higieniczne w przypadku zespolenia belkowego, dokładne równoległe zamocowanie matryc mocowania kulkowego. Rzadziej stosowane są magnesy wykonane ze stopów metali charakteryzujących się właściwościami magnetycznymi. Najbardziej powszechne systemy zaczepów magnetycznych to Dyna i Steco [43, 44]. Wadą ich stosowania jest możliwość poziomego przemieszczania się protezy i korozji poszczególnych elementów [45]. Zjawisko korozji wyeliminowano poprzez zastosowanie tytanowych obudów [22]. Stosunkowo nową konstrukcją mająca zarówno swoich zwolenników jak i przeciwników to system podwójnych koron koron teleskopowe w protezie hybrydowej [46]. Niektórzy badacze sugerują iż najkorzystniejsze jest zastosowanie elementów retencyjnych w postaci belki [40], inni osiągnęli zadawalające rezultaty przy użyciu magnesów podkreślając ich dużą niezawodność, minimalizacją momentów obrotowych [43, 47]. Najbardziej korzystne dla utrzymania higieny są zaczepy kulkowe. Okoński i wsp. [48] oceniając wydolność żucia u pacjentów użytkujących dolne protezy ovd nie wykazali istotnych różnic pomiędzy grupami pacjentów, u których zastosowano kuliste elementy mocujące w porównaniu z belkową konstrukcją retencyjną. Użycie dwóch implantów w żuchwie znacznie poprawia retencję protezy [49, 50, 51], choć i ta konstrukcja nie jest w pełni satysfakcjonująca [12]. Pattarelli i wsp.[cyt. za 23] uważają, że najkorzystniejszym rozwiązaniem po uwzględnieniu mechaniki żucia byłoby zastosowanie czterech wszczepów w okolicy zębów 36, 33, 43, 46. W szczęce natomiast najkorzystniejsze dla obciążeń okluzyjnych jest umieszczenie wszczepów w okolicy zębów 15, 25, lecz ze względu na bliskość zatoki szczękowej stosuje się implanty w odcinku międzykłowym lub między pierwszymi przedtrzonowcami. [23,7]. Arentowicz i Jabłoński [7] stwierdzili, iż najkorzystniejsze jest zastosowanie większej ilości wszczepów filarowych w odcinku między otworami bródkowymi w żuchwie i w okolicy przedtrzonowcowej w szczęce, a także przy większej liczbie zastosowanych wszczepów następuje mniejszy zanik struktur kostnych oraz dłuższy okres stabilizacji implantoprotez. Przy stosowaniu protez typu overdenture wspierających się o wszczepy zębowe istotne jest ustalenie odpowiedniego modelu okluzji [23, 27]. Wg Majewskiego [27] należy dążyć do pionowego obciążenia wszczepów przez odpowiednie ukształtowanie powierzchni okluzyjnej zębów, a tym samym uzyskać zrównoważony kontakt wielopunktowy w centralnej okluzji i prowadzenie grupowe. Z badań Langa i wsp. [52] oceniających zależność miedzy funkcjonowaniem receptorów ozębnowych, mechanizmem żucia, artykulacją, a prowadzeniem stawowym wynika, że w przypadku gdy w przeciwstawnym łuku zębowym są zęby własne, uzupełnienia stałe, prace kombinowane, bądź uzupełnienia typu overdenture, wskazane jest zapewnienie modelu okluzji z prowadzeniem kłowym lub grupowym 39

3 w laterotruzji lub prowadzeniem siecznym w protruzji. Interesujące badania przeprowadził Chladek i wsp. [53] porównujące kompatybilność biomechaniczną systemów łączących wszczepy i protezy typu overdenture, przeprowadzonych w warunkach in vitro. Zdaniem autorów zrozumienie sukcesu wynikającego z zastosowania filaru wszczepionego w tkankę kostną nie może pozostać bez analizy mechanizmu funkcjonowania protezy [53]. W głównej mierze literatura fachowa ukazuje rezultaty kliniczne, rzadziej zasady umiejscawiania implantów, metody ich łączenia w aspekcie stabilizacji i retencji protez, a także profilaktykę naprężeń w kości wokół wszczepu [13]. Z przeprowadzonych badań wynika, iż w przypadku zastosowania dwóch wszczepów zębowych najkorzystniejsze jest stosowanie mezostruktury w postaci kulkowych elementów retencyjnych lub belki prostej, natomiast stosowanie belki o osi dwukrotnie załamanej (przedłużona dystalnie) powoduje znaczne przekroczenie naprężeń tolerowanych przez tkankę kostną i może powodować resorpcję tkanki kostnej wokół implantu. Najbardziej obciążone są dystalne części zespolenia belkowego [27]. Leczenie implantoprotetyczne jest stosowane również u pacjentów po zabiegach onkologicznych w obrębie twarzoczaszki [54, 55], lecz stosowanie wszczepów zębowych w tych przypadkach obarczone jest większym ryzykiem niepowodzeń, gdyż wszczep zębowy jest potencjalnie więcej obciążony ze względu na znaczną redukcję pola protetycznego [55]. Pacjenci pooperacyjni zwykle nie są w dobrym stanie ogólnym, co ograniczyć może ich czas przebywania w gabinecie, dlatego konstrukcje protetyczne winny dawać możliwość wykorzystania użytkowanego uzupełnienia po ewentualnej utracie któregoś z filarów [54]. Warto dodać, iż w prawidłowych warunkach sukces implantacji dla szczęki wynosi od 75-80%, dla żuchwy od % [10, 39, 40]. Jednak u pacjentów po zabiegach onkologicznych i stosowaniu naświetlania uzyskuje się gorsze od przedstawionych powyżej wyników [56, 57, 58]. W piśmiennictwie opisywane są pozytywne wyniki leczenia po zastosowaniu wszczepów zębowych różnych producentów. Niemniej jednak najbardziej popularne są wszczepy systemu Bränemark [3, 10, 30]. Z innych stosowanych wymienić można: ITI Straumann, 3i, IMZ, Core-Vent, Astra, TBR, Alpha-Bio, Osteoplant-Hex. Obecnie w piśmiennictwie wyróżnić można dwie zasadnicze metody leczenia implantoprotetycznego. Pierwsza opracowana przez Bränemarka uwzględniająca od 3-6 miesięczną przerwę pomiędzy etapem chirurgicznym, a protetycznym. Druga coraz bardziej popularna jednoetapowa polegająca na bezpośrednim obciążeniu wszczepu. Wielu badaczy uważa, że obciążenie bezpośrednie nie zakłóca procesu integracji [59, 60], natomiast jest lepiej tolerowana przez pacjentów szczególnie aktywnych zawodowo. Adamczyk i wsp. [61], Gawlak i wsp. [3] zaobserwowali zmiany w stabilności po natychmiastowym obciążeniu implantu. Początkowa dobra stabilność uległa pogorszeniu, z następującym powrotem do dobrej stabilności, co może być odzwierciedleniem okresów przebudowy kostnej wokół wszczepów. Przełomem w implantologii stał się system Bränemark Novum stosowany do natychmiastowego, docelowego uzupełnienia bezzębnej żuchwy, zalecany szczególnie w przypadkach trudnych anatomicznie choć ze względu na dość skomplikowaną procedurę chirurgiczno-proteytczną nie jest on stosowany powszechnie, zalecana szczególnie w przypadkach trudnych anatomicznie [28]. 40 Niektórzy autorzy [62] do rekonstrukcji całkowitych braków zębowych w żuchwie stosują z zadawalającym rezultatem system MDI tzw. mini-implantów, podkreślając małą inwazyjność zabiegu, możliwość zastosowania w przypadku bardzo wąskiego wyrostka zębodołowego oraz natychmiastowego obciążenia. Niezależnie od stosowanych systemów kluczowe jest prawidłowe utrzymanie higieny odnoszące się nie tylko do ruchomej części, ale także samego wszczepu i jego okolic. Dlatego w każdym przypadku pacjenta winien otrzymać stosowną instrukcję, a w czasie wizyt kontrolnych bezwzględnie należy zwracać uwagę na stan higieny jamy ustnej. Z badań przeprowadzonych przez Krukowską i wsp. [63] wynika, że stan zapalny dziąseł wokół implantu wystąpił tylko u osób mających problem z utrzymaniem higieny, nie stosujących się do zaleceń lekarskich i nie zgłaszających się na wizyty kontrolne. Ważna jest także właściwa dbałość o zastosowane implanto-protezy po zakończonym leczeniu. Reasumując należy jeszcze raz przytoczyć zdanie wielu badaczy [1-3, 5, 7, 10, 12, 13, 15-17, 27, 30, 31, 36, 62, 63], którzy podkreślają możliwość uzyskania skutecznej rehabilitacji układu stomatognatycznego pacjentów bezzębnych poprzez zastosowanie protez typu overdenture wspierających się na wszczepach śródkostnych co niesie poprawę komfortu życia pacjentów, dobrą adaptację do tego typu uzupełnień protetycznych, dobry efekt estetyczny, stabilizację i retencję protez. Wydaje się, że dla tej grupy pacjentów, szczególnie w przypadkach u których stwierdzamy trudne warunki podłoża protetycznego uniemożliwiające uzyskanie dostatecznej fiksacji i stabilizacji poprzez zastosowanie konwencjonalnych procedur terapeutycznych należy rozważać możliwość zastosowania konstrukcji implantoprotez overdenture wspierających się o wszczepy śródkostne. PIŚMIENNICTWO 1. Majewski S.: Podstawy protetyki w praktyce lekarskiej i technice dentystycznej. SZS-W, Kraków, Hug S., Mantokoudis D., Mericske-Stern R.: Clinical evaluation of 3 overdenture concepts with tooth roots and implants: 2-year results. Int. J. Prosthodont., 2006, 19(3): Gawlak D., Gawor E., Ciechowicz B., Foksowicz A., Mierzwińska- Nastalska E.: Rehabilitacja protetyczna bezzębnych pacjentów z zastosowaniem protez overdentures wspartych na wszczepach opis wybranych przypadków klinicznych. Por. Stomat., 2005, 2: Kronstrom M., Windbom C., Soderfeld B.: Patient evaluation after treatment with maxillary implant - supported overdentures. Clin Implant Dent Relat. Res. 2006, 8(1): Visser A., Meijer H.J., Raghoebar, G.M.,: Implant-retained mandibular overdentures versus conventional dentures: 10 years of care and aftercare. Int. J. Prosthodont. 2006, 19(3): Wojciechowska M., Biesaga R., Romanowicz M., Knytel M.: Ocena kliniczna protez overdenture z zespoleniem kulkowym, oparych na czterech implantach. Stom. Współ., 2005, 12(2): Arentowicz G., Jabłoński D.: Odległe wyniki leczenia implantoprotetycznego z zastosowaniem różnego typu śródkostnych wszczepów dentystycznych., 2003, 1: Gala A., Czupryna S., Chołociński G.: Protezy overdentures jako metoda wykorzystania uzębienia resztkowego resztkowego leczeniu protetycznym zagadnienia podstawowe. Por. Stomat., 2003, 2:

4 9. Matraszek H., Mróz-Moskwa L.: Protezy overdenture w leczeniu protetycznym opis przypadków z własnej praktyki klinicznej. Por. Stomat., 2002, 3: Majewski S.: Implantoprotetyczna metoda rekonstrukcji uzębienia w przypadkach całkowitego bezzębna żuchwy na podstawie własnych doświadczeń klinicznych., 2003, 1: Misch L.S., Misch C.E.: Denture satisfaction: a patient s perspective. Int. J. Oral Implant., 1991, 7: Bereznowski Z., Olivier W.: Zastosowanie implantów śródkostnych w rehabilitacji protetycznej żuchwy bezzębnej. Mag. Stomat., 2001, 7-8: Koczorowski R., Surdacka A., Brożek R.: Doświadczenia własne z protezami bezzębnej żuchwy opartymi na wszczepach śródkostnych. Dent. Forum, 2005, 33(2): Loster B.W., Steczko W.: Overdentures na zatrzaskach korzeniowych - doświadczenia własne. Prot. Stomat., 1997, 2: Johns R.B., Jemt T., Heath M.R., Hutton J.E., McKenna S., McNamara D.C., Steenberghe D., Taylor R., Watson R.M., Herrman I.: A multicenter study of overdentures supported by Branemark Implants. Int. J. Oral Maxillofac. Implants., 1992, 7: Attard N.J., Zarb G.A., Laporte A.: Long-term treatment costs associated with implant-supported mandibular prosthesess in edentulous patients. Int. J. Proshodont., 2005, 2(18): Walton J.N.: A randomized clinical trial comparing two mandibular implant overdenture designs: 3-year prosthetic outcomes using a six-filed protocol. Int. J. Prosthodont., 2003, 3(16): Naert I., Gizani S., Vuylsteke M., Steenberghe D.: A 5-year randomized clinical trial on the influence of splinted and unsplinted oral implants in/the mandibular overdenture therapy. Part I: Periimplant outcome. Clin. Oral Implants Res., 1998, 9: Spiechowicz E.: Protetyka stomatologiczna. PZWL, Warszawa, Närhi T.O., Geertrman M.E., Hevinga M., Abdo H. Kalk W.: Changes in the edentulous maxilla in person wearing implants-retained mandibular overdentures. J. Prosthet. Dent., 2000, 84: Wowern von N., Gotfredsen K.: Implant-supported overdentures, a prevention of bone loss in edentulous mandibles? Clin. Oral Implants Res., 2000, 11: Richter E.J.: Leczenie protetyczne. W: Majewski S. red. Implantologia. Wrocław: Urban&Partner Pietruski J.K., Pietruska M.D.,Stokowska W., Pattarelli G.M.: Protezy overdenture wybrane możliwości zastosowania w rehabilitacji narządu żucia. Czas. Stomat., 2001, 7: Heydecke G., Penrod J.R., Takanashi Y., Lund J.P., Feine J.S., Thomason J.M.: Cost-effectiveness of mandibular two-implant overdentures and conventional dentures in the edentulous elderly. J. Dent. Res., 2005, 84(9): McCord J.F., Blum I.: Prevention of bone loss for edentulous patients. Eur. J. Prosthod. Rest. Dent., 2003, 2(11): Schmitt A., Zarb G.A.: The notion of implant-supported overdentures. J. Prosthet. Dent., 1998, 1(79): Majewski S.: Koncepcje wariantowych rozwiązań suprastruktur protetycznych na bazie filarowych wszczepów dentystycznych w przypadkach braków częściowych oraz całkowitego bezzębia w szczęce i żuchwie., 2006, 2: Awiłło K.: System Bränemark Novum nowa koncepcja leczenia bezzębnej żuchwy., 2002, 1: Spiekermann H., Wszczepy śródkostne. Protetyka stomatologiczna. Urban&Partner, Wrocław, Adamczyk E., Gładkowski J., Anulewicz A., Feder T., Spiechowicz E., Stendera P., Kubani M.: Ocena retencji i stabilizacji protez całkowitych dolnych opartych na wszczepach Branemarka. Prot.Stomat., 2000, 50: Awad M.A., Lund J.P., Shapiro S.H.: Oral health status and treatment satisfaction with mandibular implant and convential dentures: a randomized clinical trial in a senior population. Int. J. Prosthod., 2003, 4,(16): MacEntee M.I., Walton J.N.: A clinical trial of patients satisfaction and prosthodontic needs with ball and bar attachments for implant-retined complete overdentures: three-year results. J. Proshet. Dent., 2005, 93(1): Kampen F., Cune M., Bilt A., Bosman F.,:Retention and postinsertion maitenance of bar-clip, ball and magnet attachments in mandibular implant overdenture treatment: an in vivo comparison after 3 months of function. Clin. Oral Implant. Res., 2003, 14: Botega D.M., Mesquita M.F. Henriques G.E.: Retention force and fatigue strength of overdenture attachment systems. J. Oral Rehabil., 2004, 31: Doundoouakis J.H., Eckert S.E., Lidquist C.C., Jeffcoat M.K.: The implant supported overdenture as alternative to the complete mandibular denture. JADA, 2003, 134: Naert I., Alsaadi G., Quirynen M.: Proshetic aspects and patients satisfaction with two-implant retained mandibular overdentures; a 10-year randomized clinical study. Int. J. Prosthodont., 2004, 4(17): Sadowsky S.J.: Mandibular implant-retained overdentures: a literature review. J. Prosthet. Dent., 2001, 5(86): Takanashi Y., Penrod J.R., Lund J.P., Feine J.S.: A cost comparison of mandibular two-implant overdenture and conventional denture treatment. Int. J. Prosthodont., 2004, 2(17): Jemt T., Chai J.Y.: A 5-year prospective multicenter follow-up report on overdentures supported by osseointegrated implants. Int J. Oral Maxillofac. Implants., 1996, 2: Bergendal T., Engquist B.: Implant-supported overdentures: a longitudinal prospective study. Clin. Oral Investig., 1997, 2: English C.E.: Bar patterns in implant prosthodontics. Implant. Dent., 1994, 4: Trakas T., Michalakis K., Kang K., Hirayama H.: Attachment systems for implant retained overdentures: litewrature review. Implant. Dent., 2006, 15(1): Makacewicz S., Bohater P., Panek Z.: Ocena zaczepów magnetycznych Dyna po 7-letnim okresie obserwacji. Por. Stomat., 2003, 7: Biesaga R.K., Romanowicz M.: Protezy overdenture z wykorzystaniem minimagnesów jako elementów retencyjnych doniesienie wstępne., 2004, 4: Kokubo Y., Fukushima S.: Magnetic attachments for esthetic management of an overdenture. J. Prosthet. Dent., 2002, 88(3): Lothigius E., Smedberg J.I., De Buch V., Nilner K.: A new design for hybrid prosthesis supported by osseointegrated implants. Part 1. Technical aspects. Int. J. Oral Maxillofac. Implants, 1991, 6: Pers M., Langot C., Janicki M., Wojciechowski J.: Wykorzystanie systemu retencji magnetycznej Dyna w protetycznej rehabilitacji pacjenta. Protet. Stomat., 2004, 54(1): Okoński P., Mierzwińska-Nastalska E.: Ocena wydolności żucia u pacjentów użytkujących dolne protezy typu overdenture wsparte na wszczepach sródkostnych obserwacje pięcioletnie., 2004, 2:

5 Pellecchia M., Pellecchia R., Emitiaz S.: Distal extension mandibular removable partial denture connected to an anterior fixed implant supported prosthesis A clinical report. J. Prostet. Dent., 2000, 83: Meijer H.J., Raghoebar G.M., Vant Hof M.A., Visser A., Geertman M.E., Van Oort R.P.: A controled clinical trial of implant-retained mandibular overdentures; five-year results of clinical aspects and aftercare of IMZ implants and Branemark implants. J. Prosthodont., 2000, 9: Gotfredsen K., Holm B.: Implant-supported mandibular overdentures retained with ball or bar attachments: a randomized prospective 5-year study. Int. J. Prostodont. 2000, 13: Lang B.R., Razzog M.E.: Lingualized integration: Tooth molds and an occlusal scheme for edentulous implant patients. Implant. Dent., 1992, 1: Chladek W., Chladek G., Krukowska J., Lipski T.: Porównanie kompatybilności biomechanicznej wybranych systemów umocowania protez overdenture., 2004, 4: Rolski D., Kostrzewa-Janicka J., Mierzwińska-Nastalska E.,Foksowicz A., Starościak S., Kawecki A.: Zastosowanie zmodyfikowanego zespolenia kładkowego dla umocowania protez całkowitych typu overdenture w rehabilitacji pacjentów po operacjach nowotworów w obrębie części twarzowej czaszki. Protet. Stomat., 2004, 54(5): Frączak B., Kijak E., Tutak M.: Niepowodzenia leczenia protezami overdenture na wsczepach po rozległych zabiegach chirurgicznych., 2001, 2: Cooper L. at all: Treatment of edentulism using Astra Tech implants and Bali abutments to retain mandibular overdentures. Int. J. Oral Maxil. Implants, 1999, 14: Oechslin C.K., Zimmermann A., Gratz K., Sailer H.: Histologic evidence of osseointegration in the irradiated and reconstructted mandibule: A case report. Int. J. Oral Maxil. Implants, 1999, 14: Papageorge M.B., Karabetou S.M., Norris L.H.: Rehabilitation of patients with reconstructed mandibules using osseointegrated implants: clinical report. Int. J. Oral Maxil. Implants, 1999, 14: Ericsson I., Nilson H., Lindh T., Nilner K., Randow K.: Immediate functional loading of Branemark single tooth implants. An 18 months clinical pilot follow-up study. Clin. Oral Implants Res., 2000, 11(1): Herrera Briones F., Romero Olid M.N., Vallecillo Capilla M.: Update on immediate implant loading: a review of the literature. Med. Oral, 2004, 9(1): Adamczyk E., Gładkowski J., Mierzwińska- Nastalska E., Ciechowicz K., Mateńko D., Spiechowicz E.: Metoda obciążenia natychmiastowego wszvczepów śródkostnych protezami typu overdenture. Prot. Stomat., 2004, 6: Ziółkowska A., Rybicki M.: Mini-implanty zastosowanie w implantoprotetyce ze szczególnym uwzględnieniem ich długoterminowego obciążenia. Doniesienie na podstawie piśmiennictwa., 2006, 4: Krukowska J., Kamieńska A., Krakowska O.: Ocena kliniczna protez typu overdenture wspartych na implantach systemu Branemark. Protet. Stom., 2003, 53(6): Artykuł nadesłano: Przyjęto do druku: Adres do korespondencji: Katedra Protetyki Stomatologicznej IS UJCM ul. Montelupich 4, Kraków 42