Zarz¹dzanie i Finanse Journal of Management and Finance Vol. 12, No. 4/2014

Zarz¹dzanie i Finanse Journal of Management and Finance Vol. 12, No. 4/2014 Jerzy Ró añski* Jerzy Ró añski Zmiany w przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych konsekwencje dla Polski i œwiata Zmiany w przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych Wstêp Liberalizacja œwiatowej gospodarki spowodowa³a bardzo istotny wzrost nap³ywu bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, poszukuj¹cych krajów zapewniaj¹cych mo liwie najwy sze stopy zwrotu z zainwestowanego kapita³u, przy akceptowanym poziomie ryzyka. Przez d³ugi czas do momentu, w którym rozpocz¹³ siê œwiatowy kryzys finansowy i towarzysz¹cy mu kryzys gospodarczy role by³y wyraÿnie podzielone by³y kraje bêd¹ce zdecydowanie bardziej beneficjentami inwestycji zagranicznych ni inwestuj¹cymi (poprzez w³asne przedsiêbiorstwa) za granic¹ i kraje, których przedsiêbiorstwa zdecydowanie wiêcej inwestowa³y za granic¹, w stosunku do inwestycji zagranicznych lokowanych w tych krajach. Kryzys gospodarczy i inne czynniki wp³ywaj¹ce na pozycjê konkurencyjn¹ i mobilnoœæ kapita³u poszczególnych pañstw spowodowa³y, e nastêpuj¹ zmiany kierunków i wartoœci przep³ywów bezpoœrednich inwestycji zagranicznych miêdzy krajami, przebiegaj¹ce w bardziej lub mniej ewolucyjny sposób. Celem opracowania jest analiza tendencji wystêpuj¹cych na œwiatowym rynku bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, chodzi tu zw³aszcza o rolê Polski na tle zmian, które wystêpuj¹ w innych krajach lub blokach krajów (Unia Europejska). Przedstawione poni ej rozwa ania dotycz¹ internacjonalizacji czynnej, a wiêc takiej, w której mamy do czynienia z aktywn¹ rol¹ przedsiêbiorstwa inwestuj¹cego swoje aktywa poza granicami kraju. 1. Kierunki badañ nad internacjonalizacj¹ przedsiêbiorstw w polskiej literaturze przedmiotu Problematyka internacjonalizacji przedsiêbiorstwa, jej form i efektów jest doœæ bogato reprezentowana w polskim piœmiennictwie naukowym. Na wzrastaj¹c¹ rolê przedsiêbiorstw dzia³aj¹cych w skali miêdzynarodowej we wspó³czesnej gospodarce, oczywiœcie przede wszystkim * Prof. zw. dr hab., Katedra Finansów i Strategii Przedsiêbiorstwa, Wydzia³ Zarz¹dzania, Uniwersytet ódzki, ul. Matejki 22/26, 90-237 ódÿ, almera@uni.lodz.pl

344 Jerzy Ró añski du ych, zwraca uwagê B. Liberska [2002, s. 38]: Korporacje, przez swe decyzje dotycz¹ce lokalizacji produkcji w ró nych miejscach, przyczyniaj¹ siê do restrukturyzacji gospodarek i wzrostu wspó³zale noœci miêdzy krajami. Jak s³usznie zauwa a M. Gorynia [2007, s. 35 36]: internacjonalizacja czynna to ekspansja zagraniczna przedsiêbiorstw w ró nych mo liwych formach. Internacjonalizacja bierna oznacza natomiast wchodzenie w ró ne zwi¹zki gospodarcze z partnerami zagranicznymi bez wychodzenia z dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹ poza granice kraju, w którym jest zlokalizowana dana firma. Aktywna rola przedsiêbiorstwa mo e przyj¹æ ró ne formy. W literaturze naukowej najczêœciej przedstawia siê dwie koncepcje procesu internacjonalizacji model sekwencyjny, zwany uppsalskim, oraz zupe³nie przeciwstawn¹ koncepcjê born global. Model sekwencyjny zak³ada, e przedsiêbiorstwo w procesie internacjonalizacji przechodzi od faz wstêpnych procesu umiêdzynarodawiania (eksport bezpoœredni i poœredni, sprzeda licencji, franchising), przez poœrednie (spó³ka joint venture z lokalnym przedsiêbiorstwem), do bardziej zaawansowanych (filia lub oddzia³ za granic¹, przedsiêbiorstwo miêdzynarodowe) [Ró añski, 2010, s. 23 25; Oczkowska, 2013, s. 189 192; Gorynia, 2007, s. 136 139]. Nale y zwróciæ uwagê na to, e poszczególne fazy procesu internacjonalizacji przedsiêbiorstwa mog¹ w konkretnych przypadkach byæ pomijane, lecz niew¹tpliwie taki ewolucyjny sposób umiêdzynarodawiania dzia³alnoœci przedsiêbiorstwa jest dla niego bezpieczniejszy. Koncepcja born global zak³ada, e przedsiêbiorstwo mo e mieæ miêdzynarodowy charakter ju od momentu powstania i dotyczy to zarówno przedsiêbiorstw du ych, jak i ma³ych i œrednich. Oczywiœcie w praktyce mo e okazaæ siê, e przedsiêbiorstwa staj¹ siê jednostkami o miêdzynarodowej skali dzia³ania zarówno zgodnie z koncepcj¹ modelu sekwencyjnego, jak i born global. Mo e te wyst¹piæ zjawisko odwrotne. J. Witkowska zwraca uwagê na mo liwoœæ wycofywania siê przedsiêbiorstwa z procesu internacjonalizacji. Zjawisko to nazywa deinternacjonalizacj¹ [Karaszewski red., 2005, s. 419]. Jednym z najczêœciej wystêpuj¹cych przejawów zaawansowanego umiêdzynarodowienia przedsiêbiorstwa s¹ dokonywane przez nie bezpoœrednie inwestycje zagraniczne. Badania empiryczne nad nap³ywem

Zmiany w przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych 345 bezpoœrednich inwestycji zagranicznych do Polski jako pierwszy podj¹³ W. Karaszewski oraz kierowany przez niego zespó³. Pierwsz¹ publikacj¹ przedstawiaj¹c¹ statystykê dotycz¹c¹ przep³ywów bezpoœrednich inwestycji zagranicznych na œwiecie, w Europie i w Polsce oraz badania ankietowe wœród spó³ek z udzia³em kapita³u zagranicznego by³a publikacja Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle œwiata [Karaszewski, 2004]. Dalsze publikacje przedstawia³y ró ne aspekty zwi¹zane z nap³ywem inwestycji zagranicznych do Polski, a wiêc jej konkurencyjnoœci, czy wystêpuj¹cych w gospodarce procesów prywatyzacyjnych [Jaworek, 2006]. Badania statystyczne wsparte by³y równie badaniami ankietowymi. Pojawi³ siê te w¹tek niezbêdnych dzia³añ kraju goszcz¹cego, które powinny siê przyczyniæ do bardziej skutecznego przyci¹gania inwestycji zagranicznych [Witkowska, Wysokiñska, 2006, s. 223, 224]. Wraz z rozwojem gospodarki Polski coraz bardziej aktualny stawa³ siê temat zwi¹zany z inwestycjami dokonywanymi przez polskie przedsiêbiorstwa za granic¹. Polskê bowiem ca³y czas postrzegano jako beneficjenta bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, podczas gdy w ostatnim dziesiêcioleciu polskie przedsiêbiorstwa zaczê³y coraz œmielej inwestowaæ na obcych rynkach. Pierwsz¹ publikacj¹ podejmuj¹c¹ w szerszym zakresie tê problematykê by³o opracowanie Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiêbiorstw [Karaszewski red., 2008], w której zawarto, oprócz rozwa añ wprowadzaj¹cych, o charakterze statystycznym, dotycz¹cych aktywnoœci miêdzynarodowej polskich przedsiêbiorstw, bogaty materia³ empiryczny, oparty na badaniach ankietowych przeprowadzonych wœród polskich przedsiêbiorstw inwestuj¹cych za granic¹. Pojawi³ siê te nowy w¹tek dotycz¹cy Ÿróde³ finansowania i oceny efektywnoœci inwestycji przedsiêbiorstw dzia³aj¹cych w skali miêdzynarodowej. Ta problematyka w odniesieniu do przedsiêbiorstw zagranicznych, które stworzy³y w Polsce swoje filie i oddzia³y, z uwzglêdnieniem zale noœci, jakie wystêpuj¹ miêdzy ró nymi cechami charakterystycznymi inwestora zagranicznego (sposób powstawania, kraj pochodzenia itp.) a metodami jego finansowania i metodami oceny op³acalnoœci jego inwestycji najszerzej jest reprezentowana w monografii J. Ró añskiego [2010]. Natomiast w przypadku inwestycji zagranicznych, podejmowanych przez polskie przedsiêbiorstwa, problematykê oceny efektywnoœci przedsiêwziêæ inwestycyjnych i zasady ich finansowania omawia monografia M. Jaworek [2013]. W ksi¹ ce tej znajduj¹ siê wyniki badañ

346 Jerzy Ró añski dotycz¹cych czynników, które decyduj¹ o Ÿród³ach finansowania przedsiêbiorstwa, oraz badania przedstawiaj¹ce preferowane przez polskie przedsiêbiorstwa inwestuj¹ce za granic¹ metody oceny op³acalnoœci inwestycji zagranicznych. Analiza porównawcza warunków dzia³ania i efektów ekonomicznych dzia³alnoœci przedsiêbiorstw krajowych i zagranicznych znajduje siê w monografii M. Jasiniak [2013]. Na podstawie przeprowadzonych badañ empirycznych autorka udowodni³a, e powszechne przeœwiadczenie o wy szej efektywnoœci dzia³añ przedsiêbiorstw zagranicznych zlokalizowanych w Polsce, w stosunku do przedsiêbiorstw krajowych, nie zawsze jest prawdziwe. Obok nurtu, który mo na by nazwaæ mikroekonomicznym, bazuj¹cym na tym, co dzieje siê w ró nych sferach dzia³ania przedsiêbiorstwa, podejmuj¹cego aktywnoœæ miêdzynarodow¹, mo na równie mówiæ o nurcie bardziej makroekonomicznym, w którym problematyka inwestycji zagranicznych jest silnie powi¹zana z problematyk¹ ogólnych warunków dzia³ania przedsiêbiorstw dzia³aj¹cych w skali miêdzynarodowej rozwa ania maj¹ tu najczêœciej charakter bardziej teoretyczny. Do klasycznych publikacji tego typu nale y praca pod red. Z. Olesiñskiego [1998] oraz monografie J. Rymarczyka [1996; 2004]. Niew¹tpliwie do tego nurtu nale ¹ równie prace E. Najlepszego [2000; 2007]. Niektóre opracowania dotycz¹ ogólnych problemów zwi¹zanych z aktywnoœci¹ miêdzynarodow¹ krajów i bloków gospodarczych, inne ograniczaj¹ zakres badañ do regionu lub okreœlonej grupy przedsiêbiorstw (na przyk³ad przedsiêbiorstw przemys³owych), inne odnosz¹ siê do przedsiêbiorstw okreœlonej wielkoœci (na przyk³ad przedsiêbiorstw ma³ych i œrednich). Wzrastaj¹ca aktywnoœæ publikacyjna, podejmowanie badañ empirycznych dotycz¹cych okreœlonej grupy przedsiêbiorstw dzia³aj¹cych w skali miêdzynarodowej, wi¹zanie problematyki z innymi aspektami ycia gospodarczego konkurencj¹, prywatyzacj¹, rozwojem regionów itp. œwiadcz¹ o coraz wiêkszej roli inwestycji zagranicznych w kszta³towaniu rozwoju gospodarki, jej poszczególnych sektorów, regionów i w koñcu samych przedsiêbiorstw. Istotne jest jednak równie to, jakie zmiany zachodz¹ w przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce i na œwiecie, i jakie bêd¹ skutki tych zmian dla gospodarki œwiatowej i gospodarki Polski, która ju jest mocno uzale niona od inwestycji zagranicznych.

2. Kierunki zmian w przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych na œwiecie w latach 2007 2012 Poszczególne pañstwa lub bloki pañstw (Unia Europejska) zawsze wystêpuj¹ zarówno jako beneficjenci inwestycji zagranicznych (nap³yw inwestycji do tych pañstw), jak i jako inwestorzy i chodzi tu o inwestycje tych pañstw, a œciœlej mówi¹c przedsiêbiorstw reprezentuj¹cych te pañstwa w innych pañstwach (odp³yw inwestycji). Na uwagê w analizie zas³uguj¹ nastêpuj¹ce zjawiska: zmiany w wysokoœci nap³ywu inwestycji zagranicznych do poszczególnych pañstw, zmiany w wysokoœci odp³ywu inwestycji zagranicznych, zmiany w proporcjach miêdzy nap³ywem a odp³ywem inwestycji w poszczególnych pañstwach, zmiany w relacjach zwi¹zanych z nap³ywem inwestycji miêdzy najwa niejszymi gospodarczo pañstwami œwiata, zmiany w relacjach zwi¹zanych z odp³ywem inwestycji zagranicznych miêdzy najwa niejszymi gospodarczo pañstwami œwiata, porównanie zmian w relacjach nap³yw odp³yw inwestycji w tych pañstwach. Analizy takie winny odpowiedzieæ na pytania: jakie pañstwa by³y najbardziej licz¹cymi siê beneficjentami inwestycji zagranicznych jako kraje goszcz¹ce, przedsiêbiorstwa jakich pañstw najczêœciej inwestowa³y za granic¹, czy wystêpuj¹ w wybranych pañstwach zmiany roli (z beneficjenta inwestycji zagranicznych na inwestora lub odwrotnie), czy wystêpuj¹ istotne zmiany roli wystêpuj¹ce miêdzy pañstwami, zarówno jako beneficjentów, jak i inwestorów, a tak e bior¹c pod uwagê zmiany relacji beneficjent inwestor. Tablica 1. Przep³ywy bezpoœrednich inwestycji na œwiecie w latach 2007 2012 w mln dolarów wybrane kraje œwiata KRAJ 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Unia Europejska nap³yw 859118 545325 359000 379444 441557 258514 odp³yw 1257890 982036 381955 497801 536499 323131 USA Zmiany w przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych 347 nap³yw 215952 306366 143604 197905 226937 167620 odp³yw 393518 308296 266955 304399 396656 328869

348 Jerzy Ró añski KRAJ 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Chiny bez Hongkongu nap³yw 83521 108312 95000 114734 123985 121080 odp³yw 26510 55910 56530 68811 74654 84220 Hongkong nap³yw 62110 67035 54274 82708 96125 74584 odp³yw 67872 57099 57940 98414 95885 83985 Indie nap³yw 25350 47139 35657 21125 36190 25543 odp³yw 17234 21147 16031 15933 12456 8583 Rosja nap³yw 56996 74783 36583 43168 55084 51416 odp³yw 45879 55663 43281 52616 66851 51058 Polska nap³yw 23561 14839 12932 13876 18911 3356 odp³yw 5405 4414 4699 7226 7211 894 ród³o: [World Investment Report, 2013]. Analiza danych zawartych w tablicy 1 sk³ania do kilku refleksji. Kryzys gospodarczy spowodowa³ istotne spowolnienie w przep³ywach nowych inwestycji bezpoœrednich do krajów UE. Do Unii Europejskiej od 2007 roku poprzez kolejne lata wp³ywa³o coraz mniej inwestycji, pewien wzrost wyst¹pi³ w latach 2010 2011, zw³aszcza w 2011 roku, natomiast w 2012 roku nast¹pi³ istotny spadek. Nap³yw inwestycji w 2012 roku do krajów UE stanowi³ tylko 30% wartoœci nap³ywu z najlepszego w analizowanym okresie roku 2007. Dok³adnie takie same tendencje wyst¹pi³y, jeœli chodzi o inwestycje krajów UE poza granicami kraju. I tutaj zdecydowanie najlepszy by³ rok 2007, po pewnym zwiêkszeniu inwestycji w latach 2010 2011, w 2012 roku wyst¹pi³ bardzo wyraÿny spadek (25,7% poziomu z 2007 roku). Inne tendencje wyst¹pi³y we wci¹ najpotê niejszym gospodarczo kraju œwiata, a wiêc USA. Tutaj nast¹pi³ (po roku 2008) spadek inwestycji lokowanych w USA, ale by³ on nieco s³abszy ni w przypadku krajów UE. Wartoœæ inwestycji zagranicznych lokowanych w USA w 2012 roku stanowi³a 54,7% wartoœci z najlepszego dla USA w analizowanym okresie roku 2008, natomiast trudno mówiæ o istotnym spadku amerykañskich inwes-

Zmiany w przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych 349 tycji poza krajem. Wyniki by³y najgorsze w 2009 roku, ale w 2012 roku wartoœæ tych inwestycji stanowi³a 82,9% najlepszego pod tym wzglêdem roku 2011 (który mia³ zbli on¹ wartoœæ do 2007 roku). Gospodarce chiñskiej kryzys gospodarczy nie zaszkodzi³ i to niezale nie od tego, czy j¹ analizujemy z Hongkongiem, czy bez Hongkongu. Tu chcê zwróciæ uwagê na to, e liczenie Hongkongu razem z Chinami jest równie niepoprawne metodycznie, jak liczenie bez Chin. Z jednej strony bowiem Hongkong jest czêœci¹ Chin, z drugiej zaœ w statystykach wci¹ s¹ liczone wzajemne przep³ywy kapita³u z Chin do Hongkongu i na odwrót. Statystyki s¹ tu bardzo niedok³adne. Niezale nie jednak, jak bêdziemy liczyæ te przep³ywy, inwestycje zagraniczne w Chinach wzrasta- ³y, zdecydowanie wzrasta³y te inwestycje chiñskich przedsiêbiorstw za granic¹. WyraŸnie wzrasta³y te inwestycje zagraniczne w Hongkongu, jednak podobnie jak w Chinach, wyst¹pi³ tu w 2012 spadek inwestycji, w Chinach minimalny, w Hongkongu powa niejszy. Nap³yw inwestycji do Indii w czasie kryzysu gospodarczego uleg³ wyraÿnemu zmniejszeniu. W 2012 roku wartoœæ nap³ywu inwestycji stanowi³a tylko 54,2% poziomu z najlepszego pod tym wzglêdem roku 2008 i by³a podobna do poziomu z 2007 roku. Podobnie mo na odnotowaæ bardzo silny spadek wartoœci hinduskich inwestycji za granic¹. W 2012 roku wartoœæ tych inwestycji stanowi³a jedynie 40% ich wartoœci w roku 2008, gdy osi¹gnê³a maksimum w analizowanym okresie. Trudno o jednoznaczn¹ ocenê zmian, jakie wi¹za³y siê z nap³ywem inwestycji zagranicznych do Rosji i inwestycji zagranicznych rosyjskich przedsiêbiorstw. Maksymalny nap³yw inwestycji zagranicznych do Rosji mia³ miejsce w 2008 roku po spadku (bardzo wyraÿnym) w 2009 roku, nast¹pi³ w 2011 roku ich wzrost do mniej wiêcej poziomu z roku 2007, a w 2012 roku znów pewien spadek ich wartoœæ stanowi³a 68,8% wartoœci z roku 2008. Natomiast rosyjskie inwestycje za granic¹ notuj¹ na przemian wzrosty i spadki od 2007 roku nie mo na jednak mówiæ o ich znacznym spadku czy za³amaniu. Na tle innych krajów bardzo niekorzystnie od 2012 rysuje siê sytuacja Polski. Po znacznym spadku nap³ywu inwestycji po 2007 roku, w latach 2008 2010 nast¹pi³a pewna stabilizacja nap³ywu, w 2011 doœæ znaczny wzrost, natomiast w 2012 roku trudny do wyt³umaczenia spadek. W porównaniu z 2007 rokiem w 2012 wartoœæ nap³ywu inwestycji zagranicznych do Polski stanowi³a tylko 14,2%. Jeszcze gorzej wygl¹da sytuacja, jeœli chodzi o polskie inwestycje za granic¹. Po pewnych wzrostach

350 Jerzy Ró añski inwestowania w 2010 i 2011 roku, w 2012 roku polskie przedsiêbiorstwa wycofuj¹ siê z inwestycji zagranicznych. W przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych wystêpuj¹ wiêc istotne zmiany. Unia Europejska jako ca³oœæ traci na znaczeniu zarówno jako beneficjent inwestycji zagranicznych, jak i jako inwestor. Polska podlega dok³adnie tym samym procesom, chocia w latach 2010 2011 mog³oby siê wydawaæ, e sytuacja Polski jest nieco lepsza. Szczególnie niebezpieczny pod tym wzglêdem dla Polski okaza³ siê rok 2012. Stany Zjednoczone trac¹ nieco jako miejsce lokalizacji inwestycji zagranicznych, natomiast ich inwestycje za granic¹ utrzymuj¹ siê na zbli onym poziomie, podobnie jest w Rosji. Indie trac¹, zw³aszcza jako inwestor, a ich sytuacja jako beneficjenta jest znacznie lepsza. Chiny sukcesywnie zyskuj¹, jako beneficjent i jako inwestor. Na uwagê zas³uguje wzrost znaczenia Chin jako inwestora, dobra pozycja Rosji i USA jako inwestorów, wzglêdne utrzymanie pozycji przez Indie (jako beneficjenta), wyraÿny spadek inwestycji do i z Unii Europejskiej. Pozycja Brazylii, jako ostatniego kraju z grupy BRIC, jest nastêpuj¹ca: inwestycje zagraniczne w Brazylii siê zwiêkszaj¹, natomiast inwestycje przedsiêbiorstw brazylijskich za granic¹ s¹ coraz mniejsze, wrêcz mo na odnieœæ wra enie, e przedsiêbiorstwa brazylijskie wycofuj¹ siê z inwestycji zagranicznych. Bardzo powa nym inwestorem zagranicznym jest Japonia. Du y udzia³ w przep³ywach ma te Singapur, Kanada i Australia, ale te trzy pañstwa nie s¹ gospodarczymi potentatami, dyktuj¹cymi warunki œwiatowej gospodarce. Z kolei RPA chyba zbyt wczeœnie zosta³a zaliczona do I ligi tygrysów œwiatowych. Z punktu widzenia Polski istotne znaczenie maj¹ zmiany wystêpuj¹ce w wa niejszych krajach Unii Europejskiej, poniewa wspó³praca Polski z UE jest szczególna znakomita wiêkszoœæ kontaktów handlowych i przep³ywów kapita³u w³aœciwie obejmuje relacje Polska kraje UE. Dlatego nie jest obojêtne dla Polski, jakie kraje UE rozwijaj¹ siê szybciej, czy ich przedsiêbiorstwa s¹ gotowe inwestowaæ w Polsce, czy jest szansa na ekspansjê polskich przedsiêbiorstw w tych krajach (tablica 2).

Tablica 2. Zmiany w przep³ywach inwestycji zagranicznych w wybranych krajach UE lata 2007 2012 w mln dolarów KRAJE 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Belgia nap³yw 93429 193950 60963 85676 103280 1614 odp³yw 80127 221023 7525 43894 82492 14668 Francja nap³yw 96221 64184 24219 33627 38547 25093 odp³yw 164310 155047 107130 64575 59553 37197 Niemcy nap³yw 80208 8109 22460 57428 48937 6565 odp³yw 170617 72758 69643 121525 52168 66926 W³ochy nap³yw 43849 10835 20077 9178 34324 9625 odp³yw 96231 67000 21275 32655 53629 30397 Holandia nap³yw 119383 4549 38610 7366 17179 244 odp³yw 55606 68334 34477 68332 40900 3509 W. Brytania Zmiany w przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych 351 nap³yw 200039 89026 76301 50604 51137 62351 odp³yw 325426 183153 39287 39502 106673 77415 ród³o: [World Investment Report, 2013]. Dokonano wyboru tych krajów, które w analizowanych latach wykazywa³y najwy sze przep³ywy bezpoœrednich inwestycji zagranicznych. Analiza materia³u nasuwa kilka istotnych spostrze eñ. W badanym okresie 2007 2012 wyst¹pi³y bardzo du e wahania, zwi¹zane zarówno z nap³ywem, jak i odp³ywem inwestycji zagranicznych w badanych pañstwach. Belgia by³a wa nym miejscem inwestycji zagranicznych do 2012. Inwestycje przedsiêbiorstw belgijskich za granic¹ po roku 2008 s¹ te ju du o ni sze. Francja notuje znaczny spadek inwestycji zagranicznych jako kraj goszcz¹cy. Spada te wartoœæ inwestycji zagranicznych przedsiêbiorstw francuskich. Równie Niemcy, jako kraj goszcz¹cy, przyjmuj¹ coraz mniej inwestycji bezpoœrednich, mimo du ych wahañ, trend jest jednak niekorzystny.

352 Jerzy Ró añski Wartoœæ inwestycji zagranicznych Niemiec raczej spada (znaczny wzrost wyst¹pi³ jedynie w 2010 roku). We W³oszech spada wartoœæ inwestycji lokowanych w tym kraju (wyj¹tek to 2011 rok), spadaj¹ te, i to znacznie, inwestycje w³asnych przedsiêbiorstw za granic¹ (tu te wyj¹tkiem jest rok 2011). Bardzo wysoki jest spadek inwestycji zagranicznych lokowanych w Holandii. Znacznie fluktuuje, chocia z tendencj¹ do zmniejszania siê, wartoœæ inwestycji zagranicznych dokonywanych przez firmy holenderskie za granic¹. WyraŸnie zmniejszy³a siê w porównaniu z rokiem 2007 wartoœæ inwestycji zagranicznych lokowanych w Wielkiej Brytanii, jakkolwiek trzeba przyznaæ, e w 2012 roku, w przeciwieñstwie do pozosta³ych krajów, nast¹pi³ wzrost tych inwestycji. Wartoœæ inwestycji zagranicznych brytyjskich firm ma tendencje do spadku (zw³aszcza lata 2009 2010), relatywnie najlepszy okaza³ siê, w porównaniu do roku 2007 rok 2008 i 2011. Nie ma wiêc tu mowy o tak drastycznym spadku jak mia³o to miejsce w innych krajach. Analizuj¹c relacje miêdzy nap³ywem i odp³ywem inwestycji zagranicznych w poszczególnych krajach, nale y stwierdziæ, e: krajami z wyraÿn¹ i sta³¹ przewag¹ inwestycji dokonywanych poza granicami kraju nad inwestycjami innych pañstw dokonywanymi w tych krajach s¹: Francja, Niemcy, W³ochy, krajami, w których najczêœciej taka przewaga wystêpuje, s¹: Wielka Brytania i w pewnym stopniu Holandia, krajem, w którym najwiêksz¹ przewagê maj¹ inwestycje zagraniczne innych pañstw nad inwestycjami w³asnymi dokonywanymi za granic¹, jest Belgia. Krajami, w których najsilniej spad³y inwestycje zagraniczne dokonywane przez przedsiêbiorstwa innych pañstw, s¹: Holandia i w 2012 roku Belgia, Niemcy i W³ochy. Byæ mo e jeœli ta tendencja siê utrzyma, bêdzie to stanowiæ dla polskich przedsiêbiorstw pewn¹ szansê, zwi¹zan¹ z wejœciem na rynki tych krajów, w formie bezpoœrednich inwestycji zagranicznych. Doœæ korzystna tendencja, jeœli chodzi o wartoœæ inwestycji zagranicznych dokonywanych przez przedsiêbiorstwa brytyjskie i niemieckie, mo e dawaæ Polsce szanse, jako miejscu lokalizacji inwestycji bezpoœrednich z tych krajów. Byæ mo e rok 2012 okaza³ siê doœæ wyj¹tkowy i równie przedsiêbiorstwa holenderskie, w³oskie i belgijskie, które do 2011

Zmiany w przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych 353 roku dobrze sobie radzi³y w kryzysie i inwestowa³y za granic¹, po 2012 roku odzyskaj¹ wczeœniejsz¹ aktywnoœæ inwestycyjn¹. Mo na siê spodziewaæ, e oprócz czynników o charakterze ekonomicznym równie stabilizacja spo³eczna i polityczna bêdzie decydowa³a, na ile poszczególne kraje bêd¹ traktowane jako dobre miejsca do inwestowania, a przedsiêbiorstwa innych krajów z kolei bêd¹ na tyle silne, e bêd¹ mog³y inwestowaæ za granic¹. Sytuacja ekonomiczna, spo³eczna i polityczna w tych krajach bêdzie wp³ywa³a na to, czy przedsiêbiorstwa tych krajów uznaj¹ za korzystniejsze inwestowaæ w kraju macierzystym, czy te za granic¹. Zakoñczenie Przedstawione w pierwszej czêœci opracowania g³ówne kierunki badañ nad bezpoœrednimi inwestycjami zagranicznymi, znajduj¹ce odbicie w polskiej literaturze przedmiotu, daj¹ jednoczeœnie odpowiedÿ na pytanie, jak wiele czynników wp³ywa na kszta³towanie siê bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, na wybór kraju inwestowania, Ÿróde³ finansowania inwestycji zagranicznej, kryteriów, które inwestor zagraniczny bierze pod uwagê, oceniaj¹c op³acalnoœæ tych inwestycji. Du e znaczenie maj¹ tu zarówno czynniki o charakterze makroekonomicznym (country risk, kursy walutowe, ogólna sytuacja w gospodarce œwiatowej), jak i szereg czynników o charakterze mikroekonomicznym (motywacje do inwestowania dla konkretnego przedsiêbiorstwa). Wystêpuj¹ce w gospodarce œwiatowej turbulencje, kryzys finansowy i towarzysz¹cy mu kryzys gospodarczy spowodowa³y, e w latach 2007 2012 dosz³o do doœæ daleko id¹cej realokacji kierunków (i wielkoœci) przep³ywów bezpoœrednich inwestycji zagranicznych. Od d³u szego czasu spada rola pañstw UE w tych procesach, wzrasta rola Chin, stabilizuje siê rola USA i Rosji. Wzrasta rola Brazylii jako beneficjenta bezpoœrednich inwestycji zagranicznych. W ramach UE wystêpuj¹ kraje, które maj¹ wyraÿn¹ przewagê inwestycji dokonywanych przez przedsiêbiorstwa tych krajów nad inwestycjami zagranicznymi, dokonywanymi w tych krajach (Francja, Niemcy, W³ochy). W niektórych krajach spadek inwestycji zagranicznych jest bardzo wyraÿny. Coraz mniej inwestycji jest lokowanych w Holandii, w Niemczech, we Francji, we W³oszech, w Wielkiej Brytanii (tu z wyj¹tkiem 2012 roku).

354 Jerzy Ró añski Obserwowane zmiany s¹ niekorzystne dla Polski, której rola, zarówno jako beneficjenta, jak i inwestora, niestety maleje. Jednoczeœnie wystêpuj¹ce zmiany mog¹ stwarzaæ szanse dla Polski wzrost inwestycji firm brytyjskich i niemieckich mo e daæ szansê Polsce jako krajowi inwestowania. Spadek inwestycji zagranicznych dokonywanych w kilku krajach (Holandia, Belgia, Niemcy, W³ochy) móg³by stanowiæ szansê dla polskich przedsiêbiorstw. Polska powinna w coraz wiêkszym stopniu próbowaæ inwestowaæ w krajach poza Uni¹ Europejsk¹. S¹ ju pozytywne doœwiadczenia z krajów arabskich, inwestycji w Ameryce Po³udniowej. Zale y to jednak w du ym stopniu od wspierania polskich przedsiêbiorstw przez rz¹d. Nale y te zwróciæ uwagê na to, e atrakcyjnoœæ inwestycyjna kraju nie zale y tylko od jego rozwoju ekonomicznego, ale równie od stabilnoœci spo³ecznej i politycznej, bo na te czynniki inwestorzy zagraniczni zwracaj¹ szczególn¹ uwagê. Literatura 1. Gorynia M. (2007), Strategie zagranicznej ekspansji przedsiêbiorstwa, PWE, Warszawa. 2. Jasiniak M. (2013), Przedsiêbiorstwa krajowe i zagraniczne w Polsce. Warunki i efekty dzia³ania, Wydawnictwo U, ódÿ. 3. Jaworek M. (2006), Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej gospodarki, Dom Organizatora, Toruñ. 4. Jaworek M. (2013), Ocena ekonomicznej efektywnoœci bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w praktyce polskich przedsiêbiorstw, Wydawnictwo UMK, Toruñ. 5. Karaszewski W. (2004), Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle œwiata, Dom Organizatora, Toruñ. 6. Karaszewski W. (red.) (2008), Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiêbiorstw, Dom Organizatora, Toruñ. 7. Karaszewski W. (red.) (2005), Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjnoœci polskiej gospodarki, Wydawnictwo UMK, Toruñ. 8. Liberska B. (2002), Globalizacja mechanizmy i wyzwania, PWE, Warszawa. 9. Najlepszy E. (2000), Zarz¹dzania finansami miêdzynarodowymi, PWE, Warszawa. 10. Najlepszy E. (2007), Finanse miêdzynarodowe przedsiêbiorstw, PWE, Warszawa.

Zmiany w przep³ywach bezpoœrednich inwestycji zagranicznych 355 11. Oczkowska R. (2013), Miêdzynarodowa ekspansja przedsiêbiorstw w warunkach globalizacji, Difin, Warszawa. 12. Olesiñski Z. (red.) (1998), Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, PWE, Warszawa. 13. Ró añski J. (2010), Przedsiêbiorstwa zagraniczne w Polsce, PWE, Warszawa. 14. Rymarczyk J. (1996), Internacjonalizacja przedsiêbiorstwa, PWE, Warszawa. 15. Rymarczyk J. (2004), Internacjonalizacja i globalizacja przedsiêbiorstwa, PWE, Warszawa. 16. Witkowska J., Wysokiñska Z. (2006), Umiêdzynarodowienie ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw a procesy integracji europejskiej, Wydawnictwo U, ódÿ. 17. World Investment Report 2013 (2013). Streszczenie Artyku³ analizuje, w czêœci teoretycznej, g³ówne kierunki badañ nad bezpoœrednimi inwestycjami zagranicznymi, prowadzone w Polsce. W czêœci empirycznej wskazuje, e œwiatowy kryzys ekonomiczny i finansowy jest jedn¹ z przyczyn zmian w wielkoœci i kierunkach nap³ywu bezpoœrednich inwestycji zagranicznych. To wp³ywa na œwiatow¹ gospodarkê jako ca³oœæ i na wszystkie gospodarki narodowe. Tradycyjnie dzieli siê wszystkie kraje na dwie grupy: kraje goszcz¹ce, kraje inwestuj¹ce (poprzez przedsiêbiorstwa z tych krajów). Pierwsza grupa sk³ada siê z kilku wa nych krajów (Chiny, Indie, Brazylia, Federacja Rosyjska). Druga grupa to USA i kilka krajów UE (m.in. Wielka Brytania, Niemcy, Francja), lecz w ostatnich latach na przyk³ad Chiny i Rosja sta³y siê bardzo wa nymi œwiatowymi inwestorami. Niektóre zmiany maj¹ du e znaczenie dla Polski nie tylko jako kraju goszcz¹cego, ale równie dla polskich firm inwestuj¹cych za granic¹. S³owa kluczowe bezpoœrednie inwestycje zagraniczne, realokacja przep³ywów, nap³yw i odp³yw inwestycji Foreign Direct Investment Relocation Consequences for Poland and Global Economy (Summary) The article presents in theoretical part the overview of research directions concerning the FDI in Poland. Empirical part of the article indicates that global fi-

356 Jerzy Ró añski nancial crisis cause changes in quality and directions of FDI flows. These changes implicate global economy and economy of all particular countries. We are used to divide all countries for two groups: host countries, investors (by companies from these countries). First group includes the major emerging countries as China, India, Brazil and Russian Federation. Second group includes initially USA and some EU countries (i.a. United Kingdom, Germany, France). In recent years countries such as China and Russian Federation also become important investors. Some changes has a great meaning for Poland as a host country and for Polish companies which investing abroad. Keywords foreign direct investment, FDI relocation, investment inflow and outflow