Słupskie Prace Biologiczne

Słupskie Prace Biologiczne Nr 12 ss. 295-330 2015 ISSN 1734-0926 Przyjęto: 25.11.2015 Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku Zaakceptowano: 25.02.2016 OCENA WYDOLNOŚCI UKŁADU SERCOWO- -NACZYNIOWEGO U KOBIET I MĘŻCZYZN W RÓŻNYM WIEKU Z TERENU POMORZA ASSESSMENT OF CARDIOVASCULAR SYSTEM EFFICIENCY IN WOMEN AND MEN OF DIFFERENT AGE FROM POMERANIAN REGION Halyna Tkachenko Natalia Kurhaluk Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: tkachenko@apsl.edu.pl ABSTRACT The aim of our study was to assess and analyze cardiovascular capacity in individuals of different ages and genders from Pomeranian region. Electrocardiogram (ECG) was performed in a groups of youth and the elderly divided by gender and with normal or abnormal ECG, and then its components were analyzed. Prolonged P-wave duration in young women with normal ECG was noted. There was a reduced amplitude of the Q wave in all groups, whereas the S-wave amplitude was normal only in the group of older men with normal ECG. In the group of older women with abnormal ECG and each group of men, the exceeding the QRS duration were recorded, which can be observed in a variety of cardiovascular diseases. Most individuals who were beyond the limits of indicators ECG were recorded in the group of older women with abnormal ECG. In this group, 63.6% of all components of the ECG were beyond the limits of reference values. With increasing age, the elevation of the amplitude of the Q-wave, duration of RR, QRS, QT, and PR intervals was observed. Our research helped to determine what changes in the cardiovascular system depending to age and gender occurred. These tests enable to diagnose disorders for the prevention of the cardiovascular diseases. Słowa kluczowe: układ sercowo-naczyniowy, elektrokardiogram, wiek, płeć, wydolność Key words: cardiovascular system, electrocardiogram, age, gender, capacity 295

WPROWADZENIE W trakcie ostatnich lat nastąpił ogromny postęp w diagnostyce i leczeniu chorób układu sercowo-naczyniowego. W prawie wszystkich zachodnich krajach i ostatnio również w krajach Europy Środkowej zmniejszyła się liczba zgonów w przyczyn sercowo-naczyniowych. W państwach tych w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat współczynnik umieralności z powodu chorób układu krążenia zmniejszył się o 26,3% (Narodowy...). W Polsce natomiast zanotowano zmniejszenie umieralności o ok. 30%, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn do 64. roku życia (Sytuacja... 2008). Bardzo ważnym czynnikiem poprawiającym zdrowotne wskaźniki jest zwiększająca się dostępność nowoczesnych metod diagnostycznych. Do kolejnych ważnych czynników należą: większa ilość informacji o zagrożeniach zdrowia oraz możliwościach jego poprawy, a także rozpoznawanie, leczenie oraz modyfikacja czynników ryzyka miażdżycy. Jedną z najważniejszych przyczyn poprawy wskaźników zdrowotnych najprawdopodobniej jest racjonalizacja żywienia, która polega na mniejszym spożywaniu mięsa, masła oraz innych tłuszczów zwierzęcych, a większym tłuszczów roślinnych, co przyczyniło się w dużym stopniu do zmniejszenia zbyt wczesnej umieralności z przyczyn zaburzenia funkcjonowania układu krążenia (Zdrojewski i in. 2010). Pomimo obserwowanego w ostatnich latach spadku umieralności z przyczyn sercowo-naczyniowych choroby układu krążenia nadal są główną przyczyną zgonów w większości krajów uprzemysłowionych, również w Polsce (Rywik 1999). W roku 2001 choroby układu krążenia były przyczyną 48% ogólnej liczby zgonów w Polsce. Ostatnio w wielu państwach obserwuje się zmniejszenie postępu w spadku poziomu czynników ryzyka chorób ze strony układu krążenia. Skutkiem tego jest zwiększenie epidemii otyłości, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy oraz zespołu metabolicznego (Szostak i Cybulska 2002). Wiek i płeć należą do niemodyfikowalnych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego, czyli do takich, które nie podlegają zmianie (Rożnowska 2006). Ryzyko występowania chorób układu krążenia rośnie wraz z wiekiem. Liczba zgonów w wieku między 55. a 64. rokiem życia jest prawie dziesięciokrotnie większa w porównaniu z osobami między 25. a 34. rokiem życia. Ryzyko występowania chorób serca rośnie u mężczyzn, którzy ukończyli 55 lat oraz u kobiet powyżej 65 lat. Związane jest to najprawdopodobniej ze współistnieniem wielu niekorzystnych czynników, do których należą m.in. nadciśnienie tętnicze, podwyższony cholesterol, palenie papierosów (Hough i Ul Haq 2005). Choroby układu krążenia w odmienny sposób dotykają kobiet oraz mężczyzn. U kobiet objawy są zazwyczaj mniej wyraźne, jednak w przypadku wystąpienia zawału serca znacznie częściej skutkiem jest śmierć. Dane statystyczne informują, że w ciągu roku od wystąpienia pierwszego zawału odsetek śmiertelności w przypadku mężczyzn wynosi 25%, natomiast w przypadku kobiet aż 38%. Ponadto kobiety są narażone dwukrotnie bardziej na kolejny zawał mięśnia sercowego w ciągu pół roku od wystąpienia pierwszego zawału (Rożnowska 2006). Kobiety po zawale serca mają większą zdolność kurczenia serca oraz pompowania krwi z komór do tętnic. To potwierdza różnice między objawami chorób układu sercowo-naczyniowego u mężczyzn i kobiet, które prawdopodobnie u kobiet wpływają na niewielkie naczynia krwionośne, 296

natomiast u mężczyzn na główne naczynia (Kostka i Koziarska-Rościszewska 2009). Serce kobiet jest w mniejszym stopniu narażone na niezdolność pompowania krwi przez serce niż w przypadku mężczyzn. U kobiet po zawale serca rzadziej występuje również obturacyjna choroba wieńcowa (Rożnowska 2006). Badania epidemiologiczne i kliniczne wykazują wolniejszy rozwój miażdżycy tętnic oraz związanych z tą chorobą powikłań ze strony układu krążenia u kobiet w porównaniu z mężczyznami, zarówno w młodym, jak i średnim wieku. Ciśnienie tętnicze jest również przeciętnie o 6-7/3-5 mmhg niższe u kobiet niż u mężczyzn. Aktualne badania potwierdzają związek występowania menopauzy ze wzrostem ciśnienia. Około 70% kobiet ma nadciśnienie tętnicze po wystąpieniu menopauzy. Różnica płci znacznie wpływa również na rozwijanie się przerostu mięśnia serca oraz zastoinowej niewydolności serca. Powikłania sercowo-naczyniowe w średnim wieku są częstsze u mężczyzn i korelują z wielkością ciśnienia. Podobny wzrost ciśnienia tętniczego u kobiet związany jest z przerostem lewej komory. Określa się również, że kobiety są młodsze hemodynamicznie. Taka adaptacja kobiet do nadciśnienia zanika w starszym wieku, co jest wynikiem utraty po menopauzie ochrony ze strony estrogenów (Posadzy-Małaczyńska 2000). Ryzyko pojawienia się choroby niedokrwiennej serca częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet przed menopauzą. Pomiędzy 35. a 44. rokiem życia występowanie zawału serca jest dziesięciokrotnie wyższe u mężczyzn niż u kobiet. W przypadku choroby wieńcowej na sześciu mężczyzn przypada jedna kobieta. Aktualnie twierdzi się, że mniejsza zapadalność u kobiet na miażdżycę jest wynikiem wpływu estrogenów, które mają antyproliferacyjne działanie na mięśniówkę gładką oraz ochraniają śródbłonek przed skutkami stymulacji cytokinami i czynnikami wzrostowymi. Jednak po menopauzie u kobiet częstość pojawiania się choroby niedokrwiennej serca jest podobna jak u mężczyzn w tym samym wieku (Kostka i Koziarska-Rościszewska 2009). Elektrokardiogram (EKG), czyli rejestrowana powierzchniowa aktywność elektryczna serca, ma podstawowe znaczenie w rozpoznawaniu niektórych schorzeń kardiologicznych. W trakcie repolaryzacji i depolaryzacji mięśnia sercowego występują wychylenia albo załamki, rejestrowane jako elektrokardiogram. Siły elektromotoryczne, które są dodatnie, zapisywane są jako wychylenia w górę, natomiast ujemne jako wychylenia w dół. Odległości pomiędzy załamkami i wychyleniami określane są odpowiednio jako odstępy i odcinki (Heger i in. 1998). Badanie EKG jest najczęściej wykonywane w celu diagnostyki chorób serca. Umożliwia ono dokonanie pomiarów zwanych załamkami, odstępami, odcinkami i zespołami. Pomiar sąsiednich odstępów pozwala na wyliczenie częstości rytmu oraz określenie, czy mamy do czynienia ze spowolnionym rytmem (bradykardią) czy zbyt szybką czynnością serca (tachykardią). Kształt i częstość rytmu załamków umożliwiają rozpoznanie częstoskurczu, dostarczają informacji o możliwym przeroście komór serca i wielu innych wadach serca. Omawiane badanie najważniejsze znaczenie ma jednak przy rozpoznawaniu cech zawału serca, bliznowaceń czy niedokrwieniu mięśnia sercowego. W przypadku chorych z zawałem serca EKG pozwala na rozpoznanie ściany serca, której dotyczyła martwica lub niedokrwienie oraz wielkości tego obszaru. Dlatego też badanie to ma tak duże znaczenie w diagnostyce i leczeniu chorób serca (Konturek 2001). 297

Zwracając uwagę na aktualność podjętego problemu, celem pracy była ocena wydolności układu sercowo-naczyniowego kobiet i mężczyzn w różnym wieku z terenu Pomorza przez analizę wartości EKG. MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badaniu EKG zostało poddanych 305 osób: 129 młodych kobiet w wieku 21- -27 lat [45 kobiet z nieprawidłowym EKG (zaburzenia funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego) i 84 kobiety z prawidłowym EKG]; 52 młodych mężczyzn w wieku 21-27 lat [13 mężczyzn z nieprawidłowym EKG (zaburzenia funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego) i 39 mężczyzn z prawidłowym EKG); 79 starszych kobiet w wieku 52-81 lat [36 kobiet z nieprawidłowym EKG (zaburzenia funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego) i 43 kobiety z prawidłowym EKG]; 45 starszych mężczyzn w wieku 52-80 lat [12 mężczyzn z nieprawidłowym EKG (zaburzenia funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego) i 33 mężczyzn z prawidłowym EKG]. Badania przeprowadzono 12-kanałowym elektrokardiografem firmy BTL-08-MT. EKG wykonano w odpowiednich warunkach, zapewniając właściwą jakość zapisu. Zwrócono szczególną uwagę na prawidłowe ułożenie pacjenta, odpowiednie umocowanie elektrod, a także właściwą kalibrację elektrokardiografu. Pacjent powinien leżeć na wznak, nie powinny się stykać prawa noga z lewą, a kończyny górne z tułowiem. W czasie badania pacjent nie powinien napinać mięśni i musi leżeć w spokoju (Hampton 2004). Zmiany pola elektrycznego w sercu rejestruje się, używając odprowadzeń jednooraz dwubiegunowych. Jednobiegunowe składają się z dwóch elektrod (obojętnej, której napięcie wynosi zero, oraz badającej dodatniej, umieszczonej w miejscu pomiaru potencjału elektrycznego) (Wagner 1999, Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). EKG wykonane zostało przy pomocy 12 odprowadzeń (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007): trzech dwubiegunowych kończynowych Einthovena (I, II, III), trzech jednobiegunowych kończynowych wzmocnionych Goldbergera (avr, avl, avf), sześciu jednobiegunowych przedsercowych Wilsona (V1, V2, V3, V4, V5, V6). Kończynowe odprowadzenia są odprowadzeniami dwubiegunowymi. Ich biegunowość jest uwzględniana i umownie przyjęta w budowie aparatów elektrokardiograficznych. Odprowadzenia te rejestrują różnice potencjałów między elektrodami umieszczonymi na kończynach górnych i dolnej lewej (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007): odprowadzenie I różnica potencjałów między prawym (LA) a lewym przedramieniem (RA) (pomiędzy elektrodą czerwoną a żółtą), odprowadzenie II różnica potencjałów między lewym podudziem (LF) a prawym przedramieniem (RA) (pomiędzy elektrodą zieloną a czerwoną), odprowadzenie III różnica między lewym podudziem (LF) a lewym przedramieniem (LA) (pomiędzy zieloną elektrodą a żółtą). 298

Z odprowadzeń I, II i III odczytuje się odprowadzenia jednobiegunowe kończynowe wzmocnione Goldberga (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007): avr pochodzi z elektrody prawa ręka, avl pochodzi z elektrody lewa ręka, avf pochodzi z elektrody lewa goleń. Odprowadzenia jednobiegunowe przedsercowe (zwane też odprowadzeniami Wilsona) służą do zapisu wartości bezwzględnej potencjału na klatce piersiowej. Obojętną elektrodę stanowi połączenie kończynowych elektrod. Dodatnie elektrody przymocowuje się natomiast w sześciu miejscach na powierzchni klatki piersiowej (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007): V1 elektrodę umieszczamy w IV lewej przestrzeni międzyżebrowej w linii prawej mostkowej, V2 elektrodę umieszczamy w IV lewej przestrzeni międzyżebrowej przy brzegu mostka, V3 elektrodę umieszczamy w połowie prostej łączącej punkty V2 i V4, V4 elektrodę umieszczamy w V lewej przestrzeni międzyżebrowej w linii środkowej obojczykowej, V5 elektrodę umieszczamy na poziomie V4 w lewej przedniej linii pachowej, V6 elektrodę umieszczamy na poziomie V4 w środkowej lewej linii pachowej. Przeanalizowane zostały następujące składowe EKG (ryc. 1): załamek P, T, Q, R i S w II odprowadzeniu; odstęp PQ, zespół QRS, odstęp QT, odstęp RR. Ryc. 1. Składowe EKG Fig. 1. The components of the ECG Źródło: opracowanie własne 299

Wszystkie parametry zostały opracowane i zapisane w programie Microsoft Excel 2007. Wyniki badań poddano analizie statystycznej za pomocą programu STATISTICA 10.0 (StatSoft, Polska). Dla opracowanych parametrów obliczono średnią arytmetyczną (M), błąd standardowy średniej (m). Dla oceny istotności różnic między średnimi w grupach wykorzystano test Kruskala Wallisa (Zar 1999). WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE W wyniku analizy zapisów EKG w grupie osób młodych zanotowano następujące zaburzenia funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego: przerost lewej komory, pojedyncze pobudzenia nadkomorowe, niezupełne bloki prawej i lewej odnóg pęczka Hissa, utrudnienia przewodzenia śródkomorowego. Natomiast w grupie osób starszych ustalono, że większość miała patologiczny lewogram, migotanie przedsionków, utrudnienie przewodzenia śródkomorowego w wyniku przebytego zawału mięśnia sercowego. Wszystkich badanych podzielono na podstawie analizy EKG na grupy z prawidłowym i nieprawidłowym EKG: 129 młodych kobiet w wieku 21-27 lat (45 z nieprawidłowym EKG i 84 z prawidłowym EKG); 52 młodych mężczyzn w wieku 21-27 lat (13 z nieprawidłowym EKG i 39 z prawidłowym EKG); 79 starszych kobiet w wieku 52-81 lat (36 z nieprawidłowym EKG i 43 z prawidłowym EKG); 45 starszych mężczyzn w wieku 42-80 lat (12 z nieprawidłowym EKG i 33 z prawidłowym EKG). Załamkiem, który odpowiada depolaryzacji przedsionków, jest załamek P. Depolaryzacja przedsionków rozpoczyna się od ściany bocznej prawego przedsionka i biegnie w stronę przeciwną do ruchu wskazówek zegara, co stanowi załamek P w EKG (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Czas jego trwania informuje o czasie, jaki jest potrzebny na rozprzestrzenienie depolaryzacji przez przedsionek prawy i lewy do węzła przedsionkowo-komorowego. Oś załamka P skierowana jest głównie ku dołowi oraz w lewą stronę. Dodatni załamek P występuje w odprowadzeniach I, II i avf, natomiast ujemny rejestrowany jest w avr. Załamek ten może być dodatni, płaski lub odwrócony w odprowadzeniu III i avl. Wysoki załamek P spotyka się najczęściej u osób z wysoką aktywnością współczulnej części układu nerwowego lub z przerośniętym prawym przedsionkiem. Załamki rozdwojone i szerokie pojawiają się w wyniku powiększenia jamy przedsionka lewego. Ujemne załamki P w odprowadzeniu I mogą być wynikiem przerostu prawego przedsionka lub niewłaściwego położenia serca (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Migotanie przedsionków objawia się obecnością nieregularnych, drobnych drgań linii izoelektrycznej, zamiast załamka P. Większe fale z regularną częstotliwością występują w trzepotaniu przedsionków (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Tabela 1 przedstawia ujęcie procentowe kobiet i mężczyzn w różnym wieku z prawidłowymi wartościami załamku P we wszystkich odprowadzeniach. Załamek P w I odprowadzeniu kończynowym powinien być dodatni. Badania przeprowadzone przez nas pokazują, że w przypadku kobiet u każdej z grup zanotowano ujemny załamek. W grupach młodych i starszych kobiet z prawidłowym EKG takich osób było 2,4%, a w grupie młodych kobiet z nieprawidłowym EKG 3,4%, czyli tylko o 1% więcej. W przypadku kobiet najwięcej osób z ujemnym załamkiem w tym odprowadzeniu zanotowano u tych starszych z nieprawidłowym EKG 8,3%. Identycz- 300

ny wynik odczytano w grupie mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG. U pozostałych mężczyzn załamek w I odprowadzeniu był dodatni (tab. 1). Tabela 1 Procentowe ujęcie osób z prawidłowymi wartościami załamka P we wszystkich odprowadzeniach u kobiet i mężczyzn z prawidłowym i nieprawidłowym EKG Table 1 The percentage of persons with normal P wave in all leads among men and women with normal and abnormal ECG Załamek P w odprowadzeniach Prawidłowe EKG Nieprawidłowe EKG kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni 21-27 lat 52-81 lat 21-27 lat 52-80 lat 21-27 lat 52-81 lat 21-27 lat 52-80 lat I 97,6 97,6 100 100 96,6 91,7 100 91,7 II 97,6 90,7 100 100 96,6 86,1 92,3 91,7 III 60,2 53,5 88,9 100 86,2 66,6 69,2 83,3 V2 54,7 18,6 55,6 66,7 41,4 27,8 38,4 25 V3 88,1 72,1 88,9 66,7 82,8 77,8 84,6 75 V4 96,4 100 100 100 82,8 93,1 84,6 91,7 V5 96,4 95,3 100 100 89,7 88,9 100 91,7 V6 72,6 72,1 66,7 33,3 41,4 80,6 69,6 50 avr 100 100 100 100 41,4 97,2 100 91,7 avf 89,3 72,1 100 100 93,1 80,5 84,6 25 Źródło: opracowanie własne Załamek P w II odprowadzeniu kończynowym prawidłowo powinien być dodatni (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007) 100% osób z dodatnim załamkiem w tym odprowadzeniu zanotowano tylko w grupach mężczyzn młodych i starszych z prawidłowym EKG. W grupie młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG osób z ujemnym załamkiem było 7,7%, natomiast u mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG 8,3%. W przypadku kobiet w każdej z grup zanotowano osoby z ujemnym załamkiem P w odprowadzeniu II. Kobiet młodych z nieprawidłowym EKG było 3,4%, a starszych 13,9%, natomiast z prawidłowym EKG 2,4% kobiet młodych i 9,3% starszych (tab. 1). Załamek P w III odprowadzeniu kończynowym powinien być również dodatni (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007) 100% osób z dodatnim załamkiem P w tym odprowadzeniu zanotowano tylko w przypadku mężczyzn w wieku 52-80 lat z prawidłowym EKG. Wśród młodych mężczyzn było 11,1% z ujemnym załamkiem w grupie z prawidłowym EKG i 30,8% w grupie z nieprawidłowym EKG. Wśród mężczyzn w wieku 52-80 lat z nieprawidłowym EKG takich osób było 16,7%. Najwięcej kobiet z ujemnym załamkiem P w III odprowadzeniu zanotowano w grupie starszej z prawidłowym EKG 46,5%. Podobną wartość (39,8%) zaobserwowano u kobiet młodych z prawidłowym EKG. W przypadku nieprawidłowego EKG takich osób było nieznacznie mniej: 13,8% w grupie młodych kobiet i 33,4% w grupie kobiet starszych. 301

Analizując przeprowadzone przez nas badania, zaobserwowano, że w każdej z grup były osoby, u których występował ujemny załamek P w odprowadzeniu V2. Prawidłowo załamek ten w odprowadzeniu V2 powinien być dodatni (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). W przypadku kobiet najwięcej osób poza normą odnotowano w grupie starszych kobiet z prawidłowym EKG (81,4%) i nieprawidłowym EKG (72,8%). Kobiety młode z prawidłowym EKG stanowiły 45,3%, natomiast z nieprawidłowym 58,6%. W przypadku mężczyzn również we wszystkich grupach zanotowano osoby z nieprawidłowym wychyleniem załamka P w odprowadzeniu V2. Młodych mężczyzn z prawidłowym EKG było 44,4% z załamkiem ujemnym, a z nieprawidłowym EKG 61,6%. Mężczyźni w wieku 52-80 lat z prawidłowym EKG stanowili 33,3%, a mężczyźni z nieprawidłowym EKG 75% (tab. 1). Załamek P w odprowadzeniu przedsercowym V3 wykazuje wartości dodatnie (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Badania, które zostały przez nas przeprowadzone, pokazują, że w każdej grupie znajdowały się osoby z ujemnym załamkiem P w tym odprowadzeniu i we wszystkich uzyskano podobne wyniki. W grupie żeńskiej zanotowano 11,9% młodych kobiet z prawidłowym EKG i 17,2% z nieprawidłowym EKG oraz 27,9% starszych kobiet z prawidłowym EKG i 22,2% z nieprawidłowym EKG. U mężczyzn z nieprawidłowym wychyleniem załamka P w odprowadzeniu V3 wartości kształtowały się podobnie: młodzi mężczyźni z prawidłowym EKG stanowili 11,1%, a z nieprawidłowym 15,4%, natomiast mężczyźni w wieku 52-80 lat z prawidłowym EKG 33,3% i 25% z nieprawidłowym EKG (tab. 1). Załamek P w odprowadzeniu przedsercowym V4 również powinien być dodatni (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Wyniki naszych badań pokazują, że 100% z dodatnim P zanotowano tylko u kobiet starszych z prawidłowym EKG oraz u mężczyzn starszych i młodych z prawidłowym EKG. Młode kobiety z prawidłowym EKG miały ujemny P w odprowadzeniu przedsercowym V4 (3,6%). W każdej grupie z nieprawidłowym EKG pojawiły się osoby z ujemnym załamkiem P w odprowadzeniu V4: młode kobiety stanowiły 17,2%, starsze 6,9%, mężczyźni młodzi 15,4% i starsi 8,3%. Załamek P w odprowadzeniu przedsercowym V5 wykazuje wartości dodatnie (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). W przypadku kobiet w każdej grupie zanotowano osoby z nieprawidłowym wychyleniem załamka P najwięcej w grupie młodych (10,3%) i starszych kobiet (11,1%) z nieprawidłowym EKG. Mniej kobiet z ujemnym załamkiem P w odprowadzeniu V5 zanotowano natomiast w grupach z prawidłowym EKG: 3,6% młodych kobiet i 4,7% kobiet starszych. W przypadku mężczyzn załamek ten wystąpił tylko u mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG (8,3%). Analizując wyniki badań, zaobserwowano, że w każdej z grup odnotowano osoby z nieprawidłowym wychyleniem załamka P w odprowadzeniu V6. Prawidłowo załamek ten w odprowadzeniu V6 powinien być dodatni (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). W przypadku kobiet największe nieprawidłowe wychylenie załamka P zanotowano u młodych kobiet z nieprawidłowym EKG (58,6%). W pozostałych grupach żeńskich wyniki te kształtowały się podobnie młode kobiety z prawidłowym EKG stanowiły 27,4%, a kobiety starsze z prawidłowym EKG 27,9%, natomiast kobiety starsze z nieprawidłowym EKG 19,4%. We wszystkich grupach męskich zanotowano osoby z ujemnym załamkiem P w odprowadzeniu V6. Najwięcej było mężczyzn starszych z prawidłowym EKG (66,7%) i z nieprawidłowym EKG (50%), natomiast mężczyzn młodych było mniej (z prawidłowym EKG 33,3%, z nieprawidłowym 30,4%). 302

Załamek P odprowadzeniu avr powinien być ujemny (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Badania, które zostały przez nas przeprowadzone, pokazują, że w przypadku kobiet i mężczyzn tylko w grupach z prawidłowym EKG był on u wszystkich ujemny. Najwięcej osób z dodatnim załamkiem P w odprowadzeniu avr zanotowano w grupie młodych kobiet z nieprawidłowym EKG (58,6%). W grupie kobiet starszych z nieprawidłowym EKG takich osób było 2,8%. W przypadku mężczyzn tylko w grupie starszej z nieprawidłowym EKG stwierdzono, że załamek P jest dodatni w odprowadzeniu avr 8,3%. Załamek P w odprowadzeniu avf powinien być dodatni (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Badania pokazują, że w grupach mężczyzn młodych i starszych z prawidłowym EKG wszystkie osoby miały ten załamek dodatni w odprowadzeniu avf. Najwięcej osób z ujemnym załamkiem P zanotowano w grupie mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG (75%), natomiast w grupie młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG było ich 15,4%. W przypadku kobiet najwięcej osób z nieprawidłowym załamkiem P w odprowadzeniu avf stwierdzono w grupie starszych kobiet z nieprawidłowym EKG (19,5%), nieznacznie mniej w tej samej grupie wiekowej z prawidłowym EKG (17,9%) a w grupie kobiet młodych z prawidłowym EKG 10,7%. Najmniej kobiet z ujemnym załamkiem zanotowano natomiast w grupie kobiet młodych z nieprawidłowym EKG (6,9%). Rycina 2 przedstawia amplitudę załamka P w II odprowadzeniu kończynowym. Prawidłowa amplituda powinna mieścić się w przedziale między 50-250 µv (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). W przypadku kobiet z prawidłowym Ryc. 2. Amplituda załamka P (µv) w II odprowadzeniu kończynowym w grupach kobiet i mężczyzn z prawidłowym oraz nieprawidłowym EKG * istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka P w II odprowadzeniu kończynowym pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG Fig. 2. The P-wave amplitude (µv) in the II limb lead in groups of men and women with normal and abnormal ECG * significant difference (p < 0.05) of the P-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with normal ECG and a group of young women with abnormal ECG Źródło: opracowanie własne 303

EKG wyższą amplitudę zanotowano w grupie młodych kobiet (129,9 ± 4,94 µv) w porównaniu z grupą starszych 114,6 ± 6,28 µv (wyższe o 13,3%). Z nieprawidłowym EKG również wyższą wartość zanotowano u młodych kobiet (139,9 ± 9,17) µv niż u tych w starszym wieku 127,8 ± 8,26 µv (więcej o 9,4%). W przypadku mężczyzn najwyższą wartość zanotowano w grupie młodych mężczyzn z prawidłowym EKG 146,3 ± 8,42 µv, natomiast najniższą w grupie starszych mężczyzn z nieprawidłowym EKG 113,1 ± 6,04 µv. U mężczyzn starszych z prawidłowym EKG amplituda załamka P wynosiła 120,8 ± 8,73 µv (więcej o 15,6%), a u młodszych z nieprawidłowym EKG 130,7 ± 17,17 µv. W żadnej grupie (żeńskiej ani męskiej) nie stwierdzono przekroczenia normy amplitudy załamka P. Statystycznie istotną różnicę zanotowano tylko pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG (u młodych kobiet amplituda tego załamka była wyższa o 9,5%; p = 0,000). Na rycinie 3 przedstawiono wartości czasu trwania załamka P w grupach kobiet i mężczyzn z prawidłowym i nieprawidłowym EKG. Norma czasu trwania tego załamka wynosi 40-120 ms (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Ryc. 3. Czas trwania załamka P (ms) w II odprowadzeniu kończynowym w grupach kobiet i mężczyzn z prawidłowym oraz nieprawidłowym EKG * istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania załamka P w II odprowadzeniu kończynowym pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG ** istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania załamka P w II odprowadzeniu kończynowym pomiędzy grupą kobiet starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG # istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania załamka P w II odprowadzeniu kończynowym pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG a istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania załamka P w II odprowadzeniu kończynowym pomiędzy grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG a grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG b istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania załamka P w II odprowadzeniu kończynowym pomiędzy grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG a grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG Fig. 3. The P-wave duration (ms) in the II limb lead in groups of men and women with normal and abnormal ECG 304

* significant difference (p < 0.05) of the P-wave duration in the II limb lead between a group of older women with normal ECG and a group of young women with abnormal ECG ** significant difference (p < 0.05) of the P-wave duration in the II limb lead between a group of older women with abnormal ECG and a group of young women with normal ECG # significant difference (p < 0.05) of the P-wave duration in the II limb lead between a group of older women with normal ECG and a group of young women with normal ECG a significant difference (p < 0.05) of the P-wave duration in the II limb lead between a group of young women with normal ECG and a group of older men with abnormal ECG b significant difference (p < 0.05) of the P-wave duration in the II limb lead between a group of young women with abnormal ECG and a group of older men with abnormal ECG Źródło: opracowanie własne W grupie żeńskiej najwyższą wartość zanotowano w grupie kobiet młodych z prawidłowym EKG 145,2 ± 5,59 ms. W grupie młodych kobiet z nieprawidłowym EKG czas trwania załamka P był niższy i wynosił 93,7 ± 4,13 ms. W grupach kobiet starszych z prawidłowym i nieprawidłowym EKG zanotowano podobne wyniki. Wynosiły one kolejno: 101,8 ± 1,55 ms i 100,4 ± 5,28 ms. W przypadku mężczyzn w każdej z grup również zanotowano podobne wyniki: u młodych mężczyzn z prawidłowym EKG czas trwania załamka P wynosił 93,8 ± 4,47 ms, u starszych mężczyzn z prawidłowym EKG 105,5 ± 6,24 ms, u młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG 96,7 ± 10,98 ms, natomiast w grupie mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG 102,3 ± 14,49 ms. Tylko u młodych kobiet z prawidłowym EKG zanotowano przekroczenie normy. Test Kruskala Wallisa wykazał statystycznie istotne różnice czasu trwania załamka P u kobiet między grupami: kobiety starsze z prawidłowym EKG a młode z nieprawidłowym EKG (u starszych kobiet czas trwania załamka P był dłuższy o 8,6%, p = 0,032), kobiety młode z prawidłowym EKG a starsze z nieprawidłowym EKG (u młodych kobiet był dłuższy o 55%, p = 0,001) oraz kobiety młode a starsze z prawidłowym EKG (u młodych kobiet był dłuższy o 42,6%, p = 0,000). Analiza płciowa wartości czasu trwania załamka P w grupach z prawidłowym i nieprawidłowym EKG wykazała statystycznie istotne różnice pomiędzy grupą mężczyzn w wieku 52-80 lat i grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG (u mężczyzn starszych czas trwania załamka P był dłuższy o 9,2%, p = 0,041) oraz pomiędzy tą samą grupą mężczyzn starszych a grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG (u młodych kobiet czas trwania załamka P był dłuższy o 41,9%, p = 0,001). Pomiędzy grupami mężczyzn nie wykazano statystycznie istotnej różnicy czasu trwania załamka P (ryc. 3). Kąt nachylenia załamka P w stosunku do osi izoelektrycznej przedstawiono na rycinie 4. Norma kąta nachylenia załamka P wynosi 0-70. W żadnej z przebadanych przez nas grup nie zanotowano przekroczenia normy. U kobiet młodych z prawidłowym EKG kąt nachylenia tego załamka wynosił 44,5 ± 2,34, a w grupie starszych kobiet 36,2 ± 3,75. Najwyższą wartość w grupie żeńskiej zanotowano u kobiet młodych z nieprawidłowym EKG 50,4 ± 3,16, czyli o 18,9% więcej w porównaniu z grupą kobiet starszych z nieprawidłowym EKG 42,4 ± 3,64. Wśród mężczyzn kąt nachylenia załamka P był największy w grupie starszych mężczyzn z prawidłowym EKG 59,7 ± 3,84, czyli o 48,1% więcej niż w grupie starszych mężczyzn z nieprawidłowym EKG 40,3 ± 6,02. W grupie młodych mężczyzn z prawidłowym EKG kąt nachylenia tego załamka wynosił 56,1 ± 4,85, czyli 305

o 38,5% więcej niż u młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG 40,5 ± 4,91 (ryc. 4). Test Kruskala Wallisa nie wykazał istotnej różnicy kąta nachylenia załamka P względem osi izoelektrycznej pomiędzy grupami badanych osób. Ryc. 4. Kąt nachylenia względem osi izoelektrycznej załamka P ( ) w grupach kobiet i mężczyzn z prawidłowym oraz nieprawidłowym EKG Fig. 4. The angle of P-wave inclination to the isoelectric axis ( ) in groups of men and women with normal and abnormal ECG Źródło: opracowanie własne Odstęp PQ jest częścią krzywej EKG, którą mierzy się od zakończenia załamka P do rozpoczęcia zespołu QRS. Odcinek ten wyraża przewodzenie bodźców poprzez węzeł przedsionkowo-komorowy AV, pęczek Hisa i jego odnogi, a także włókna Purkiniego. Odcinek PQ biegnie w linii izoelektrycznej i bywa czasem zniekształcony (Tomasik i in. 1998, Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). W prawidłowych warunkach odstęp PQ trwa 120-200 ms. Czas trwania danego odstępu PQ zależy od częstości rytmu serca oraz od wieku badanej osoby. U osób, które ukończyły 50 lat, a także u wysokich mężczyzn, górna granica normy trwania odstępu PQ wynosi 230 ms (Konturek 2001). Obniżenie poziomu odcinka PQ jest spotykane przy ostrym zapaleniu osierdzia, zawale przedsionków lub przy niedokrwieniu (Dąbrowski i Dąbrowska 1999). Rycina 5 przedstawia czas trwania odstępu PQ w badanych przez nas grupach. Właściwy czas powinien wynosić 120-200 ms (Konturek 2001). W żadnej z badanych przez nas grup nie zanotowano przekroczenia normy tego wskaźnika. Średni czas trwania odstępu PQ w grupie młodych kobiet z prawidłowym EKG wynosił 139,9 ± 2,52 ms, a w grupie kobiet starszych 161,8 ± 3,45 ms, natomiast w przypadku nieprawidłowego EKG w grupie młodych kobiet 139,9 ± 5,35 ms, a w grupie starszych kobiet 161,8 ± 8,64 ms. W przypadku mężczyzn najwyższą wartość czasu trwania odstępu PQ zanotowano w grupie młodych mężczyzn z prawidłowym EKG 157,3 ± 10,67 ms, a nieco mniejszą w grupie mężczyzn starszych z prawidłowym EKG 151,3 ± 9,96 ms. W grupie mężczyzn z nieprawidłowym EKG czas trwania tego odstępu wynosił u młodych mężczyzn 148,9 ± 4,47 ms, a w grupie starszych 306

143,3 ± 20,27 ms. Statystycznie istotne różnice czasu trwania odstępu PQ zanotowano tylko pomiędzy grupami kobiet: młodszych z nieprawidłowym EKG a starszych z prawidłowym EKG (czas trwania odstępu PQ był dłuższy u starszych kobiet o 16,7%, p = 0,002) oraz młodych a starszych z prawidłowym EKG (u starszych kobiet czas trwania odstępu PQ był dłuższy o 15,7%, p = 0,000) (ryc. 5). Ryc. 5. Czas trwania odstępu PQ (ms) w grupach kobiet i mężczyzn z prawidłowym oraz nieprawidłowym EKG * istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania odstępu PQ pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG # istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania odstępu PQ pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG Fig. 5. The PQ interval duration (ms) in groups of men and women with normal and abnormal ECG * significant difference (p < 0.05) of the PQ interval duration between a group of older women with normal ECG and a group of young women with abnormal ECG # significant difference (p < 0.05) of the PQ interval duration between a group of older women with normal ECG and a group of young women with normal ECG Źródło: opracowanie własne Po depolaryzacji przedsionków następuje depolaryzacja komór, która powoduje pojawienie się na krzywej EKG zespołu QRS. Przebiega ona w trzech fazach odpowiedzialnych za tworzenie się trzech następujących po sobie wektorów. Każdy z nich powoduje powstawanie wychyleń w EKG: Q, R oraz S (Tomasik i in. 1998, Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Załamek Q to pierwszy ujemny załamek występujący w zespole QRS i jest on często nieobecny. Ocena czasu trwania załamka Q oraz jej amplitudy ma ogromne znaczenie, ponieważ ich nieprawidłowe parametry są cechą zawału serca. Czas trwania tego załamka nie powinien przekraczać 0,03 s, ewentualnie może być wyższy niż 0,04 s w odprowadzeniu avr i jest to zjawisko prawidłowe (Konturek 2001). Rycina 6 przedstawia amplitudę załamka Q w II odprowadzeniu kończynowym w grupach kobiet oraz mężczyzn z prawidłowym i nieprawidłowym EKG. Prawidłowa wartość amplitudy załamka Q w II odprowadzeniu powinna mieścić się 307

w przedziale -30-0 µv (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Wyniki naszych badań pokazują, że wartości amplitudy załamka Q w każdej grupie znajdowały się poza normą. U kobiet młodych z prawidłowym EKG wartość amplitudy załamka Q w II odprowadzeniu wynosiła -88,8 ± 6,46 µv, a w grupie kobiet starszych -71,6 ± 10,92 µv, natomiast w przypadku osób z nieprawidłowym EKG amplituda ta wynosiła w grupie młodych kobiet -92,4 ± 12,05 µv, a starszych -113,5 ± 32,44 µv. W przypadku mężczyzn najbardziej poza wartościami normy amplitudy załamka Q znalazła się grupa młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG -133,6 ± 26,44 µv, czyli o 83% więcej w porównaniu z grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG -73 ± 2,5 µv. U mężczyzn młodych z prawidłowym EKG amplitudę załamka Q zanotowano na poziomie -97 ± 17,26 µv, a w grupie starszych -43 ± 0,5 µv. Test Kruskala Wallisa wykazał istotną różnicę amplitudy załamka Q w II odprowadzeniu między grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG a grupą kobiet starszych z nieprawidłowym EKG (amplituda załamka Q w II odprowadzeniu była wyższa u młodych kobiet o 27,8%, p = 0,008). Ryc. 6. Amplituda załamka Q (µv) w II odprowadzeniu kończynowym w grupach kobiet i mężczyzn z prawidłowym oraz nieprawidłowym EKG * istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka Q pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG Fig. 6. The Q-wave amplitude (µv) in the II limb lead in groups of men and women with normal and abnormal ECG * significant difference (p < 0.05) of the Q-wave duration in the II limb lead between a group of older women with normal ECG and a group of young women with abnormal ECG Źródło: opracowanie własne Załamek R jest pierwszym załamkiem dodatnim zespołu QRS. Amplituda załamka R w prawidłowych warunkach zależy od rodzaju odprowadzenia. W przypadkach patologicznych amplituda zależna jest także od masy mięśniowej i położenia serca. Norma amplitudy dla tego załamka powinna mieścić się w przedziale 600-2400 µv (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). 308

Rycina 7 przedstawia wyniki amplitudy załamka R w II odprowadzeniu kończynowym. W przypadku kobiet młodych z prawidłowym EKG najwyższą wartość zanotowano na poziomie 1335,2 ± 184,13 µv, czyli o 49,6% więcej w porównaniu z grupą kobiet starszych (892,7 ± 38,36 µv). W przypadku kobiet z nieprawidłowym EKG wyższą wartość amplitudy załamka R miały kobiety młode 1158,4 ± 56,17 µv w stosunku do grupy kobiet starszych 582,9 ± 55,85 µv. U mężczyzn młodych z prawidłowym EKG amplituda załamka R w II odprowadzeniu wynosiła 1253,4 ± 85,42 µv, a w grupie mężczyzn starszych 703,7 ± 80,19 µv, natomiast u mężczyzn młodych z nieprawidłowym EKG 1371,2 ± 160,64 µv, a w grupie starszych mężczyzn 420 ± 47,26 µv. W przypadku starszych kobiet oraz mężczyzn z nieprawidłowym EKG zanotowano wartości amplitudy załamka R poniżej normy. Test Kruskala Wallisa wykazał statystycznie istotne różnice w wartościach amplitudy załamka R w II odprowadzeniu (ryc. 7) pomiędzy grupami: młodych kobiet a starszych z nieprawidłowym EKG (u młodych amplituda załamka R była większa o 98,8%, p = 0,000), kobiet młodych z nieprawidłowym EKG a kobiet starszych z prawidłowym EKG (u młodych kobiet amplituda tego załamka była większa o 29,8%, p = 0,009), młodych kobiet z prawidłowym EKG a kobiet starszych z nieprawidłowym EKG (u młodych kobiet amplituda była wyższa o 129,1%, p = 0,000) oraz kobiet młodych a starszych z prawidłowym EKG (u młodych kobiet amplituda załamka R była wyższa o 49,6%, p = 0,002). W przypadku mężczyzn również zanotowano statystycznie istotne różnice wartości amplitudy załamka R między grupą młodych mężczyzn z prawidłowym EKG a grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG (u młodych amplituda załamka R w II odprowadzeniu była wyższa o 198,4%, p = 0,000) oraz między grupą młodych mężczyzn a grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG (u młodych była wyższa o 226,5%, p = 0,000). Ryc. 7. Amplituda załamka R (µv) w II odprowadzeniu kończynowym w grupach kobiet i mężczyzn z prawidłowym oraz nieprawidłowym EKG * istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG ** istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą kobiet starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG # istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG 309

& istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą kobiet starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG $ istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG @ istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych mężczyzn z prawidłowym EKG a istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG i grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG b istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG i grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG c istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą kobiet starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG d istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG e istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą kobiet starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych mężczyzn z prawidłowym EKG f istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą starszych mężczyzn z nieprawidłowym EKG Fig. 7. The R-wave amplitude (µv) in the II limb lead in groups of men and women with normal and abnormal ECG * significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with normal ECG and a group of young women with abnormal ECG ** significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with abnormal ECG and a group of young women with normal ECG # significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with normal ECG and a group of young women with normal ECG & significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with abnormal ECG and a group of young women with abnormal ECG $ significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of older men with abnormal ECG and a group of young men with abnormal ECG @ significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of older men with abnormal ECG and a group of young men with normal ECG a significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of young women with abnormal ECG and a group of older men with abnormal ECG b significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of young women with normal ECG and a group of older men with abnormal ECG c significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with abnormal ECG and a group of young men with abnormal ECG d significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with normal ECG and a group of young men with abnormal ECG e significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with abnormal ECG and a group of young men with normal ECG f significant difference (p < 0.05) of the R-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with normal ECG and a group of older men with abnormal ECG Źródło: opracowanie własne Analiza płciowa wykazała statystycznie istotne różnice wartości amplitudy załamka R. Są to różnice między grupami kobiet i mężczyzn: młodych kobiet a mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG (u kobiet amplituda załamka R w II odprowadzeniu wyższa była o 175,9%, p = 0,000), młodych kobiet z prawidłowym 310

EKG a mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG (u kobiet wyższa była o 217,9%, p = 0,000), kobiet starszych a młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG (u mężczyzn była wyższa o 135,5%, p = 0,000), młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG a starszych kobiet z prawidłowym EKG (amplituda załamka R była wyższa u mężczyzn o 53,6%, p = 0,046), młodych mężczyzn z prawidłowym EKG a kobiet starszych z nieprawidłowym EKG (u mężczyzn była wyższa o 115%, p = 0,000) oraz mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG a kobiet starszych z prawidłowym EKG (u kobiet była wyższa o 112,5%, p = 0,035). Załamek S jest kolejnym po R załamkiem ujemnym zespołu QRS, który w trzech odprowadzeniach kończynowych przebiega ku dołowi. Może być on niewidoczny, najczęściej w odprowadzeniu I (Dąbrowska i Dąbrowski 1993). Na rycinie 8 przedstawiono amplitudę załamka S w II odprowadzeniu. Norma dla amplitudy tego załamka wynosi od -60 do 0 µv (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Amplituda załamka S w II odprowadzeniu kończynowym znajdowała się poza normą we wszystkich grupach żeńskich i prawie wszystkich Ryc. 8. Amplituda załamka S (µv) w II odprowadzeniu kończynowym w grupach kobiet i mężczyzn z prawidłowym oraz nieprawidłowym EKG * istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka S pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG & istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka R pomiędzy grupą kobiet starszych z nieprawidłowym EKG a grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a istotna różnica (p < 0,05) amplitudy załamka S pomiędzy grupą starszych kobiet z prawidłowym EKG i grupą mężczyzn młodych z prawidłowym EKG Fig. 8. The S-wave amplitude (µv) in the II limb lead in groups of men and women with normal and abnormal ECG * significant difference (p < 0.05) of the S-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with normal ECG and a group of young women with abnormal ECG & significant difference (p < 0.05) of the S-wave amplitude in the II limb lead between a group of older women with abnormal ECG and a group of young women with abnormal ECG a significant difference (p < 0.05) of the S-wave amplitude in the II limb lead between a group of young women with abnormal ECG and a group of older men with abnormal ECG Źródło: opracowanie własne 311

męskich. Największe odchylenie od normy zanotowano w grupie mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG -271,8 ± 62,08 µv, a najbliżej wartości normy amplituda załamka S była w grupie mężczyzn starszych z prawidłowym EKG (-58,5 ± 21,5 µv) i w grupie starszych i młodych kobiet z prawidłowym EKG. W grupie młodych kobiet z nieprawidłowym EKG amplituda wynosiła -203 ± 26,06 µv. W przypadku badanych mężczyzn amplitudę załamka S w normie zanotowano tylko w jednej z grup mężczyzn starszych z prawidłowym EKG -58,5 ± 21,5 µv. Największe odchylenie od normy zanotowano w grupie mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG -271,8 ± 62,08 µv. W przypadku młodych mężczyzn amplituda załamka S w II odprowadzeniu w grupie osób z prawidłowym EKG wynosiła -190,9 ± 36,37 µv, natomiast z nieprawidłowym EKG -255,9 ± 43,15 µv. Statystycznie istotne różnice amplitudy załamka S w II odprowadzeniu wykazano w relacjach: między grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG (u kobiet starszych amplituda załamka S w II odprowadzeniu była wyższa o 47,4%, p = 0,001) oraz pomiędzy grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG a grupą kobiet starszych z nieprawidłowym EKG (u kobiet z prawidłowym EKG amplituda załamka S był wyższa o 93,2%, p = 0,001). Analiza płciowa amplitudy załamka S wykazała również statystycznie istotne różnice między grupą młodych mężczyzn z prawidłowym EKG a grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG (u kobiet amplituda załamka S w II odprowadzeniu była większa o 38,6%, p = 0,044). Zespół QRS jest wynikiem depolaryzacji mięśnia komór. W skład jego wchodzą załamki Q, R, S. Dodatnie zespoły QRS występują zwykle w odprowadzeniach avl, I-II, V4-V6, natomiast ujemne w odprowadzeniach V1-V3 oraz avr (Tomasik i in. 1998, Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). Czas trwania zespołu QRS został przestawiony na rycinie 9. Powinien się mieścić w przedziale 60-100 ms (Gray i Houghton 2005, Dąbrowski i Dąbrowska 2007). W przypadku kobiet w badanych przez nas grupach przekroczenie normy zanotowano w grupach kobiet starszych z nieprawidłowym EKG 119,6 ± 9,72 ms oraz we wszystkich grupach mężczyzn, z największym odchyleniem 121,2 u mężczyzn w wieku 52-80 lat z nieprawidłowym EKG. Wartości w normie prezentowane były przez grupy: żeńskie młodsze i starsze z prawidłowym EKG z wartościami 92,38 i 96,95 ± 1,25 oraz kobiet w wieku 21-27 lat z nieprawidłowym EKG 98,58 ms. Ryc. 9. Czas trwania (ms) zespołu QRS w grupach kobiet i mężczyzn z prawidłowym oraz nieprawidłowym EKG 312

** istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania (ms) zespołu QRS w grupach kobiet starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG @ istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania (ms) zespołu QRS w grupach kobiet starszych z nieprawidłowym EKG a grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG # istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania (ms) zespołu QRS w grupach kobiet starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG a istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania (ms) zespołu QRS w grupach młodych kobiet z prawidłowym EKG i młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG b istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania (ms) zespołu QRS w grupach młodych kobiet z nieprawidłowym EKG i mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG c istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania (ms) zespołu QRS w grupach młodych kobiet z prawidłowym EKG i mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG d istotna różnica (p < 0,05) czasu trwania (ms) zespołu QRS w grupach kobiet starszych z prawidłowym EKG i mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG Fig. 9. The duration of the QRS complex (ms) in groups of men and women with normal and abnormal ECG ** significant difference (p < 0.05) of the duration of the QRS complex between a group of older women with abnormal ECG and a group of young women with normal ECG @ significant difference (p < 0.05) of the duration of the QRS complex between a group of older women with abnormal ECG and a group of older women with normal ECG # significant difference (p < 0.05) of the duration of the QRS complex between a group of older women with abnormal ECG and a group of young women with abnormal ECG a significant difference (p < 0.05) of the duration of the QRS complex between a group of young women with normal ECG and a group of young men with abnormal ECG b significant difference (p < 0.05) of the duration of the QRS complex between a group of young women with abnormal ECG and a group of older men with abnormal ECG c significant difference (p < 0.05) of the duration of the QRS complex between a group of young women with normal ECG and a group of older men with abnormal ECG d significant difference (p < 0.05) of the duration of the QRS complex between a group of older women with normal ECG and a group of older men with abnormal ECG Źródło: opracowanie własne Analiza wykazała w grupie kobiet statystycznie istotne różnice czasu trwania zespołu QRS pomiędzy: grupą kobiet starszych i młodszych z nieprawidłowym EKG (czas trwania zespołu QRS był dłuższy u kobiet starszych o 21,3%, p = 0,042), pomiędzy grupami kobiet starszych z nieprawidłowym i prawidłowym EKG (u kobiet z prawidłowym EKG czas trwania tego zespołu był dłuższy o 23,4%, p = 0,011) oraz między grupą kobiet starszych z nieprawidłowym EKG i młodymi kobietami z prawidłowym EKG (u kobiet starszych był dłuższy o 29,5%, p = 0,000). Analiza płciowa danych wykazała statystycznie istotne różnice między grupą młodych mężczyzn z nieprawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG (u mężczyzn czas trwania zespołu QRS był dłuższy o 15,7%, p = 0,001), między grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z nieprawidłowym EKG (u mężczyzn starszych czas trwania zespołu QRS był dłuższy o 22,9%, p = 0,025), między grupą mężczyzn starszych z nieprawidłowym EKG a grupą młodych kobiet z prawidłowym EKG (u starszych mężczyzn był on dłuższy o 31,2%, p = 0,000) oraz pomiędzy tą samą grupą mężczyzn starszych a grupą kobiet starszych z prawidłowym EKG (u mężczyzn starszych czas trwania zespołu QRS był dłuższy o 25%, p = 0,009). Pomiędzy grupą mężczyzn nie wykazano statystycznie istotnych różnic czasu trwania zespołu QRS. 313