Barbara Tomasiewicz Przyczyny nieprzystosowania społecznego dzieci. Obserwacja życia codziennego w szkołach, rodzinach, informacje środków masowego przekazu alarmują coraz częściej o narastaniu zachowań agresywnych czy wręcz przestępczości dzieci i młodzieży. Zaangażowanie rodziców w sprawy wychowania ma decydujące znaczenie dla kształtowania się dziecka jako niepowtarzalnej jednostki, przejawiającej określony poziom zdolności i specyficzne cechy charakteru. Z praktyki wyniki, że rodzina stanowi często poważny czynnik patogenny, który może doprowadzić nie tylko do zaburzeń wychowania, ale i do nieprzystosowania społecznego dziecka. Szczególne znaczenie przypisuje się przy tym niewłaściwej atmosferze rodzinnej, gdzie na stosunku między rodzicami i dziećmi wpływają takie czynniki jak: -rozbicie rodziny, -alkoholizm, -przestępczość, -niemoralne prowadzenie się matki. Natomiast w szkołach można dostrzec uczniów zwracających na siebie uwagę lekceważeniem regulaminu szkolnego, arogancją, wagarami, kłamliwością, kradzieżami itp., inaczej mówiąc dzieci nieprzystosowane społecznie. Faktem jest, iż trudności wychowawcze ujawnia się już w młodszym wieku szkolnym jak również u uczniów kl. IV przekraczających kolejne etapy szkolnej edukacji. Działania wychowawcze szkół muszą zmierzać do eliminowania przyczyn i przejawów tych niekorzystnych zjawisk w oparciu o dobre rozpoznanie sytuacji. Nauczyciel nie zawsze potrafi dostatecznie wcześnie zaobserwować początki trudności i ich źródła, nie ma również wielu możliwości zebrania rzeczywistej wiedzy o dziecku. Wątpliwości dotyczącej sytuacji rodzinnej lub szkolnej ucznia muszą być szybko wyjaśnione, aby nie doszło do nadmiernego nasilenia stresu szkolnego i można było wyeliminować ewentualne jego źródła. Sama indywidualizacja w traktowaniu ucznia i jego problemów nie wystarcza. Należy znaleźć przyczyny jego kłopotów potrzebne jest stwierdzenie, czy ich źródłem jest sytuacja rodzinna, sytuacja szkolna, czy też np. dysharmonijny rozwój dziecka, jego opóźnienie w rozwoju, czy warunki panujące w grupie społecznej w jakiej się znalazło.
"Symptomy społecznego niedostosowania ucznia dają się zaobserwować stosunkowo wcześnie na terenie szkoły, co nakłada na nauczyciela - wychowawcę, pedagoga szkolnego, jak i pracownika poradni psychologicznopedagogicznej zajmującego się poradnictwem wychowawczym, obowiązek przeciwdziałania temu zjawisku. Wykryte przejawy niedostosowania w początkowym stadium pozwalają na odpowiedni dobór pracy profilaktycznej i resocjalizacyjnej zarówno w domu jak i w szkole. Stąd ważne jest by nauczyciel poznał właściwości psychofizyczne dziecka oraz jego warunki rodzinne, gdyż w nich właśnie mogą tkwić główne przyczyny niedostosowania społecznego. Osobowość człowieka kształtuje się w procesie wychowania, którego zdaniem jest socjalizacja, tj. przyswojenie sobie tych wartości zasad i wzorców postępowania, które są akceptowane w danym środowisku społecznym oraz wytworzone zdolności umożliwiające realizację tych wartości w tymże środowisku. W wielu przypadkach proces rozwoju osobowości przebiega wbrew wartościom i normom postępowania, które obowiązują w społeczeństwie. Świadczą o tym różnego rodzaju trudności wychowawcze u dzieci i młodzieży. Najbardziej trafną definicją nieprzystosowania społecznego, moim zdaniem, jest stwierdzenie J. Droszowskiej: "to rodzaj zaburzeń w zachowaniu spowodowany negatywnymi warunkami środowiskowymi bądź zaburzeniami równowagi procesów ośrodkowego układu nerwowego". Dlatego też można stwierdzić, że zaburzenia w zachowaniu, charakteryzujące się trudnościami w przystosowaniu do normalnych warunków społecznych spowodowane mogą być niekorzystnym oddziaływaniem czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Do czynników zewnętrznych zalicza R. Kościelak głównie środowisko rodzinne, środowisko szkolne i szersze środowisko. Natomiast do czynników wewnętrznych: -zaburzenia osobowości, -zaburzenia pochodzenia organicznego (niedorozwój mózgu bądź zwyrodnienie mózgowe, encefalopatia po zapaleniu mózgu, zmiany spowodowane alkoholizmem i narkomanią, oligofrenia itp.) Wśród niekorzystnych czynników rodzinnych, które prowadzą do nieprzystosowania społecznego dzieci można wyróżnić np. nieprawidłową strukturę rodziny, niekorzystne cechy psychiczne rodziców, niski poziom życia moralnego w rodzinie, alkoholizm, zaabsorbowanie pracą zawodową itp. Niekorzystnym czynnikiem działającym na dziecko może być sam nauczyciel i szkoła. Objawy takie prowadzą do trudności w codziennym życiu i nasilają konflikty z otoczeniem w sytuacjach trudnych. W naszych szkołach spotyka się następujące przejawy zagrożenia i niedostosowania społecznego:
1. Wagary odnoszą się najczęściej do środowiska szkolnego. "Uwarunkowane sąprzeważnie niepomyślną sytuacją ucznia w szkole, jego niechęcią do szkoły i nauczycieli, do obowiązku uczenia się. Ucieczki z domu i ze szkoły są groźnym zjawiskiem moralnospołecznym rozwoju dziecka. "Przyczyną skłaniającą do ucieczki może być: lęk przed karą, namowy kolegów, chęć przeżywania nowych przygód." 2. Niechęć do nauki i pracy przejawia się w postaci lenistwa. Z lenistwem, w którym jednostka stroni od zadań i obowiązków, współwystępują inne negatywne cechy, tj.: zaniedbanie w zakresie wyglądu osobistego i porządku w swoim otoczeniu. Najczęstszą przyczyną jest niekorzystny wpływ w domu rodzinnym; dokuczanie i przeszkadzanie innym w realizacji obowiązków itp. 3. Kłamstwo "spotyka się prawie u wszystkich dzieci i to zarówno w domu jak i w szkole. Jednak kłamią przeważnie świadomie przed uniknięciem kary, z chęci przypodobania się lub z chęci zysku." 4. Nieposłuszeństwo dziecka można określić jako postawę wyrażającą się w niespełnieniu poleceń osób dorosłych i przeciwstawiania się im, sprawiając rodzicom i wychowawcom szczególną przykrość. 5. Kradzież to zabranie cudzego mienia w celu przywłaszczenia. Dziecko kradnie, bo jest do tego zmuszane, kradnie, żeby posiadać, zniszczyć, zepsuć, kradnie z nędzy. 6. Agresywność wg. O. Lipkowskiego traktowana jest przez nauczycieli i wychowawców jako cecha nieprzystosowanych społecznie sprawiająca najwięcej kłopotów. Objawia się w różny sposób. Jest cechą charakterystyczną dla jednostek impulsywnych, nieopanowanych, bezczelnych i również u osób spokojnych, lękliwych, zamkniętych w sobie. 7. Alkoholizowanie się uczniów wg. M. Ochimskiego jest objawem nieprzystosowania społecznego już u dzieci ze szkoły podstawowej. Ustalono istotną zależność między alkoholizmem występującym u rodziców a wczesnym początkiem picia przez nieletnich. 8. Niepowodzenie szkolne: to również zjawisko społecznie szkodliwe. To "stan, w jakim znalazło się dziecko na skutek nie spełnienia wymagań szkoły." Pedagogiczne skutki niepowodzenia w nauce znajdują wyraz w drugoroczności i odsiewie oraz w brakach w wiadomościach szkolnych. "Społeczne skutki niepowodzeń szkolnych to gorsza jakość pracy wielu jednostek, to niepotrzebne i nieuzasadnione konflikty między nimi, to wzrastająca bez przerwy liczba zachorowań psychicznych, to wreszcie w zbyt wielu przypadkach - całkowite wykolejenie, którego społeczeństwo nie umie zwalczyć. 9. Nadużywanie środków odurzających. Pierwsze objawy kontaktu ze środkami odrzucającymi u młodzieży to zmienność nastroju, drażliwość, słaba aktywność w pracy i nauce, utrudnione kontakty z dorosłymi przejawiające się w ukrywaniu i nie ujawnianiu motywów swego postępowania, stany fizycznej niedyspozycji, narzekanie na bóle głowy itp. Są to objawy nietypowe, które często rodzice i nauczycieletłumaczą inaczej, np. innymi niepowodzeniami, ogólną niedyspozycję fizyczną.
10. Zachowania przestępcze czyli niedostosowanie społeczne objawia się najczęściej w ogólnej postawie dziecka młodocianego: w nonszalancji i arogancji, w niechlujnym wyglądzie i zaniedbaniu, cynizmie i bezczelności, skrytym, złośliwym intryganctwie lub nieopanowanej agresywności. Są jednak nieletni, u których występują pewne objawy, jako cechy dominujące: kłamstwo, kradzieże, włóczęgostwo, agresywność, zaburzenia seksualne i inne. Narastanie w minionym okresie takich zjawisk jak: nieposzanowanie prawa, poważne zachwianie systemu wartości, gwałtowny wzrost zagrożenia dzieci i młodzieży są zjawiskami patologii społecznej. Wychowanie dziecka jest sprawą trudną i złożoną. Składa się na nie wiele czynników, takich jak: umiejętność kierowania zainteresowaniami, zrozumienie, cierpliwość, dobroć, wyrozumiałość. Często rodzice nie mogą nawiązać ścisłego kontaktu z dziećmi, mimo pozornej dobrej atmosfery w domu. Dzieci, które wokół nas się znajdują mają swoje własne problemy, zainteresowania, marzenia swój własny świat. Dorośli nie zawsze potrafią zrozumieć, niektórych momentów działania dziecka. Szkoła odgrywa bardzo ważną rolę w systemie oświatowowychowawczym. Nauczyciele coraz częściej widzą w niej dzieci, które rozrabiają, biją się lub dewastują własność społeczną. Mówi się o tych dzieciach, że są społecznie nieprzystosowane. Wymagania domu i szkoły w stosunku do dziecka są rozległe. Natomiast wypełnienie obowiązków przez dziecko nie zawsze jest dostrzegane i właściwie ocenione przez dorosłych. Często dorośli nie potrafią właściwie ocenić, ile trudu włożyło dziecko w wykonanie powierzonego zadania. Obłożeni pracą zawodową i nadmiarem obowiązków rodzice nie zawsze znajdują czas dla własnego dziecka. W sprawy dziecka włączają się okazjonalnie, regulując wybuchami gniewu z powodu nagannego postępowania dziecka lub nagłymi przypływami czułości. W codziennym postępowaniu dorosłych można zauważyć zdecydowany brak analizy wykroczenia dziecka poza stwierdzeniem samego faktu. Brak jest poszukiwania przyczyn takiego postępowania. Jest wykroczenie, będzie, więc i kara. Niezrozumienie sytuacji spowodować może jedynie utratę zaufania do rodziców, a odbudowa jego może będzie niezwykle trudna.
Literatura: 1. Kazimierz Pospiszyl, Ewa Żabczyńska: "Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie", PWN, Warszawa 1980 2. Otton Lipkowski: "Dziecko niedostosowane i jego resocjalizacja", PZWS, Warszawa " 3. Lesław Pytka, Tamara Zacharuk: "Zaburzenia nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży" WSRP, Siedlce 1995 4. Eugeniusz Chmielewski: "Uczniowie zagrożeni i niedostosowani społecznie" Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze, 1986 nr7 5. Jan Konopnicki: "Powodzenia i niepowodzenia szkolne", PZWS, Warszawa 1966 6. Irena Jundził: "Problemy opieki wychowawczej nad dzieckiem zagrożonym." Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1982, nr2