Obiektywna i subiektywna ocena wydolności żucia u pacjentów leczonych z zastosowaniem protez typu overdenture wspartych o wszczepy śródkostne*

Transkrypt

1 PROT. STOM., 2006, LVI, 1 Obiektywna i subiektywna ocena wydolności żucia u pacjentów leczonych z zastosowaniem protez typu overdenture wspartych o wszczepy śródkostne* Objective and subjective evaluation of chewing efficiency in the group of patients treated with implant supported overdentures Piotr Okoński Leczenie pacjentów bezzębnych jest jednym z najtrudniejszych zadań, przed jakim staje lekarz dentysta w codziennej praktyce klinicznej. Zastosowanie wszczepów śródkostnych pozwala na znaczną poprawę funkcjonowania uzupełnień protetycznych i wpływa na podniesienie komfortu życia leczonych w ten sposób pacjentów. W pracy przedstawiono wyniki badań dotyczących wydolności żucia oraz zaprezentowano ocenę wyników leczenia z zastosowaniem protez typu overdenture wspartych o wszczepy sródkostne, dokonaną przez pacjentów. Przez cały okres obserwacji pacjenci podawali bardzo wysoki poziom zadowolenia z przeprowadzonego leczenia. Zaobserwowany w trakcie badań spadek wydolności żucia oceniany testem Optocal nie wpływał negatywnie na subiektywne odczucia pacjentów. Potwierdził on jednak konieczność obiektywnego monitorowania funkcjonowania uzupełnień protetycznych wspartych o wszczepy, niezależnie od dobrych odczuć pacjentów. Prosthetic treatment in the group of edentulous patients seems to be one of a hardest tasks in every day dental practice. The use of dental implants allows to improve function of dentures and increase patients comfort of life. In the article results of investigations of chewing efficiency and patient evaluation of prosthetic treatment with use of implant supported overdentures are presented. In the observed period of time all patient reported high level of satisfaction of treatment results. Observed decrease of chewing efficiency measured with Optocal test, does not interfered in patients subjective feelings. It is proved that is very necessary to estimate, with objective tests, function of implant supported dentures, despite of good results of subjective tests. HASŁA INDEKSOWE: wszczepy śródkostne, protezy typu overdenture, wydolność żucia KEY WORDS: implants, overdentures, chewing efficiency *Zagadnienia wybrane z pracy doktorskiej autora. Praca została wykonana w ramach projektu badawczego w latach finansowanego przez Komitet Badań Naukowych. Z Katedry Protetyki Stomatologicznej IS AM w Warszawie Kierownik: prof. ndzw. dr hab. E. Mierzwińska-Nastalska Adres autorów: Warszawa ul. Nowogrodzka 59 paw. XI Wstęp Leczenie pacjentów bezzębnych jest jednym z najtrudniejszych zadań, przed jakim staje lekarz dentysta w codziennej praktyce klinicznej. Zastosowanie metod leczniczych z użyciem wszczepów śródkostnych pozwala na znaczną poprawę funkcjonowania uzupełnień protetycznych i wpły- 8

2 Implantoprotetyka wa na podniesienie komfortu życia leczonych w ten sposób pacjentów. W przypadku bezzębnej żuchwy często stosowanym rozwiązaniem protetycznym jest osadzenie dwóch wszczepów śródkostnych w obszarze miedzy otworami bródkowymi i wykonanie protezy typu overdenture. Pozwala to na uzyskanie dobrej retencji i stabilizacji dolnej protezy całkowitej. Zaletą tej metody jest stosunkowo prosta procedura zabiegu chirurgicznego i protetycznego. Dzięki temu również jest to najbardziej ekonomiczne rozwiązanie implantoprotetyczne (2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 21, 25, 26, 38, 40). Należy jednak pamiętać, że zadaniem wszczepów przy tego typu rozwiązaniach protetycznych, jest zapewnienie protezie typu overdenture stabilizacji i retencji, natomiast siły żucia powinny być przenoszone poprzez protezę na powierzchnię pola protetycznego. Ważne jest zatem stałe kontrolowanie prawidłowości funkcjonowania samej protezy, przylegania jej płyty do tkanek jamy ustnej, jak również konieczna jest ocena stopnia starcia powierzchni zębów akrylowych, co może mieć wpływ na wydolność żucia pacjentów. Do jej oceny można posłużyć się różnymi metodami badawczymi. Krysiński (23) i Sierpińska (33) metody oznaczania wydolności żucia podzielili na dwie podgrupy: statyczne i czynnościowe. Metody statyczne polegają na przypisaniu kolejnym zębom procentu, w jakim uczestniczą w procesie żucia, co umożliwia określenie stopnia utraty funkcji żucia w przypadku braków w uzębieniu. Metody czynnościowe pozwalają na indywidualną ocenę zmian w wydolności żucia i można podzielić je na trzy rodzaje: 1. kolorymetryczne 2. testy żucia standaryzowanego kęsa pokarmu naturalnego 3. przesiewowe Testy kolorymetryczne wykonywane są przy użyciu gumy do żucia o dwóch różnych kolorach. Po wykonaniu przez pacjenta określonej liczby cykli żucia ocenia się stopień zmieszania kolorów. Testy żucia standaryzowanego kęsa pokarmowego polegają na obserwacji pacjenta żującego określoną próbkę pokarmu naturalnego, aż do momentu jej połknięcia. Oceniana jest wówczas ilość cykli żucia, jaka była niezbędna do uformowania kęsa pokarmowego. Za najbardziej obiektywne testy służące ocenie wydolności żucia uważa się metody przesiewowe, polegające na podaniu pacjentowi do gryzienia odpowiedniej porcji materiału, który po ustalonym czasie lub liczbie cykli jest odzyskiwany, frakcjonowany i ważony. Do najbardziej znanych tego typu testów z użyciem pokarmu naturalnego należy próba Gelmana (23, 33). Polega ona na podaniu pacjentowi do żucia na czas 50 sekund 5 g migdałów. Migdały po wypluciu ulegają wysuszeniu, przesianiu przez sito o oczkach okrągłych średnicy 2,4 mm i zważeniu. Stosunek tej części migdałów, która pozostanie na sicie do całości ich masy stanowi parametr odsetkowej wydajności żucia według Gelmana. Ze względu na nasiąkliwość i co za tym idzie zmiany zarówno wagowe, jak i objętościowe pokarmów naturalnych, lepszym rozwiązaniem jest zastosowanie w tego typu testach, substytutu naturalnego pokarmu, jakim jest np. Optocal. Cel pracy Celem badań była ocena wydolności żucia u pacjentów leczonych z zastosowaniem dolnych protez całkowitych typu overdenture wspartych o wszczepy śródkostne z jednoczesną oceną rezultatów leczenia dokonywaną przez pacjentów. Materiał Do badań zakwalifikowano grupę 38 osób bezzębnych pacjentów Katedry Protetyki Stomatologicznej IS AM w Warszawie, w tym 21 kobiet i 17 mężczyzn, u których wykonano górne konwencjonalne protezy całkowite oraz dolne protezy całkowite typu overdenture wsparte o 2 wszczepy śródkostne. U wszystkich pacjentów zastosowano standardowe tytanowe wszczepy śródkostne systemu Brånemarka o średnicy 3,75 mm. Wszyscy pacjenci leczeni byli według klasycznego dwuetapowego protokołu postępowania implantologicznego z minimum trzymiesięcznym okresem wgajania wszczepów. W badanej grupie pacjentów połączenie protezy z implantami zapewniały kuliste elementy retencyjne lub zespolenie kładkowe (ryc. 1, 2). 9

3 P. Okoński Ryc. 1. Belka Doldera przykręcona do wszczepów. Ryc. 2. Kuliste elementy retencyjne przykręcone do wszczepów. Metody badań Badania kliniczne prowadzono w latach Cała grupa pacjentów objęta była opieką poleczniczą, w ramach której, przynajmniej raz na pół roku dokonywano rutynowej kontroli prawidłowego funkcjonowania protez, a raz do roku przeprowadzano zestaw badań klinicznych pozwalających na ocenę odległych wyników leczenia. W niniejszej pracy przedstawione zostaną wyniki badań dotyczących oceny wydolności żucia z zastosowaniem testu Optocal oraz oceny funkcjonowania protez dokonywanej przez pacjentów w specjalnie opracowanej ankiecie. Zestawienie tych danych pozwoliło na porównanie efektów leczenia ocenianych testami obiektywnymi z subiektywnymi odczuciami pacjentów. Subiektywna ocena funkcji żucia dokonywana przez pacjentów ankieta Na początku każdej wizyty kontrolnej pacjenci proszeni byli o ocenę funkcjonowania protez podczas żucia, poprzez wypełnienie krótkiej ankiety i wybór odpowiedzi najbardziej zbliżonej do ich subiektywnych odczuć. Każdej odpowiedzi przypisana była odpowiednia punktacja, od bardzo dobrej do niedostatecznej, z której ostatecznie wyciągano średnią pozwalającą na ocenę subiektywnych odczuć związanych z żuciem różnego rodzaju pokarmów. Ankieta przedstawiała się następująco: Jak ocenia Pani /Pan możliwość rozgryzania różnych pokarmów? 5 bardzo dobrze mogę gryźć bez kłopotów wszelkiego rodzaju pokarmy o różnej konsystencji i twardości, 4 dobrze mogę gryźć różne pokarmy unikając tylko bardzo twardych, rozdrabnianie kęsów nie nastręcza wielkich trudności, 3 dostatecznie mogę gryźć jedynie wybrane pokarmy o niezbyt twardej konsystencji, formowanie kęsów przychodzi z pewną trudnością, 2 miernie gryzienie sprawia mi ogromne kłopoty, 1 niedostatecznie odgryzanie kęsów pokarmowych jest praktycznie niemożliwe. Celem ankiety było porównanie uzyskanych obiektywnych wyników leczenia z subiektywnymi odczuciami pacjentów w badanej grupie, ze szczególnym zwróceniem uwagi na możliwość rozgryzania i swobodnego jedzenia pokarmów o różnej konsystencji. Przy tworzeniu ankiety wzorowano się na schematach licznie przedstawianych w piśmiennictwie (17, 31, 35, 40). Odpowiedź na zadane pytanie czasami była przybliżona do odpowiedzi sformułowanej w ankiecie, ale i tak pozwalała na ustalenie prawidłowości funkcjonowania protez. Jako zadawalające przyjmowano jedynie odpowiedzi na średnią ocenę 4 lub 5. Wyniki poniżej tych wartości skłaniały do dokonania niezbędnych korekt, a w razie konieczności dokonywano aktywacji elementów retencyjnych lub ich wymiany na nowe, co wiązało się z wykonaniem naprawy. Po każdym badaniu z zanotowanych ocen wyciągano średnią i uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. Badanie wydolności żucia metodą OPTOCAL Do badania wydolności żucia zastosowano test Optocal zaliczany w piśmiennictwie do czynnościowych, przesiewowych metod oceny tego pa- 10

4 Implantoprotetyka rametru (15, 16, 17, 23, 27, 28, 29, 33, 34, 35, 36, 39). Na kolejnych wizytach kontrolnych proszono pacjentów o żucie, w trakcie 60 cykli, 17 wcześniej przygotowanych kostek Optocalu o łącznej masie około 3,5 g (ryc. 3), tak aby go nie połykać. Optocal otrzymywano poprzez zmieszanie do jednorodnej konsystencji następujących składników: Ryc. 3. Kostki Optocalu przygotowane do badań. Optosil Comfort NF (Heraeus) 57% pasta do zębów (New Colodent, Colgate Palmolive Poland) 27% wazelina (Vaselinum album, Ziaja Ltd.) 3% proszek masy alginatowej (Kromopan, Lascod) 4% proszek gipsu modelowego (Greystone, Zeus) 9%. Tak uzyskaną masę mieszano z katalizatorem i uzyskany materiał formowano w sześciany o długości krawędzi 5,6 mm. Po zakończonym żuciu materiał był zbierany, suszony, a następnie przesiewany w kolumnie sit. Kolumna składała się z 11 sit o oczkach od 5,5 mm do 0,5 mm. Kolumnę umieszczano na stoliku wibracyjnym, umożliwiającym przesiew materiału (ryc. 4). Stolik wibracyjny uruchamiano na 30 sek. z maksymalną amplitudą drgań. Następnie ważono materiał zebrany na każdym sicie (od największej do najmniejszej średnicy oczka, sumując kolejno z materiałem uzyskanym z sit o większej średnicy). Ważenia dokonywano za pomocą wagi elektronicznej. Do wyliczania parametru d 50 charakteryzującego wydolność żucia stosowano wzór Rosina-Rammlera (27, 28, 32, 34, 39, 41, 42). Ryc. 4. Kolumna sit na stoliku wibracyjnym. gdzie: Q w to tzw. masa podsitowa (część masy całego przesiewanego materiału, która przeszła przez sito o danej średnicy oczek), d średnica oczek sita, s współczynnik regresji, d 50 jest kalkulowaną średnicą oczka sita, przez które przechodzi połowa masy przeżutego materiału. Wartość parametru d 50 może się wahać od 0 mm (cały przeżuty materiał ulega przesianiu poniżej sita o najmniejszych oczkach) do nieskończoności (cały materiał pozostał na pierwszym sicie) i im jest niższa, tym zdolność pacjenta do rozdrabniania pokarmu jest większa. Wyniki W całym obserwowanym okresie pacjenci podawali pozytywną opinię odnośnie funkcjonowania protez, pomimo dość dużej ilości niezbędnych wizyt kontrolnych oraz konieczności aktywacji ele- 11

5 P. Okoński mentów retencyjnych, a czasami ich wymiany, co wiązało się z wykonaniem naprawy płyty użytkowanych uzupełnień protetycznych. Na podstawie odpowiedzi udzielanych przez pacjentów w czasie kolejnych wizyt kontrolnych, dokonano analizy subiektywnej oceny funkcjonowania protez. Średnie oceny przyznane przez pacjentów w ramach oceny funkcjonowania użytkowanych przez nich protez przedstawia tabela I i rycina 5. Najniższą średnią ocen uzyskano w badaniu po pierwszym roku użytkowania protez, lecz i ta ocena była relatywnie bardzo wysoka. W kolejnym roku uzyskano najwyższą średnią ocen w całym cyklu badań, a w latach kolejnych średnia ocen wykazywała tendencję malejącą, utrzymując się na wciąż wysokim poziomie, osiągając wysoką wartość 4,526 po pięciu latach użytkowania protez. Najwyższą średnią ocen, wynoszącą 4,8 odnotowano w drugim roku badań w grupie pacjentów użytkujących protezy overdenture na zaczepach Ryc. 5. Średnie oceny przyznane przez pacjentów w kolejnych latach badań w ramach oceny funkcji żucia. Ryc. 6. Zmiany wydolności żucia uzyskane w kolejnych latach badań (1/d50). T a b e l a I. Średnie oceny przyznane przez pacjentów w kolejnych latach badań w ramach oceny funkcjonowania użytkowanych przez nich protez Subiektywna ocena funkcjonowania protez Badanie rodzaj elementu retencyjnego cała grupa błąd standardowy belka zaczepy kuliste Po roku 4,447 0,503 4,500 4,300 Po dwóch latach 4,657 0,582 4,607 4,800 Po trzech latach 4,605 0,594 4,607 4,600 Po czterech latach 4,552 0,645 4,607 4,400 Po pięciu latach 4,526 0,687 4,571 4,400 T a b e l a I I. Średnie wartości parametru d50 opisującego wydolność żucia, uzyskane w kolejnych latach badań Średnia wartość parametru d50 Badanie rodzaju elementu retencyjnego cała grupa (średnia) błąd standardowy belka zaczepy kuliste Po roku 2,653 0,725 2,626 2,728 Po dwóch latach 3,009 0,767 2,990 3,064 Po trzech latach 3, ,420 3,514 Po czterech latach 3,775 0,929 3,757 3,827 Po pięciu latach 4,205 1,066 4,196 4,231 12

6 Implantoprotetyka kulistych. W kolejnych latach średnia ocen w tej grupie spadała, osiągając końcową wartość 4,4. W grupie pacjentów użytkujących protezy overdenture wsparte na belce Doldera najwyższą ocenę średnią uzyskano w drugim roku badań, a w latach kolejnych odnotowano niewielki tylko spadek poziomu zadowolenia pacjentów. Analiza statystyczna uzyskanych wyników wykazała wysoce istotny statystycznie związek pomiędzy kolejnymi seriami badań (p<0,0001) przy wysokim współczynniku korelacji, co pozwala na wyciągnięcie bardzo prawdopodobnych wniosków z badań klinicznych i potwierdza nieprzypadkowy dobry wynik leczenia z zastosowaniem wszczepów. Średnie wartości parametru d 50 określającego wydolność żucia dla wszystkich badanych wraz z odchyleniami standardowymi oraz dla grup pacjentów, u których zastosowano jako element retencyjny belkę i zaczepy kuliste, przedstawia tabela II i rycina 6. Różnice w wynikach kolejnych badań były istotne statystycznie (p<0,0001) przy zachowanym bardzo wysokim współczynniku korelacji. Obserwowano ciągły wzrost wartości współczynnika d 50, co oznacza stopniowe pogarszanie się wydolności żucia w każdym następnym roku obserwacji w stosunku do poprzedniego. Parametr d 50 w pierwszym roku użytkowania protez wspartych o wszczepy śródkostne wynosił 2,653, a po pięciu latach osiągnął wartość 4,205. Oznacza to, iż jego zmiana była bardzo znaczna i w końcowej fazie badań wydolność żucia była blisko dwukrotnie mniejsza niż ta, która została zmierzona na początku. Nie stwierdzono statystycznie istotnej różnicy w parametrze opisującym wydolność żucia w zależności od rodzaju zastosowanego rozwiązania protetycznego (belka lub zaczepy kuliste). Dyskusja W badanym okresie u wszystkich pacjentów osiągnięto znaczną poprawę funkcjonowania uzupełnień protetycznych, a w szczególności dolnej protezy, której ustabilizowanie za pomocą implantów i systemu retencyjnego, wpłynęło na bardzo wysoki poziom zadowolenia osób biorących udział w badaniu. Duża ilość ocen pozytywnych, jakie wystawiali pacjenci, utrzymywała się przez cały okres badań. Jakkolwiek wyniki oceny tego parametru w kolejnych latach nie pozostawały ze sobą w istotnym związku statystycznym, to na podstawie obserwacji klinicznych stwierdzić można, że nawet po pięciu latach użytkowania protez wspartych o wszczepy, były one całkowicie akceptowane przez leczonych pacjentów. Należy zauważyć, że obiektywnie zbadany spadek wydolności żucia, który w piątym roku badań zbliżał się do połowy wydolności zmierzonej w pierwszych latach, nie wpływał negatywnie na zadowolenie pacjentów z posiadanych uzupełnień protetycznych. Podobne obserwacje przedstawili Slagter i wsp. (34, 36), którzy w swoich doniesieniach podają jako wynik kalkulacji parametru d 50 przy 60 cyklach żucia, u użytkowników konwencjonalnych protez całkowitych, wartość 2,140, co odpowiada w przybliżeniu wynikowi uzyskanemu w niniejszych badaniach po roku użytkowania protez (2,653). Wymienieni autorzy nie przedstawiają jednak jak zmieniał się badany parametr w czasie użytkowania uzupełnień protetycznych, a jedynie wykorzystują test Optocal dla dokonania porównania wydolności żucia u pacjentów bezzębnych z grupą pacjentów z zachowanym naturalnym uzębieniem. Konfrontując uzyskane w badaniach z zastosowaniem testu czynnościowego zmiany wydolności żucia z wysokim poziomem satysfakcji pacjentów użytkujących oceniane uzupełnienia protetyczne jest możliwe, że pogorszenie skuteczności rozdrabniania spożywanych pokarmów było rekompensowane poprzez zwiększenie ilości cykli żucia niezbędnych do uformowania kęsa pokarmowego. Może to wpływać niekorzystnie na stan tkanek podłoża protetycznego, powodując jego nadmierne przeciążenie i zwiększenie zaników kostnych (1, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 23, 27, 28, 29, 30, 31, 35, 36,40, 42). U części pacjentów pogorszenie parametrów opisujących wydolność żucia, mogło być kompensowane poprzez zwiększenie objętości kęsa pokarmowego i mniejsze jego rozdrobnienie. Efektem tego jest zwykle pogorszenie funkcjonowania układu trawiennego, a w szczególności jego pierwszych elementów przełyku i żołądka. Pacjenci tacy często leczeni są przez lekarza internistę i jeśli nie dojdzie do wykrycia rzeczywistej przyczyny zaburzeń gastrycznych spowodowanych złym funkcjonowaniem uzupełnień protetycznych, leczenie takie pozostać może nieskuteczne (15, 13

7 P. Okoński 16, 19, 20, 22, 24, 32, 33). Lekarz dentysta, powinien uwzględniać procesy zachodzące w trakcie użytkowania rozległych uzupełnień protetycznych i w miarę ich funkcjonalnego zużywania zadbać o uświadomienie pacjenta o konieczności ich wymiany na nowe, niezależnie od jego subiektywnie dobrych odczuć w trakcie użytkowania uzupełnień protetycznych. Podsumowanie Przeprowadzone badania pozwalają na pozytywną ocenę wyników leczenia z zastosowaniem wszczepów tytanowych i dolnych protezy całkowitych typu overdenture. Opisana metoda lecznicza wpływa znacząco na poprawę komfortu życia w grupie pacjentów bezzębnych. Malejąca w okresie obserwacji wydolność żucia w badanej grupie pacjentów, powinna być rekompensowana poprzez dokonywanie niezbędnych napraw i korekt protez lub ich wymianę po około pięciu latach użytkowania. Rodzaj zastosowanego systemu retencyjnego (zespolenie kładkowe lub zaczepy kuliste) nie wpływał w sposób istotny statystycznie na funkcjonowanie protez typu overdenture oraz na ocenianą z zastosowaniem testu Optocal wydolność żucia. Piśmiennictwo 1. Adell R., Eriksson B., Lekholm U., Branemark P. I., Jemt T.: A Long-Term Follow-up Study of Osseointegrated Implants in the Treatment of Totally Edentulous Jaws. Int. J. Oral Maxillofac. Implants., 1990, 5, Adell R., Lekholm U., Rockler B., Branemark P. I.: A 15 year study of osseointegrated implants in the treatment of the edentulous jaw. Int. J. Oral Surg., 1981, 10, Albrektsson T., Dahl E., Enbom L., Engevall S., Engquist B., Eriksson A. R., Feldmann G., Freiberg N., Glantz P. O., Kjellman O., Kristersson L., Kvint S., Koendell P. A., Palmquist J., Werndahl L., Astrand P.: Osseointegrated Oral Implants. A Swedish Multicenter study of 8139 Consecutively Inserted Nobelpharma Implants. J. Periodontol. 1988, 59, Albrektsson T., Zarb G., Worthington P., Ericsson R. A.: The long term effiacy of curently used dental implants. A review and proposed criteria of success. Inf. J. Maxillofac. Implants, 1986, 1, Albrektsson T.: A multicenter report on osseointegrated oral implants. J. Prosthet. Dent., 1988, 60, Albrektsson T.: The interface zone of inorganic implants in vivo. Titanium implants in bone. Ann. Biomed. Eng., 1983, 11, Baumann G. R., Mills M., Rapley J., Hallmon W.: Clinical parameters of evaluation during implant maintenance. Int. J. Oral Maxillofac. Implants, 1992, 7, Bosker H., Van Dijk L.: The transmandibular implant: a 12 years follow-up study. J. Oral Maxillofac. Surg., 1989, 47, Branemark P. I., Breine U., Adell R., Hansson B. O., Lindstrom J., Ohlsson A.: Intra-osseus anchorage of dental prostheses. Scand. J. Plast. Reconstr. Surg., 1969, 3, Brånemark P. I., Lekholm U.: Tissue-integrated prostheses in oral and maxillofacial reconstruction. Current treatment in dental practice. Philadelphia, Saunders, 1986, 359, Branemark P. I., Zarb G. A., Albrektsson T.: Tissue-Integrated Prostheses. Osseointegration in clinical dentistry. Quintessence Publishing Co., Chicago, Chen L., Scharer P.: Osseointegration in Oral Rehabilitation. Quintessence Publishing Co., London 1993, Gunne H. S. J., Bergman B., Enbom L., Hogstom J.: Masticatory efficiency of complete denture patients. A clinical examination of potential changes at the transmission from old to new dentures. Acta Odontol. Scand., 1982, 40, Gunne H. S. J., Wall A. K.: The effect of new complete dentures on mastication and dietary intake. Acta Odontol. Scand., 1985, 43, Gunne H. S. J.: Masticatory ability in patients with removable dentures. A clinical study of masticatory efficiency, subjective experience of masticatory performance and dietary intake. Swedish Dent. J., 1985, Supplement Gunne H. S. J.: The effect of removable partial dentures on mastication and dietary intake. Acta Odontol. Scand., 1985, 43, Hirai T., Ishijama T., Koshino H., Anzai T.: Age-related change of masticatory function in complete denture wearers. Evaluation by a sieving method with peanuts and a food intake questionnaire method. Int. J. Prosthodont., 1994, 7, Jacobs R., Schotte A., Van Steenberghe D., Quirynen M., Naert I.: Posterior jaw bone resorption in osseointegrated implant-supported overdentures. Clin. Oral Impl. Res., 1992, 3, Jacobs R., Van Steenberghe D., Naert I.: Masseter muscle fatigue before and after rehabilitation with implant-supported prostheses. J. Prosthet. Dent., 1995, 73, Jacobs R., Van Steenberghe D.: Masseter muscle fatigue during sustained clenching in subjects with complete dentures, implant-supported prostheses and natural teeth. J. Prosthet. Dent., 1993, 69, Jemt T., Lekholm U., Adell R.: Osseointegrated 14

8 Implantoprotetyka implants in the treatment of partially edentulous jaws. Int. J. Oral Maxillofac. Implants, 1989, 4, Khamis M. M., Zaki H. S., Rudy T. E.: A comparison of the effect of different occlusal forms in mandibular implant overdentures. J. Prosthet. Dent., 1998, 79, Krysiński Z.: Zdolność rozdrabniania pokarmów przy pomocy ruchomych częściowych protez zębowych. Praca doktorska. Poznań Liedberg B., Spiechowicz E., Owall B.: Mastication with and without removable partial dentures, an intraindividual study. Dysphagia, 1995, 10, Majewski S.: Podstawy protetyki w praktyce lekarskiej i technice dentystycznej. Wydawnictwo Stomatologiczne SZS-W, Kraków Naert I., Gizani S., Vuylsteke M., van Steenberghe D.: A 5-year randomized clinical trial on the influence of splinted and usplinted oral implants in the mandibular overdenture therapy. Clin. Oral Impl. Res., 1998, 9, Olthoff L. W., Van der Bilt A., Bosman F., Kleizen H. H.: Distribution of particle sizes in food comminuted by human mastication. Arch. Oral Biol., 1984, 29, Olthoff L. W., Van der Bilt A., De Boer A., Bosman F.: Comparison of force-deformation characteristics of artificial and several natural foods for chewing experiments. Journal of Texture Studies., 1986, 17, Patyk A. J., Homann E., Huber H. P.: Presentation of a new artificial simulating test food (STF). 21st Annual Conference of European Prosthodontic Association. Copenhagen Programme and abstract book. 30. Pera P., Bassi F., Schierano G., Appendino P., Pretti.: Implant anchored complete mandibular denture: evaluation of masticatory efficiency, oral function and degree of satisfaction. J. Oral Rehabil., 1998, 25, Sato Y., Minagi S., Akagawa Y., Nagasawa T.: An evaluation of chewing function of complete denture wearers. J. Prosthet. Dent., 1989, 62, Sierpińska T., Długosz J. W., Kemona A., Gołębiewska M.: Does masticatory deficiency affect the morphology and function of gastric mucosa? 21st Annual Conference of European Prosth. Assoc. Copenhagen, Sierpińska T.: Wydolność żucia wybrane metody badawcze na podstawie piśmiennictwa. Prot. Stom., 1997, 47, Slagter A. P., Bosman F., van der Bilt A.: Comminution of two artificial test foods by dentate and edentulous subjects. J. Oral Rehabil., 1993, 20, Slagter A. P., Olthoff L. W., Bosman F., Steen W. H.: Masticatory ability, denture quality and oral conditions in edentulous subjects. J. Prosthet. Dent., 1992, 68, Slagter A. P., Olthoff L. W., Steen W. H., Bosman F.: Comminution of food by completedenture wearers. J. Dent. Res., 1992, 71, Slagter A. P., van der Glas H. W., Bosman F., Olthoff L. W.: Force-deformation properties of artificial and natural foods for testing chewing efficiency. J. Prosthet. Dent., 1992, 68, Spiechowicz E.: Prot. Stom. PZWL, Warszawa Stendera P.: Uzupełnienia typu overdenture w leczeniu protetycznym. Praca doktorska. Akademia Medyczna, Warszawa Toolson L. B., Smith D. E.: A five-year longitudinal study of patients treated with overdentures. J. Prosthet. Dent., 1983, 49, Van der Bilt A., Olthoff L. W., Van der Glas H. W., Van der Weelen K., Bosman F.: A mathematical description of the comminution of food during mastication in man. Arch. Oral Biol., 1987, 32, Van der Bilt A., Van der Glas H. W., Olthoff L. W., Bosman F.: The effect of particle size reduction on the jaw gape in human mastication. J. Dent. Res., 1991, 70, Otrzymano: 24.IV.2005 r. 15