POJĘCIE PODATKU ELEMENTY KONSTRUKCJI PODATKU. dr Teresa Augustyniak-Górna 1

POJĘCIE PODATKU ELEMENTY KONSTRUKCJI PODATKU dr Teresa Augustyniak-Górna 1

Definicja podatku 1. Pojęcie podatku jest zdefiniowane w art. 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (dalej: o.p.) Ta definicja legalna została zbudowana na gruncie wcześniejszych ustaleń doktrynalnych. 2. Podatek jest: - świadczeniem pieniężnym określany, wymierzany i płacony w pieniądzu, w odróżnieniu od świadczeń osobistych i rzeczowych; - na rzecz Skarbu Państwa (uosabiającego w obrocie prawnym państwo), województwa, powiatu lub gminy, a więc na rzecz związku publicznoprawnego; - publicznoprawnym wynika z faktu sprawowania władzy (imperium). Nie jest świadczeniem umownym (wynikającym z umowy), ani dobrowolnym. Nie podlega negocjacjom; - przymusowym - związek publicznoprawny może użyć przymusu państwowego w celu jego wyegzekwowania; - wynikającym z ustawy podatkowej może być nałożony jedynie ustawą (art. 84 i 217 konstytucji RP). Ma charakter generalny (kategorialny) - każdy podmiot znajdujący się w takiej samej sytuacji płaci tyle samo i na takich samych zasadach. - bezzwrotnym - prawidłowo zapłacony nie podlega zwrotowi. To odróżnia go od przymusowych pożyczek i obowiązkowych składek na zabezpieczenie społeczne; - nieodpłatnym w zamian za zapłatę podatku nie otrzymuje się świadczenia wzajemnego. To odróżnia podatek od opłat. 3. Zasada powszechności i równości opodatkowania Każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków określonych w ustawie art. 84 konstytucji RP. 4. Zasada wyłączności ustawy w zakresie obciążeń daninowych, w tym podatków Nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy art. 271 konstytucji RP. dr Teresa Augustyniak-Górna 2

Elementy konstrukcji podatku podmioty podatku 1. Elementy konstrukcji podatku to schemat, według którego buduje się konstrukcje podatków. Elementy obligatoryjne występują w zasadzie w każdym podatku, a elementy fakultatywne mogą, lecz nie muszą występować. 2. Elementami obligatoryjnymi podatku są: podmiot podatku, przedmiot podatku, podstawa opodatkowania, stawki, termin i sposób zapłaty podatku. 3. W stosunkach podatkowych występują dwie podstawowe kategorie podmiotów: podatnik i organ podatkowy. 4. Podatnik - osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, podlegająca na mocy ustawy podatkowej - obowiązkowi podatkowemu (mająca obowiązek zapłaty podatku) art. 7 o.p. Osoba fizyczna to każdy człowiek od urodzenia do śmierci. Osoba prawna to jednostka organizacyjna posiadająca osobowość prawną, a więc zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków wynikających z prawa (zdolność prawna) oraz zdolność do nabywania praw i obowiązków własnym działaniem (zdolność do czynności prawnych). Jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej to jednostka posiadająca na mocy ustawy ograniczoną zdolność prawną, mimo braku osobowości prawnej. Ustawy podatkowe określają, kto jest podatnikiem danego podatku. 5. Organ podatkowy (art. 13 o.p.) organ państwa lub samorządu terytorialnego reprezentujący związek publicznoprawny, który wymierza i pobiera podatek. Państwowymi organami podatkowymi są: - naczelnicy urzędów skarbowych, naczelnicy urzędów celno-skarbowych organy pierwszej instancji, - dyrektorzy izb administracji skarbowej organy odwoławcze, - Minister Finansów, Szef Krajowej Administracji Skarbowej, Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej w sprawach wskazanych w o.p. dr Teresa Augustyniak-Górna 3

Elementy konstrukcji podatku podmioty podatku c.d. Samorządowymi organami podatkowymi są: - wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, marszałek województwa - organy pierwszej instancji, - samorządowe kolegium odwoławcze organ odwoławczy. 6. W niektórych stosunkach podatkowych, obok podatnika i organu podatkowego, występują jeszcze inne podmioty: a) podmioty pośredniczące między podatnikiem a organem podatkowym, takie jak: - płatnik podatku 1) oblicza podatek, 2) pobiera go od podatnika i 3) wpłaca w terminie na rachunek właściwego organu podatkowego art. 8 o.p. (np. zakład pracy w podatku dochodowym od osób fizycznych, notariusz od sporządzonej u niego umowy darowizny w podatku od spadków i darowizn); - inkasent 1) pobiera podatek od podatnika i 2) wpłaca w terminie na rachunek właściwego organu podatkowego art. 9 o.p. (np. w podatku rolnym, podatku od nieruchomości), b) tzw. osoby trzecie ponoszą odpowiedzialność za cudze zobowiązanie podatkowe na zasadach i w zakresie określonym przez prawo - art. 107 119 o.p. (np. członek rodziny podatnika współdziałający z nim przy wykonywaniu działalności gospodarczej lub wolnego zawodu, który uzyskał z tego tytułu korzyści, członkowie zarządu spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych odpowiadający za zaległości podatkowe spółek). W przypadku ustania lub zmiany bytu prawnego podatnika, płatnika, inkasenta, osoby trzeciej (np. śmierć osoby fizycznej, przekształcenie osoby prawnej) w ich miejsce wstępują następcy prawni przejmują wszelkie prawa i obowiązki poprzednika art. 93 106 o.p. dr Teresa Augustyniak-Górna 4

Elementy konstrukcji podatku przedmiot podatku, podstawa opodatkowania, stawki podatkowe 1. Przedmiot podatku sytuacja faktyczna lub sytuacja prawna (np. osiągnięcie dochodu, posiadanie rzeczy nabycie spadku, odpłatna dostawa towaru i odpłatne świadczenie usług), z zaistnieniem której ustawa wiąże obowiązek zapłaty podatku. Często znajduje odzwierciedlenie w nazwie podatku (np. podatek od spadków i darowizn, podatek od towarów i usług). 2. Podstawa opodatkowania to uszczegółowiony przedmiot podatku, ilościowo (np. powierzchnia gruntu wyrażona w hektarach) lub wartościowo (np. wartość rynkowa nabytych rzeczy i praw). 3. Stawka podatkowa współczynnik służący obliczeniu wysokości podatku. Istnieją stawki: a) kwotowe wyrażone w postaci ilości jednostek pieniężnych (np. 0,75 zł od 1 m powierzchni budynku mieszkalnego); b) stosunkowe wyrażone w postaci stosunku do podstawy opodatkowania, w tym: - procentowe np. 23 % podstawy opodatkowania, - ułamkowe np. ½ podstawy opodatkowania, - wielokrotnościowe np. dwukrotność podstawy opodatkowania. Wyróżnia się także stawki: a) stałe ich wysokość nie zmienia się wraz ze zmianą wysokości podstawy opodatkowania, b) zmienne - ich wysokość zmienia się wraz ze zmianą wysokości podstawy opodatkowania. Stawki zmienne występują jako stawki: - progresywne rosną wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania. Kwota podatku rośnie szybciej niż podstawa opodatkowania, - regresywne - maleją wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania, - degresywne są w zasadzie proporcjonalne, ale maleją dla niższych podstaw opodatkowania. Obecnie w polskim systemie podatkowym w większości podatków występują stawki stałe. Ze stawek zmiennych występują jedynie stawki progresywne. dr Teresa Augustyniak-Górna 5

Stawki progresywne w podatku od spadków i darowizn ponad Kwoty nadwyżki w zł do 1) od nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej 10 278 20 556 20 556 2) od nabywców zaliczonych do II grupy podatkowej 10 278 20 556 20 556 3) od nabywców zaliczonych do III grupy podatkowej 10 278 20 556 20 556 Podatek wynosi 10 278 3% 308 zł 30 gr i 5% nadwyżki ponad 10 278 zł 822 zł 20 gr i 7% nadwyżki ponad 20 556 zł 10 278 7% 719 zł 50 gr i 9% od nadwyżki ponad 10 278 zł 1644 zł 50 gr i 12% od nadwyżki ponad 20 556 zł 10 278 12% 1233 zł 40 gr i 16% od nadwyżki ponad 10 278 zł 2877 zł 90 gr i 20% od nadwyżki ponad 20 556 zł dr Teresa Augustyniak-Górna 6

Elementy konstrukcji podatku - termin i sposób zapłaty podatku 1. Termin zapłaty podatku art. 47 o.p. jest określony : - bądź w sposób bezwzględny, kalendarzowo (np. do 30. kwietnia roku następującego po roku podatkowym termin zapłaty podatku dochodowego od osób fizycznych, do 25. dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym powstał obowiązek podatkowy termin zapłaty podatku akcyzowego), - bądź w sposób względny w ciągu 14 dni od dnia doręczenia decyzji podatkowej w tych przypadkach, w których wysokość podatku ustala organ podatkowy w decyzji podatkowej. 2. Sposób zapłaty podatku podatek jest płacony: a) bądź jednorazowo w całości, b) bądź stopniowo, w formie: - rat wysokość zobowiązania jest już znana, a jego zapłata może być dokonana z mocy samego prawa w częściach płatnych w różnych terminach, np. osoby fizyczne mogą zapłacić podatek od nieruchomości za dany rok w czterech ratach: do 15 marca, 15 maja, 15 września i 15 listopada, - zaliczek - wysokość zobowiązania nie jest jeszcze znana, ale w trakcie trwania roku podatkowego na jego poczet są wnoszone wpłaty cząstkowe (zaliczki). Po zakończeniu roku podatkowego oblicza się wysokość zobowiązania podatkowego i dokonuje rozliczenia ostatecznego. Albo dopłaca brakującą kwotę podatku, albo dokonuje zwrotu nadpłaty podatku. Dwustopniowa płatność podatku występuje np. w podatku dochodowym od osób fizycznych, podatku dochodowym od osób prawnych. dr Teresa Augustyniak-Górna 7

Elementy konstrukcji podatku zwolnienia, zniżki (ulgi), zwyżki podatku 1. Elementami fakultatywnymi podatku są: zwolnienia podatkowe, zniżki (ulgi) podatkowe, zwyżki podatku. 2. Zwolnienia podatkowe polegają na ograniczeniu: - zakresu podmiotowego podatku - niektóre kategorie podmiotów, chociaż mieszczą się w ramach ogólnie określonych podmiotów podatku, są wyraźnie wyłączone spod opodatkowania (np. będące osobami prawnymi jednostki samorządu terytorialnego są zwolnione od podatku dochodowego od osób prawnych) zwolnienia podmiotowe, - zakresu przedmiotowego podatku - niektóre kategorie przedmiotów, chociaż mieszczą się w ramach ogólnie określonego przedmiotu podatku, są wyraźnie wyłączone spod opodatkowania (np. niektóre stypendia studenckie, zasiłki rodzinne i opiekuńcze są zwolnione od podatku dochodowego od osób fizycznych) zwolnienia przedmiotowe. Są też zwolnienia podmiotowo-przedmiotowe (np. nabycie w drodze spadku lub zapisu windykacyjnego przez osoby zaliczone do I i II grupy podatkowej przedmiotów wyposażenia mieszkania, pościeli, odzieży, bielizny oraz narzędzi pracy przeznaczonych do użytku w gospodarstwie domowym 3. Zniżki (ulgi) podatkowe obniżają wysokość podatku (np. od dochodu osoby fizycznej przed jego opodatkowanie można odliczyć wydatki na cele rehabilitacyjne podatnika, od kwoty podatku dochodowego od osób fizycznych można odliczyć ulgę z tytułu wychowywania dzieci w określonej kwocie). 4. Zwyżki podatku - podwyższają wysokość podatku. Występują rzadko. dr Teresa Augustyniak-Górna 8

POWSTAWANIE I WYGASANIE ZOBOWIĄZAŃ PODATKOWYCH dr Teresa Augustyniak-Górna 9

Obowiązek podatkowy, zobowiązanie podatkowe 1. Obowiązek podatkowy to wynikająca z ustaw podatkowych nieskonkretyzowana powinność przymusowego świadczenia pieniężnego w związku z zaistnieniem zdarzenia określonego w tych ustawach art. 4 o.p. Obowiązek podatkowy nie może powstać bez ustawy podatkowej. To ona określa stan faktyczny, którego zaistnienie u konkretnego podmiotu powoduje powstanie obowiązku podatkowego Jest to jednak powinność nieskonkretyzowana. Aby powstał obowiązek zapłaty podatku obowiązek podatkowy musi ulec konkretyzacji; przekształcić się w zobowiązanie podatkowe. 2. Zobowiązanie podatkowe to wynikające z obowiązku podatkowego zobowiązanie podatnika do zapłacenia podatku w określonej wysokości, w terminie oraz w miejscu określonych w przepisach prawa podatkowego art. 5 o.p. Zobowiązanie jest powinnością skonkretyzowaną dla danego podatnika, a konkretyzacja następuje co do wysokości podatku, terminu jego zapłaty, miejsca jego zapłaty. Niezbędnym warunkiem powstania zobowiązania jest wcześniejsze lub jednoczesne powstanie obowiązku podatkowego. 3. Powstanie obowiązku podatkowego uruchamia proces, który prowadzi na ogół (choć nie zawsze) do powstania zobowiązania podatkowego, a potem do jego wygaśnięcia. 4. Zobowiązanie podatkowe może powstać w dwojaki sposób art. 21 1 o.p.: - z mocy samego prawa z dniem zaistnienia zdarzenia, z którym ustawa podatkowa wiąże powstanie takiego zobowiązania. Zobowiązanie powstaje bez jakiejkolwiek ingerencji organu podatkowego. Wysokość podatku oblicza bądź podatnik bądź płatnik. Współcześnie w Polsce większość zobowiązań podatkowych powstaje w ten sposób; - w drodze wydania i doręczenia decyzji podatkowe z dniem doręczenia tej decyzji. Wysokość podatku ustala organ podatkowy. dr Teresa Augustyniak-Górna 10

Obliczanie wysokości zobowiązania podatkowego 1. Wysokość zobowiązania podatkowego oblicza się poprzez zastosowanie właściwej stawki podatkowej do podstawy opodatkowania. Jest iloczynem tych dwóch wartości. W różnych podatkach obowiązek obliczenia wysokości podatku spoczywa na różnych podmiotach. 2. Ustalanie wysokości zobowiązania podatkowego przez organ podatkowy w decyzji podatkowej. To tradycyjny sposób ustalania wysokości podatku. Organ podatkowy prowadzi postępowanie podatkowe i na podstawie danych przedłożonych przez podatnika (zawartych np. w zeznaniu podatkowym) ustala wysokość zobowiązania podatkowego. Wydaje decyzję podatkową. Ten sposób jest obecnie stosowany w Polsce rzadko (np. w podatku od spadków i darowizn, w podatku od nieruchomości w odniesieniu do podatników będących osobami fizycznymi). 3. Obliczanie wysokości zobowiązania podatkowego przez płatnika obliczenie płatnicze. Jednym z obowiązków płatnika jest obliczenie podatku. Wykonuje on wówczas czynności należące tradycyjnie do organów podatkowych. Ten sposób obliczania wysokości podatku jest stosowany w niektórych przypadkach np. w podatku dochodowym od osób fizycznych, podatku dochodowym od osób prawnych. 4. Samoobliczenie podatku przez podatnika. Obowiązek obliczenia wysokości zobowiązania podatkowego spoczywa na podatniku, który czyni to w deklaracji podatkowej (zeznaniu podatkowym). Organ podatkowy ogranicza się do kontroli prawidłowości tego obliczenia i wykonania zobowiązania. Jeśli stwierdzi, że wysokość zobowiązania została ustalona nieprawidłowo, wyda decyzję, w której określi jego prawidłową wysokość. Ten sposób obliczenia wysokości zobowiązania podatkowego jest stosowany w niektórych przypadkach np. w podatku dochodowym od osób fizycznych, podatku dochodowym od osób prawnych, podatku od towarów i usług, podatku akcyzowym. 5. Treścią stosunku podatkowego jest obowiązek zapłaty podatku przez podatnika, bądź innego dłużnika podatkowego, na rzecz związku publicznoprawnego (wierzyciela podatkowego), reprezentowanego przez organ podatkowy. dr Teresa Augustyniak-Górna 11

Wygasanie zobowiązań podatkowych 1. Zobowiązania podatkowe wygasają w przypadkach określonych przez przepisy prawa podatkowego art. 59 o.p. Wyróżniamy efektywne sposoby wygasania zobowiązań podatkowych (wierzyciel zostaje zaspokojony) i nieefektywne sposoby (zobowiązanie podatkowe wygasa mimo braku zaspokojenia wierzyciela podatkowego). 2. Do efektywnych sposobów wygasania zobowiązań podatkowych zaliczamy: a) zapłatę podatku (art. 60-62b o.p.) większość zobowiązań podatkowych wygasa w taki sposób. Podatek można zapłacić gotówką, bezgotówkowo (poleceniem przelewu, kartą płatniczą) znakami akcyzy (w momencie zakupu tych znaków). Organ podatkowy może, na wniosek podatnika, w przypadkach uzasadnionych ważnym interesem podatnika lub interesem publicznym odroczyć termin płatności podatku lub rozłożyć tę płatność na raty art. 67a. 1 pkt. 1 o.p. Niezapłacenie podatku w terminie skutkuje: 1) obowiązkiem zapłaty odsetek za zwłokę, 2) możliwością wszczęcia egzekucji administracyjnej, 3) możliwością wszczęcia postępowania w sprawie wydania decyzji o odpowiedzialności za to zobowiązanie osoby trzeciej. Podatek niezapłacony w terminie jest zaległością podatkową; b) pobranie podatku przez płatnika lub inkasenta, a więc w wyniku wykonania obowiązków ciążących na płatniku lub inkasencie; c) potrącenie art. 64, 65 o.p. może mieć miejsce wówczas, gdy podatnik jest wierzycielem związku publicznoprawnego z tytułów prywatnoprawnych określonych przez prawo (np. z tytułu odszkodowania za tymczasowe aresztowanie, z tytułu wykonanego przez podatnika zamówienia publicznego). Potrącenie następuje do wysokości mniejszej wierzytelności; d) zaliczenie nadpłaty lub zaliczenie zwrotu podatku na poczet podatku jeśli podatnik ma prawo do zwrotu nadpłaty podatku z tytułu innego zobowiązania podatkowego bądź do otrzymania od organu podatkowego zwrotu podatku, to organ podatkowy dokona zaliczenia tej nadpłaty lub zwrotu podatku na poczet zaległego bądź bieżącego zobowiązania podatkowego - art. 76 76b o.p. dr Teresa Augustyniak-Górna 12

Wygasanie zobowiązań podatkowych c.d. e) przeniesienie własności rzeczy lub praw majątkowych w zamian za podatek art. 66 o.p. zobowiązanie podatkowe wygasa wskutek przejęcia przez wierzyciela podatkowego nie środków pieniężnych lecz rzeczy lub praw majątkowych (np. spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego, prawa użytkowania wieczystego gruntów). Przeniesienie następuje w drodze umowy; f) przejęcie własności nieruchomości lub prawa majątkowego w postępowaniu egzekucyjnym; g) nabycie spadku w całości przez Skarb Państwa albo jednostkę samorządu terytorialnego nabycie to musi być stwierdzone przez prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Następuje ze skutkiem na dzień otwarcia spadku. 3. Do nieefektywnych sposobów wygasania zobowiązań podatkowych zaliczamy: a) zaniechanie poboru podatku - art. 22. 1 o.o. to rezygnacja związku publicznoprawnego z przysługujących mu roszczeń podatkowych. Zaniechać poboru podatku może Minister Finansów w przypadkach uzasadnionych interesem publicznym bądź ważnym interesem podatnika. Wydaje rozporządzenie, które dotyczy podmiotów określonych generalnie (kategorialnie), nie indywidualnie; b) umorzenie zaległości podatkowej - art. 67a. 1 pkt 1 - to rezygnacja związku publicznoprawnego z przysługujących mu roszczeń podatkowych. Organ podatkowy może umorzyć zobowiązanie indywidualnemu podatnikowi, na jego wniosek, w przypadkach uzasadnionych interesem publicznym bądź ważnym interesem podatnika. Wówczas, gdy prowadzenie egzekucji zobowiązania podatkowego nie jest celowe, organ umarza to zobowiązanie z urzędu - art. 67d 1 o.p. c) przedawnienie zobowiązania podatkowego art. 70 o.p. zobowiązanie podatkowe wygasa z powodu upływu terminu przedawnienia; po upływie 5 lat licząc od końca roku, w którym upłynął termin zapłaty podatku; d) zwolnienie z obowiązku zapłaty z powodu zastosowania się podatnika do interpretacji podatkowej art. 14 m o.p. zastosowanie się podatnika do urzędowej interpretacji podatkowej nie może mu szkodzić. Dlatego podatnik zostaje zwolniony z obowiązku zapłaty podatku, jeśli interpretacja nie została uwzględniona przez organ podatkowy lub została zmieniona, bądź stwierdzono jej wygaśnięcie. dr Teresa Augustyniak-Górna 13