Scenariusz porady grupowej 1. Nazwa porady grupowej: Asertywność w poszukiwaniu pracy 2. Zakres porady grupowej Główne zagadnienia: Typy zachowań w komunikacji interpersonalnej: asertywność, uległość, agresja, Pojęcie asertywności Prawa asertywności Obszary asertywności Asertywne zachowania: reagowanie na krytykę, przyjmowanie pochwał, Zatrudnianie asertywnych pracowników, Trening zachowań asertywnych Warsztat przeznaczony jest dla osób, dla których wyrażanie własnych uczuć, opinii, poglądów czy sądów sprawia trudność. Celem warsztatu jest poznanie praw asertywności oraz nabycie wiedzy w zakresie kształtowania umiejętności stosowania zachowań asertywnych w procesie poszukiwania zatrudnienia. 3. Czas trwania i sposób organizacji porady grupowej 4 godziny zegarowe: 09:00-13:00; Zajęcia jednodniowe warsztatowe odbywające się w siedzibie PUP w Nidzicy ul. Traugutta 23, sala nr 23. 4. Wymagania wstępne dla uczestników porady grupowej Osoby bezrobotne/poszukujące pracy zarejestrowane w PUP w Nidzicy. Grupa różnorodna pod względem płci, wieku, wykształcenia, liczebność grupy nie więcej, jak 16 osób.
5. Cele porady grupowej: W rezultacie udziału w zajęciach warsztatowych uczestnik nabędzie wiedzę z zakresu: - poznania praw asertywności, - kształtowania umiejętności stosowania zachowań asertywnych w procesie poszukiwania zatrudnienia, 6. Opis przebiegu porady grupowej 09:00-09:10- Powitanie uczestników porady grupowej, omówienie przebiegu zajęć- ogólne zapoznanie z celami i tematem spotkania, jego organizacją i czasem trwania. 09:10-09:25- Zapoznanie uczestników z pojęciem asertywności, omówienie znaczenia i roli zachowań interpersonalnych w procesie poszukiwania pracy: uległe, asertywne, agresywne. 09:25-10:00 Ćwiczenie: Motywacja zachowań Opis ćwiczenia: I. Prowadzący dzieli uczestników na 3 zespoły i rozdziela zadania: - zespół 1 Powody zachowań agresywnych - zespół 2 Powody zachowań asertywnych - zespól 3 Powody zachowań uległych II. Poszczególne grupy zastanawiają się nad powodami zachowań, zapisują je na połowie kartki, a wybrana z każdej grupy osoba prezentuje na forum wyniki pracy zespołowej. III. Doradca uzupełnia wypowiedzi o istotne, a niewymienione przyczyny konkretnych zachowań. IV. Następnie w grupach uczestnicy wypełniają drugą połowę tabeli, wpisując potencjalne konsekwencje danego zachowania. Przedstawiają wyniki na forum grupy. V. Podsumowanie: doradca zadaje pytanie Które zachowanie jest najbardziej skuteczne i właściwe? Następnie uczestnicy wypełniają kwestionariusz Mapa asertywności 10:00-10:20
Praca w zespołach z wykorzystaniem ćwiczenia- Dlaczego warto być asertywnym? Odpowiedzi uczestników doradca zapisuje na flipcharcie, a następnie grypa wspólnie analizuje wypowiedzi Przykład: Pracownik mimo częstego zwracania uwagi, wciąż popełnia w pracy te same błędy. Komunikaty ty Jest Pan nieodpowiedzialny. jak długo będzie Pan tak partaczył robotę? Komunikat ja Proszę pana, zwracałem się już kilkakrotnie uwagę, ze tak wykonana poduszka nie jest zgodną z obowiązującymi normami jakości. Jestem zdenerwowany, bo bardzo zależy mi, żeby Pan jak najszybciej poprawił jakość swojej pracy. Duża ilość braków powoduje zaangażowanie innych osób do robienia poprawek. 10:20-10:40- Zapoznanie uczestników z Prawami i obszarami Asertywności plakat 1. Masz prawo do robienia tego, co chcesz dopóki twoja działalność nie rani kogoś innego. 2. Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie - nawet jeśli rani to kogoś innego dopóki twoje intencje nie są agresywne, lecz asertywne. 3. Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb dopóki uznajesz, że druga osoba ma prawo odmówić. 4. Istnieją takie sytuacje między ludźmi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak masz prawo do przedyskutowania i wyjaśnienia problemu z druga osobą. 5. Masz prawo do korzystania ze swoich prawa. Jeśli z nich nie korzystasz, to godzisz się na odebranie ich sobie. H. Fensterheim radził: Jeżeli masz wątpliwości, czy dane zachowanie jest asertywne, sprawdź, czy choćby odrobinę zwiększa ono Twój szacunek do samego siebie. Jeżeli tak jest, jest to zachowanie asertywne. Jeżeli nie nie jest ono asertywne. 10:40-10:50- Przerwa 10:50-11:30-
Ćwiczenie Moje prawa - praca zespołowa Opis ćwiczenia: 1. Uczestnicy wspólnie ustalają obszary w swoim życiu, za które są odpowiedzialni, np. życie rodzinne, własny rozwój, znalezienie pracy, panowanie nad emocjami itd. 2. Doradca wybiera 4 obszary najbardziej istotne w poszukiwaniu pracy i na tyle grup dzieli uczestników porady grupowej. Każda grupa na arkuszu pisze zdanie: Jestem odpowiedzialny/a za.., wobec tego mam prawo do, np. Jestem odpowiedzialny/ a za własny rozwój, wobec tego mam prawo do decydowania czego, kiedy i w jaki sposób będę się uczyć 3. Zespoły wymieniają swoje prawa związane z danym obszarem i zapisują je na flipcharcie. 4. Wybrana osoba prezentuje rezultaty pracy swojej grupy. 5. Podsumowanie- doradca przy użyciu plakatu przedstawia wybrane prawa asertywności. 11:30-12:10 Asertywne zachowanie Ćwiczenie: Asertywna reakcja na krytykę Opis ćwiczenia: 1. Uczestnicy wypisują na małych kartkach krytyczne uwagi, jakie kiedyś usłyszeli na swój temat. 2. Doradca zbiera zapisane karteczki i przykleja je na dużym arkuszu, a następnie dzieli uczestników w pary. 3. Każda para wybiera 2 uwagi i próbuje na nie asertywnie odpowiedzieć. 4. Doradca obserwuje pracę i pomaga w trudniejszych przypadkach, kiedy para ma problem z asertywnym formułowaniem odpowiedzi. 5. Podsumowanie: doradca przy współudziale uczestników wymienia korzyści wynikające ze zmiany zachowań agresywnych na asertywne. 12:10-12:20 Ćwiczenie: Upominki
Doradca prosi aby każdy uczestnik obrysował na kartce swoja dłoń i podpisał ją. Następnie wszyscy nawzajem wymieniają się rysunkami i wpisują w nie coś miłego dla adresata. Doradca: Jak się czujecie po tym ćwiczeniu? Czy miło jest otrzymywać tyle prezentów? Przedstawienie plakatów: Asertywne reagowanie na krytykę, Asertywne przyjmowanie pochwał Doradca: Zarówno asertywnego reagowania na krytykę jak i asertywnego przyjmowania pochwał można się nauczyć. 12:20-12:50 Zatrudnianie asertywnych pracowników mini wykład Ćwiczenie: Asertywny rozmówca Opis ćwiczenia: 1. Doradca dzieli uczestników na pary i przedstawia im następującą sytuację: Podczas rozmowy kwalifikacyjnej rozpoczyna się dyskusja pomiędzy pracodawcą a osobą bezrobotną, która ubiega się o stanowisko przedstawiciela handlowego. Pracodawca myśli przede wszystkim o własnych zyskach, a poglądy i wartości kandydata wcale go nie obchodzą. Kandydat tak ma poprowadzić rozmowę, by zachować się asertywnie niezależnie od reakcji pracodawcy. Rozmowa zaczyna się od zdania pracodawcy: - No wie Pan jak to w tym zawodzie jest czasami trzeba trochę oszukać. Ale kto dzisiaj nie oszukuje, ten nie zarabia. Taka jest prawda! 2. Uczestnicy w parach odgrywają swoje role: pracodawcy i bezrobotnego 3. Doradca obserwuje pracę i pomaga w trudniejszych sytuacjach 4. Chętne pary prezentują swoje scenki na forum, a grupa je omawia 5. Podsumowanie wspólna rozmowa na temat korzyści z zastosowaniem zachowań asertywnych podczas poszukiwania pracy. 12:50 13:00 Podsumowanie warsztatu. 7. Wykaz niezbędnych środków i materiałów dydaktycznych wykorzystanych podczas porady grupowej Proponowane narzędzia do wykorzystania w trakcie zajęć:
- Typy zachowań w komunikacji interpersonalnej plakat - Prawa asertywności prawa Herberta Fensterheima plakat - Asertywne reagowanie na krytykę plakat - Asertywne reagowanie na pochwałę plakat - Kwestionariusz Mapa asertywności - Materiał do samokształcenia - Asertywność - Wykład ilustrowany był foliogramami wyświetlanymi na ekranie za pomocą urządzenia projekcyjnego służącego do wyświetlania obrazów na ścianie. Sporządził: Małgorzata Łaszczych. Zatwierdził Data i podpis osoby upoważnionej
ZAŁĄCZNIKI DO Scenariusza porady ASERTYWNOŚĆ WSTĘP Sytuacja poszukiwania pracy należy do tzw. sytuacji trudnych, gdyż często kandydat do pracy spotyka się z odmową lub krytyczną oceną swojej osoby. Zachowanie w takiej sytuacji niesie ze sobą wiele informacji na jego temat i pozwala otoczeniu poznać indywidualny sposób na wyrażanie własnych myśli, uczuć i przekonań. Od ponad dwudziestu lat uczy się w Polsce zachowań asertywnych, które mają pomóc w takim wyrażaniu własnych uczuć, opinii czy sądów, by pozostając z nimi w zgodzie nie naruszać godności i praw innych ludzi. Słowo asertywność pojawiło się w Polsce z języka angielskiego (assertiveness), gdzie znaczy stanowczy, nie znoszący sprzeciwu. Potocznie w języku angielskim używane jest w znaczeniu pewność siebie i w takim znaczeniu używane jest także w języku polskim. Oznacza to, że osoba asertywna to ktoś pewny siebie, z adekwatnym poczuciem własnej wartości. To człowiek, który realizuje własny program życiowy w oparciu o swoje potrzeby, w odpowiedniej zgodzie z potrzebami innych. Na ogół asertywność kojarzona jest z umiejętnością mówienia NIE, z umiejętnością odmawiania. Ale to tylko niewielki fragment obszaru zachowań asertywnych. TYPY ZACHOWAŃ Poszukiwanie pracy wymaga od potencjalnego kandydata opanowania umiejętności planowania, organizowania, motywowania siebie i innych do określonego działania, monitorowania sytuacji oraz oceniania efektów poczynań własnych oraz osób zaangażowanych w ten proces. Poszukujący zatrudnienia swoją postawą, poprzez konkretne zachowanie, wywierają wpływ na swoje otoczenie i dzięki temu zwiększają bądź zmniejszają swoje szanse na pracę i osiągnięcie celów zawodowych. W poszukiwaniu pracy szczególnie istotne są trzy cechy zachowań:
1. skuteczność w realizacji własnych projektów i celów zawodowych; 2. życzliwość w relacjach z ludźmi, także z tymi, którzy mają odmienne zdanie i którzy w danym momencie nie zamierzają zatrudnić określonej osoby; 3. poszanowanie praw własnych do wyrażania opinii, uwag czy obaw bez naruszania przy tym praw innych ludzi. Cechy te należą do pożądanych zachowań asertywnych, których można się nauczyć. Z praktyki wynika, że zachowania asertywne nie występują w czystej postaci i każdy musi je trenować, by móc posługiwać się nimi swobodnie. Aby jednak rozpocząć trening w tym zakresie, każdy powinien uświadomić sobie, jakiego typu zachowania nieasertywne często prezentuje. Zachowania nieasertywne określają najczęściej 2 typy zachowań: 1. Zachowania uległe /plakat nr 11.1/ postępuje tak ktoś, kto jest mało skuteczny, ustępuje innym, nie zawsze potrafi bronić swoich interesów, ale ustępuje innym w imię dobrej atmosfery i życzliwych relacji z ludźmi. To podporządkowanie się innym, ograniczenie praw własnych, brak wiary w siebie, ucieczka od podejmowania decyzji, obawa przed reakcją innych, poczucie krzywdy i niedowartościowanie. 2. Zachowania agresywne /plakat nr 11.2/ reprezentuje je ktoś, kto skutecznie dąży do realizacji swoich celów, ale robi to nieżyczliwie, konfliktowo, dając odczuć drugiej osobie swoją wyższość. To groźby, wrogość, traktowanie innych ludzi jak przeciwników, łamanie cudzych praw, złość, konflikty z otoczeniem, ale także brak wiary w siebie i chęć zwrócenia uwagi na własną osobę. Gdy agresywna osoba spotyka silniejszą lub sprytniejszą od siebie jednostkę albo ostro walczy, albo przechodzi na pozycję uległą, często w jednym i drugim przypadku ponosząc duże straty.
ĆWICZENIE 1 Motywacja zachowań Środki dydaktyczne: papier flipchart, markery, taśma mocująca, plakat lub prezentacja multimedialna /do wyboru/ /patrz / Opis ćwiczenia 1. Prowadzący dzieli uczestników na 3 zespoły i rozdziela zadania: - zespół 1 Powody zachowań agresywnych ;. - zespół 2 Powody zachowań asertywnych ;. - zespół 3 Powody zachowań uległych. 2. Grupy zastanawiają się nad powodami zachowań, zapisują je na połowie przygotowanego flipchartu, a wybrana z każdej grupy osoba prezentuje na forum wyniki pracy zespołowej. 3. Prowadzący uzupełnia wypowiedzi o istotne, a niewymienione przyczyny konkretnych zachowań. 4. Następnie w grupach uczestnicy wypełniają drugą połowę tabeli Potencjalne konsekwencje i podobnie przedstawiają wyniki pracy pozostałym uczestnikom. 5. Podsumowanie prowadzący zadając pytanie: Które zachowanie jest najbardziej skuteczne i właściwe? skłania uczestników do wyrażenia własnych opinii i przekonań. Do podsumowania lider wykorzystuje plakat /plakat nr 11.3/ Ćwiczenie 2 Dlaczego warto być asertywnym? Odpowiedzi uczestników lider zapisuje na flipcharcie, a następnie grupa wspólnie analizuje wypowiedzi. PRAWA I OBSZARY ASERTYWNOŚCI Zachowanie asertywne to umiejętność, dzięki której ludzie otwarcie wyrażają swoje myśli, preferencje, uczucia, przekonania, poglądy, wartości, bez odczuwania wewnętrznego dyskomfortu i nie lekceważąc rozmówców. W sytuacjach konfliktowych, umiejętności asertywne pozwalają osiągnąć kompromis, bez poświęcania własnej godności i rezygnacji z uznanych wartości. Ludzie asertywni potrafią powiedzieć nie, bez wyrzutów sumienia, złości czy lęku.
Być asertywnym znaczy domagać się swoich lub czyichś praw lub występować w ich obronie, nie ograniczając przy tym praw kogoś innego. Teoria asertywności oparta jest na przekonaniu, że każda osoba posiada pewne podstawowe prawa. Aby zachowywać się asertywnie trzeba nauczyć się: nie atakować innych ludzi, bronić się, gdy jesteś atakowany, otwarcie używać słów tak i nie, mówić jasno i wprost, o co ci chodzi, szczerze wyrażać swoje oczekiwania, używać komunikatów ja zamiast ty, pytać, gdy czegoś nie wiesz, nie rozumiesz, nie usprawiedliwiać, tylko wyjaśniać powody, respektować prawa innych do asertywnego zachowania. W zachowaniach asertywnych dominuje komunikat typu ja, który informuje drugą stronę co myśli, co sądzi, jak się czuje w konkretnej sytuacji dana osoba, ale bez oceniania i ingerencji w czyjeś postępowanie. Komunikat ten opisuje i informuje rozmówcę o jakie dana sytuacja wzbudziła u nadawcy. ZACHOWANIACH + UCZUCIACH + SKUTKACH Zachowanie krótki opis zachowania, które się podoba lub które nie jest akceptowane. Uczucia prawdziwe uczucia, które odczuwa konkretna osoba w danej sytuacji. Skutek tzn. bezpośredni, uchwytny skutek określonego zachowania. PRAWA ASERTYWNOŚCI 1. Masz prawo do robienia tego, co chcesz dopóki twoja działalność nie rani kogoś innego. 2. Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie nawet jeśli rani to kogoś innego dopóki twoje intencje nie są agresywne, lecz asertywne. 3. Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb dopóki uznajesz, że druga osoba ma prawo odmówić. 4. Istnieją takie sytuacje między ludźmi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak masz prawo do przedyskutowania i wyjaśnienia problemu z drugą osobą. 5. Masz prawo z korzystania ze swoich praw. Jeśli z nich nie korzystasz, to godzisz się na odebranie ich sobie.
H. Fensterheim radził: Jeżeli masz wątpliwości, czy dane zachowanie jest asertywne, sprawdź, czy choćby odrobinę zwiększa ono Twój szacunek do samego siebie. Jeżeli tak jest, jest to zachowanie asertywne. Jeżeli nie nie jest ono asertywne. ĆWICZENIE 3 Moje prawa ĆWICZENIE 4 Asertywna reakcja na krytykę Środki dydaktyczne: papier flipchart, małe kartki samoprzylepne, markery, taśma mocująca Opis ćwiczenia 1. Uczestnicy wypisują na małych kartkach krytyczne uwagi, jakie kiedyś usłyszeli na swój temat. 2. Prowadzący zbiera zapisane kartki i przykleja je na dużym arkuszu, a następnie dzieli uczestników na pary. 3. Każda para wybiera 2 uwagi i próbuje na nie asertywnie odpowiedzieć. 4. Lider obserwuje pracę i pomaga w trudniejszych przypadkach, kiedy para ma problem z asertywnym formułowaniem odpowiedzi. 5. Podsumowanie lider przy współudziale uczestników wymienia korzyści wynikające ze zmiany zachowań agresywnych na asertywne. Ważne jest uświadomienie sobie, że czasem wystarczy miłe słowo, by wzajemne relacje między ludźmi zmieniły charakter. Są osoby, które nie potrafią powiedzieć nic sympatycznego, nie wiedzą jak podziękować za komplement, który usłyszą, ponieważ mają problem nie tylko z mówieniem innym pochwał, ale równie wielką trudność sprawia im swobodne ich przyjmowanie. ZATRUDNIANIE ASERTYWNYCH PRACOWNIKÓW Asertywny pracownik to taka osoba, która zdaje sobie sprawę ze swoich praw, szanuje prawa innych, więc w konsekwencji łatwiej jest nawiązać z nim kontakt i można od niego oczekiwać lepszych efektów pracy. Pracownik uległy będzie miał problem z kreatywnością i niewiele nowych rozwiązań czy pomysłów wniesie dla firmy. Natomiast agresywny mo- że zniechęcić klientów, popadać ciągle w konflikty, może być twórcą i przyczyną trudnych sytuacji. Postawa asertywna u pracownika nie daje gwarancji idealnego wykonywania pracy, ale daje pewność trzech istotnych korzyści:
- stwarza szansę uzyskania przez pracodawcę tego, na czym mu zależy, - zapewnia pozytywny klimat i charakter rozmów, - buduje fundament życzliwych relacji na przyszłość. Zarówno w kontaktach z klientami jak i we wzajemnych relacjach ze współpracownikami osoba o postawie asertywnej będzie wyróżniać się: - utrzymywaniem odpowiedniego kontaktu wzrokowego, - naturalnym tonem głosu, - otwartą postawą, - używanym słownictwem i komunikatami typu ja. Pamiętając jednak, że asertywność to nie wyuczone techniki i profesjonalne formułki, tylko postawa i nastawienie do ludzi warto zastanowić się jak np. będzie się wyrażać asertywność u kandydata do pracy podczas rozmowy kwalifikacyjnej. Jeżeli chcesz zachowywać się asertywnie musisz nauczyć się: nie atakować innych ludzi, bronić się, gdy jesteś atakowany, otwarcie używać słów tak i nie, mówić jasno i wprost, o co ci chodzi, szczerze wyrażać swoje oczekiwania, używać komunikatów ja zamiast ty, pytać, gdy czegoś nie wiesz, nie rozumiesz, nie usprawiedliwiać, tylko wyjaśniać powody, respektować prawa innych do asertywnego zachowania.
PRAWA ASERTYWNOŚCI Asertywność wyrażana jest prawem do: wyrażania własnych myśli i opinii, nawet jeśli różnią się one od poglądów innych ludzi, wyrażania własnych uczuć i brania za nie odpowiedzialności, mówienia tak bez poczucia winy, mówienia nie bez poczucia winy, mówienia nie wiem bez konieczności usprawiedliwiania się, mówienia nie rozumiem bez konieczności usprawiedliwiania się, zmiany zdania bez konieczności usprawiedliwiania się, popełniania błędów i do ponoszenia za nie odpowiedzialności, proszenia o to, czego się chce, szacunku u innych ludzi oraz ich szanowania, wysłuchania i poważnego potraktowania, niezależności, odnoszenia sukcesów, odmówienia sobie i innym asertywnego zachowania.
KWESTIONARIUSZ- MAPA ASERTYWNOŚCI Odpowiedz szczerze na pytania, zakreślając przy każdym z nich odpowiednio TAK lub NIE. Obrona swoich praw w sytuacjach społecznych 1. Czy zdarza Ci się kupić jakąś rzecz na którą właściwie nie masz ochoty, jedynie dlatego, że trudno Ci odmówić sprzedawcy? 2. Czy wahasz się przed zwróceniem towaru do sklepu, nawet jeśli towar ten jest najwyraźniej wadliwy i nieużyteczny? 3. Jeżeli ktoś rozmawia głośno w trakcie filmu lub sztuki teatralnej, koncertu czy prosisz go, aby był cicho? 4. Jeżeli ktoś potrąca lub stuka w Twoje krzesło, w kinie, teatrze, itp. czy prosisz tę osobę aby przestała? 5. Jeżeli przeszkadza Ci, gdy ktoś pali papierosa blisko Ciebie czy potrafisz to powiedzieć? 6. Jeżeli sprzedawca niesłusznie obsługuje przed Tobą kogoś, kto przyszedł do sklepu po Tobie czy zwracasz głośno uwagę na tę sytuację? 7. W przypadku jakiejś niedogodności lub awarii technicznej w Twoim mieszkaniu czy nalegasz, aby odpowiedni pracownik administracji przyszedł naprawić usterkę? 8. Jeżeli taksówkarz, któremu płacisz za kurs, traktuje wbrew Twoim intencjom należną Ci resztę jako napiwek czy upominasz się o swoje? Obrona swoich praw w kontaktach osobistych 9. Jeżeli ktoś zachowuje się wobec Ciebie w sposób niesprawiedliwy lub krzywdzący czy zwracasz na to uwagę? 10. Jeżeli ktoś pożyczył od Ciebie pieniądze (lub jakąś rzecz) i od dłuższego czasu zalega z oddaniem, czy wspominasz mu o tym? 11. Jeżeli ktoś poprosi Cię o przysługę, która wiąże się z poniesieniem przez Ciebie (w Twoim odczuciu) nadmiernego trudu lub niewygody czy odmawiasz mu? 12. Czy masz wrażenie, że inni ludzie mają tendencję do wykorzystywania Ciebie lub rządzenia Tobą? 13. Czy często zdarza Ci się robić coś, na co nie masz ochoty, tylko dlatego, że nie potrafisz przeciwstawić się otoczeniu? Podejmowanie inicjatywy i kontakty towarzyskie 14. Czy jesteś w stanie rozpocząć rozmowę z obcą osobą? 15. Czy często odczuwasz trudności w podtrzymywaniu rozmowy w sytuacji towarzyskiej? 16. Czy sprawia Ci trudność podtrzymywanie kontaktu wzrokowego z osobą, z którą rozmawiasz? TAK NIE
17. Czy swobodnie uczestniczysz w spotkaniu towarzyskim, gdzie nie znasz nikogo oprócz gospodarzy? Wyrażanie i przyjmowanie krytyki i pochwał 18. Gdy ktoś Cię chwali, czy wiesz jak się zachować? 19. Czy zdarza Ci się chwalić znajomych, przyjaciół, członków rodziny? 20. Gdy ktoś Cię krytykuje czy wiesz jak się zachować? 21. Czy masz trudności w krytykowaniu swoich znajomych, przyjaciół, członków rodziny? Wyrażanie próśb 22. Czy potrafisz zwrócić się do nieznajomej osoby o potrzebną Ci pomoc? 23. Czy potrafisz prosić swoich znajomych, przyjaciół, członków rodziny o przysługę, pomoc? Wyrażanie uczuć 24. Czy potrafisz być otwarty i szczery w wyrażaniu ciepła, sympatii, zaangażowania wobec mężczyzn? 25. Czy potrafisz być otwarty i szczery w wyrażaniu niezadowolenia i złości wobec mężczyzn? 26. Czy potrafisz być otwarty i szczery w wyrażaniu ciepła, sympatii, zaangażowania wobec kobiet? 27. Czy potrafisz być otwarty i szczery w wyrażaniu niezadowolenia i złości wobec kobiet? 28. Czy często zdarza Ci się unikać pewnych ludzi lub sytuacji z obawy przed własnym zakłopotaniem? 28. Czy często zdarza Ci się dzielić swoimi odczuciami z jakąś inną osobą? Wyrażanie opinii 30. Jeżeli w rozmowie z kimś uświadomisz sobie, że masz odmienne zdanie czy zwykle decydujesz się wyrazić swój pogląd? 31. Czy często przezywasz taką sytuację, że inni atakują Twoje zdanie, a Ty masz kłopot z jego obroną? 32. Czy masz zwyczaj reagować niepokojem i napięciem, gdy rozmówca ma odmienne zdanie od Twojego? Wystąpienia publiczne 33. Czy odczuwasz trudność w zabieraniu głosu w dyskusji w większej grupie osób?
34. Czy odczuwasz trudności w podejmowaniu występów publicznych (np. przemówienie, pogadanka, itp.) wobec szerszego forum? Kontakty z autorytetem 35. Jeżeli masz odmienne zdanie niż ktoś, kto jest dla Ciebie autorytetem czy otwarcie wyrażasz swoje stanowisko? 36. Czy często zdarza Ci się w kontakcie z osobą, która jest dla Ciebie autorytetem, rezygnować ze swoich interesów i preferencji na korzyść tej osoby? Naruszanie cudzego terytorium 37. Czy zdarza Ci się kończyć zdania za inne osoby? 38. Czy masz zwyczaj używać krzyku, jako techniki zmuszania innych do zrobienia tego, czego Ty nie chcesz? 39. Czy złoszcząc się masz zwyczaj używania wyzwisk i niecenzuralnych słów? 40. Czy kontynuujesz prowadzenie sprzeczki mimo, że druga osoba od dłuższego czasu ma jej dosyć? 41. Czy masz zwyczaj podejmować decyzje za inne dorosłe osoby? Zacienione kratki wskazują na obszary twoich trudności. Wróć teraz do tych punktów Mapy, przy których Twój znak X znalazł się w zacienionej kratce. Przypomnij sobie, o jakich sytuacjach z twojego życia myślałeś, odpowiadając na dane pytanie. Spisz na kartce te sytuacje, z którymi masz kłopot, uwzględniając nie tylko okoliczności, ale przede wszystkim osoby, których dotyczy trudność.