Systemy zarządzania środowiskowego Wymagania i wytyczne stosowania

NORMA MIĘDZYNARODOWA ISO 14001 Wydanie trzecie 2015-09-15 Systemy zarządzania środowiskowego Wymagania i wytyczne stosowania Systèmes de management environnemental Exigences et lignes directrices pour son utilisation Numer referencyjny ISO 14001: 2015 (E) ISO 2015

DOKUMENT CHRONIONY PRAWAMI AUTORSKIMI ISO 2015, opublikowano w Szwajcarii Wszelkie prawa zastrzeżone. O ile nie określono inaczej, żadna część tej publikacji nie może być powielana lub wykorzystywana w inny sposób, w jakiejkolwiek formie lub za pomocą jakichkolwiek środków elektronicznych lub mechanicznych, w tym fotokopiowaniem lub publikację w internecie lub intranecie, bez uprzedniej pisemnej zgody. Zezwolenie można uzyskać od ISO pod poniższym adresem lub od członków ISO w kraju wnioskodawcy. ISO urząd ochrony praw autorskich Ch. De Blandonnet 8 CP401 CH-1214 Vernier, Genewa, Szwajcaria Tel.: +41 22 749 01 11 Fax.: +41 22 749 09 47 copyright@iso.org www.iso.org 2

Spis treści Przedmowa... 5 Wprowadzenie... 6 0.1 Kontekst... 6 0.2 Cel systemu zarządzania środowiskowego... 6 0.3 Czynniki sukcesu... 6 0.5 Zawartość niniejszej Normy Międzynarodowej... 7 1 Zakres normy... 9 2 Powołania normatywne... 9 3 Terminy i definicje... 9 3.1 Pojęcia odnoszące się do organizacji i przywództwa... 9 3.2 Pojęcia odnoszące się do planowania... 10 3.3 Pojęcia odnoszące się do wsparcia i działań operacyjnych... 11 3.4 Pojęcia odnoszące się do oceny wyników i doskonalenia... 12 4 Kontekst organizacji... 13 4.1 Zrozumienie organizacji i jej kontekstu... 13 4.2 Zrozumienie potrzeb i oczekiwań zainteresowanych stron... 13 4.3 Ustalenie zakresu systemu zarządzania środowiskowego... 13 4.4 System zarządzania środowiskowego... 14 5 Przywództwo... 14 5.1 Przywództwo i zaangażowanie... 14 5.2 Polityka środowiskowa... 14 5.3 Role organizacyjne, odpowiedzialność i uprawnienia... 14 6 Planowanie... 15 6.1 Działania dotyczące ryzyka i szans... 15 6.1.1 Postanowienia ogólne... 15 6.1.2 Aspekty środowiskowe... 15 6.1.3 Wiążące zobowiązania... 15 6.1.4 Planowanie działań... 16 6.2 Cele środowiskowe oraz planowanie ich osiągniecia... 16 6.2.1 Cele środowiskowe... 16 6.2.2 Planowanie działań dla osiągnięcia celów środowiskowych... 16 7 Wsparcie... 16 7.1 Zasoby... 16 7.2 Kompetencje... 16 3

7.3 Świadomość... 17 7.4 Komunikacja... 17 7.4.1 Postanowienia ogólne... 17 7.4.2 Komunikacja wewnętrzna... 17 7.4.3 Komunikacja zewnętrzna... 17 7.5 Udokumentowane informacje... 17 7.5.1 Postanowienia ogólne... 17 7.5.2 Tworzenie i aktualizowanie... 18 7.5.3 Nadzór... 18 nad udokumentowanymi informacjami... 18 8 Funkcjonowanie... 18 8.1 Planowanie i sterowanie operacyjne... 18 8.2 Gotowość i reagowanie na awarie... 19 9 Ocena efektów działalności... 19 9.1 Monitorowanie, pomiary, analiza i ocena... 19 9.1.1 Postanowienia ogólne... 19 9.1.2 Ocena zgodności... 20 9.2 Audit wewnętrzny... 20 9.2.1 Postanowienia ogólne... 20 9.2.2 Programy auditu wewnętrznego... 20 9.3 Przegląd zarządzania... 20 10 Doskonalenie... 21 10.1 Postanowienia ogólne... 21 10.2 Niezgodności i działania korygujące... 21 10.2 Ciągłe doskonalenie... 21 Załącznik A Wytyczne dotyczące stosowania niniejszej Normy Międzynarodowej... 22 Załącznik B Powiązanie między ISO 14001: 2015 oraz ISO 14001:2004... 33 Bibliografia... 35 Alfabetyczny wykaz terminów... 36 4

Przedmowa ISO (Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ) jest ogólnoświatową federacją krajowych jednostek normalizacyjnych (jednostek członkowskich ISO). Prace w zakresie opracowywania norm międzynarodowych prowadzone są poprzez komitety techniczne ISO. Każda jednostka członkowska, zainteresowana tematem, określonym przez komitet techniczny, jest uprawniona do bycia reprezentowaną w takim komitecie. Międzynarodowe agencje rządowe i organizacje pozarządowe, w powiązaniu z ISO, również uczestniczą w pracach. ISO współpracuje ściśle z Międzynarodową Komisją Elektrotechniczną (IEC) we wszystkich kwestiach normalizacji elektrotechnicznej. Procedury, stosowane przy opracowaniu niniejszego dokumentu oraz te, przewidziano w zakresie jego dalszego utrzymywania, opisano w Dyrektywach ISO/IEC, Część1. Należy zwrócić szczególną uwagę na różne kryteria zatwierdzania, wymagane dla różnych typów dokumentów ISO. Projekt niniejszego dokumentu powstał zgodnie z zasadami edytorskimi Dyrektyw ISO/IEC, Część 2 (patrz: www.iso.org/directives). Należy zwrócić uwagę, że pewne elementy niniejszego dokumentu podlegają prawom patentowym. ISO nie ponosi odpowiedzialności za zidentyfikowanie jakichkolwiek praw patentowych. Szczegóły jakichkolwiek praw patentowych, zidentyfikowanych w trakcie opracowywania dokumentu, znajdą się we Wprowadzeniu i/ lub w wykazie ISO dot. otrzymanych deklaracji patentowych (patrz: www.iso.org/patents). Wszelkie nazwy handlowe, użyte w niniejszym dokumencie, podano informacyjnie, dla wygody użytkowników, co nie oznacza ich poparcia. Objaśnienia znaczenia szczegółowych terminów i sformułowań związanych z oceną zgodności, jak również informacje dot. spełniania przez ISO zasad WTO, zawartych w Technical Barriers to Trade (TBT) - patrz: następujący URL: Komitetem odpowiedzialnym za niniejszy dokument jest Komitet Techniczny ISO/TC 207, Zarządzanie środowiskowe, Podkomisja SC 1, Systemy zarządzania środowiskowego. Niniejsze trzecie wydanie anuluje i zastępuje wydanie drugie (ISO 14001: 2004), które zostało zweryfikowane pod względem technicznym. Zawiera ono również Technical Corrigendum ISO 14001:2004/Cor.1:2009. 5

Wprowadzenie 0.1 Kontekst Uzyskanie równowagi pomiędzy podsystemem środowiskowym, społecznym i gospodarczym uważa się za niezbędne w celu zaspokojenia potrzeb dzisiejszych czasów bez narażenia na szwank zdolności przyszłych pokoleń do zaspokajania ich potrzeb. Zrównoważony rozwój można osiągnąć zapewniając równowagę między trzema filarami zrównoważoności. Oczekiwania społeczne w zakresie zrównoważonego rozwoju, przejrzystości i odpowiedzialności ewaluowały w kontekście coraz ostrzejszych przepisów, rosnących nacisków na środowisko z tytułu zanieczyszczeń oraz nieefektywnego wykorzystania zasobów, gospodarki odpadami, zmian klimatycznych oraz degradacji ekosystemów i bioróżnorodności. Skłoniło to organizacje do przyjęcia usystematyzowanego podejścia do zarządzania środowiskowego poprzez wdrożenie systemów zarządzania środowiskowego, z zamiarem przyczynienia się do wzmocnienia środowiskowego filara zrównoważonego rozwoju. 0.2 Cel systemu zarządzania środowiskowego Niniejsza norma międzynarodowa ma na celu zapewnienie organizacjom usystematyzowanych ram środowiska oraz odpowiedzenie na zmieniające się uwarunkowania środowiskowe, w równowadze z potrzebami socjoekonomicznymi. Określa wymagania umożliwiające organizacji osiągnięcie zamierzonych danych wyjściowych, które ustanowiła dla swojego systemy zarządzania środowiskowego. Usystematyzowane podejście do zarządzania środowiskowego może dostarczyć najwyższemu kierownictwu informacje jak osiągnąć długotrwały sukces oraz tworzyć alternatywy, przyczyniające się do zrównoważonego rozwoju, poprzez: ochronę środowiska poprzez zapobieganie lub minimalizowanie niekorzystnych wpływów na środowisko; łagodzenie potencjalnie niekorzystnego wpływu uwarunkowań środowiskowych na organizację; pomoc organizacji w wywiązywaniu się z zobowiązań w zakresie zgodności; zwiększanie efektów działalności środowiskowej; nadzorowanie lub wywieranie wpływu na sposób, w jaki wyroby i usługi organizacji są projektowane, produkowane, dystrybuowane, konsumowane i utylizowane, z perspektywy cyklu życia, zmierzając do uniknięcia obciążeń dla środowiska, wynikających z niezamierzonego przesunięcia na inne miejsce w ramach danego cyklu; uzyskiwanie korzyści finansowych i operacyjnych, jakie mogą wynikać z wdrożenia środowiskowo rozsądnych alternatyw, wzmacniających pozycję rynkowa organizacji; - komunikowanie informacji dot. środowiska odpowiednim stronom zainteresowania. Niniejsza Norma Międzynarodowa, podobnie jak inne Normy Międzynarodowe, nie została powołana w celu zwiększenia bądź zmiany prawnych wymagań dotyczących organizacji. 0.3 Czynniki sukcesu 41 Powodzenie systemu zarządzania środowiskowego zależy od zaangażowania na wszystkich szczeblach i funkcjach organizacji, z najwyższym kierownictwem na czele. Organizacje mogą wykorzystywać możliwości minimalizowania lub eliminowania wpływów na środowisko, w szczególności tych o strategicznym i konkurencyjnym znaczeniu. Najwyższe kierownictwo może skutecznie kierować ryzykami i szansami, integrując zarządzanie środowiskowe z procesami biznesowymi, strategią i podejmowaniem decyzji, wpasowując je w inne priorytety biznesowe oraz włączając zarządzanie środowiskowe do swojego ogólnego systemu zarządzania. Wykazanie skutecznego wdrożenia niniejszej Normy Międzynarodowej można wykorzystać w celu zapewnienia stron zainteresowania, że istnieje odpowiedni system zarządzania środowiskowego. Jednakże przyjęcie niniejszej normy międzynarodowej samo w sobie nie gwarantuje optymalnych wyników środowiskowych. Zastosowanie niniejszej Normy Narodowej może się różnić w każdej organizacji w zależności od jej kontekstu. Dwie organizacje mogą prowadzić podobną działalność, ale posiadać odrębne zobowiązania w zakresie zgodności, zobowiązania w polityce środowiskowej czy też inne cele środowiskowe. Teraz każda z nich może wykazać zgodność z wymaganiami niniejszej Normy Międzynarodowej. 6

Poziom szczegółowości i złożoności, zakres dokumentacji i zasoby potrzebne dla systemu zarządzania zależą od wielu czynników, takich jak kontekst organizacji, zakresu jej systemu zarządzania środowiskowego, zobowiązań w zakresie zgodności, charakteru jej działań, wyrobów i usług, w tym jej aspektów środowiskowych i potencjalnych wpływów na środowisko. 0.4 Podejście Planuj - Zrób - Sprawdź - Działaj Podstawa podejścia fundamentalnego dla systemu zarządzania środowiskowego, opiera się na koncepcji Planuj Zrób Sprawdź Działaj, (PDCA). Model PDCA przedstawia interaktywny proces, stosowany przez organizacje w celu uzyskania ciągłego doskonalenia. Można go zastosować w systemie zarządzania środowiskowego oraz do jego poszczególnych elementów. Po krótce można opisać go następująco: - Planuj: ustanawianie celów i procesów niezbędnych do uzyskania wyników, zgodnie z polityką środowiskową organizacji. - Zrób: wdrożenie procesów zgodnie z planem. - Sprawdź: monitorowanie i pomiary procesów w odniesieniu do polityki, w tym do swoich zobowiązań, celów środowiskowych i kryteriów operacyjnych, oraz do przedstawiania wyników. Działaj: podejmowanie działań dla ciągłego doskonalenia. Rysunek nr 1 pokazuje w jaki sposób przedstawioną w niniejszej Normie Międzynarodowej koncepcję przenieść na model PDCA, który to może pomóc zarówno nowym użytkownikom jak i osobom z nim zaznajomionym zrozumieć znaczenie podejścia systemowego. Tematy wewnętrzne i zewnętrzne Kontekst organizacji Zakres obowiązywania SZŚ Wymagania i oczekiwania stron zainteresowania Planuj Doskonalenie Przywództwo Wsparcie i działania operacyjne Ocena wyników Oczekiwana wyniki SZŚ Rys. 1 - powiązania między PDCA a koncepcją niniejszej Normy Międzynarodowej 0.5 Zawartość niniejszej Normy Międzynarodowej Niniejsza Norma Międzynarodowa jest zgodna z wymaganiami ISO dla norm zarządzania systemami. Wymagania te obejmują High Level Structure, identyczną treść zasadniczą oraz wspólną terminologię z głównymi definicjami, opracowane w celu wniesienia korzyści użytkownikom wdrażającym liczne normy ISO zarządzania systemami. 7

Niniejsza Norma Międzynarodowa nie zawiera wymagań specyficznych dla innych systemów zarządzania jak np. jakościowych, bezpieczeństwa i higieny pracy, energetycznych czy też finansowych. Jednakże niniejsza Norma Międzynarodowa umożliwia organizacji zastosowanie wspólnego podejścia i myślenia opartego na ryzyku w celu zintegrowania swojego systemu zarządzania środowiskiem z wymaganiami pozostałych systemów zarządzania. Niniejsza Norma Międzynarodowa zawiera wymagania wykorzystywane do oszacowania zgodności. Organizacji, której zależy na wykazaniu swojej zgodności z niniejszą Normą Międzynarodową, może osiągnąć to poprzez: - Przeprowadzenie samooceny i wydanie deklaracji, lub - Uzyskanie potwierdzenia zgodności od stron zainteresowanych organizacją, np. klientów, lub - Uzyskanie potwierdzenia dla swojej deklaracji od eksperta, lub - Uzyskanie certyfikacji/ rejestracji swojego systemu zarządzania środowiskowego u zewnętrznej organizacji. Załącznik A zawiera wyjaśnienia informacyjne, zapobiegające błędnej interpretacji wymagań niniejszej Normy Międzynarodowej. Załącznik B określa ogólne techniczne odniesienia pomiędzy poprzednim wydaniem niniejszej Normy Międzynarodowej a obecnym wydaniem. Wytyczne dotyczące wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego zawarto w ISO 14004. W niniejszej Normie Międzynarodowej stosuje się następujące formy czasowników: - musi oznacza wymaganie; - powinna oznacza zalecenie; - wolno oznacza zezwolenie; - może oznacza możliwość lub zdolność. Informacje oznaczone jako UWAGA służą wsparciu przy zrozumieniu i zastosowaniu dokumentu. Użyte w rozdziale 3. sformułowanie uwaga do terminu oznacza dodatkowe informacje uzupełniające definicję oraz może zawierać zalecenia do stosowania pojęcia. Pojęcia w rozdziale 3. przedstawiają koncepcyjny porządek. Alfabetyczny wykaz pojęć znajduje się na końcu dokumentu. 8

1 Zakres normy W niniejszej Normie Międzynarodowej podano wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego, które to organizacja może zastosować w celu doskonalenia swoich efektów działalności środowiskowej. Niniejsza Norma Międzynarodowa jest przewidziana do stosowania przez organizacje dążące do osiągnięcia, w sposób systematyczny, swojej odpowiedzialności środowiskowej przyczyniając się tym samym do zrównoważonego rozwoju filara środowiskowego. Niniejsza Norma Międzynarodowa wspiera organizację w osiągnięciu oczekiwanych wyników swojego systemu zarządzania środowiskowego i tym samym w osiągnięciu wartości dodanej dla środowiska, samej organizacji i stron zainteresowania. Zgodnie z polityką środowiskową organizacji, zamierzone wyniki systemu zarządzania środowiskowego obejmują: - zwiększanie efektów działalności środowiskowej; - spełnienie wiążących zobowiązań; - osiągnięcie celów środowiskowych. Niniejsza Norma Międzynarodowa jest wymagana w każdej organizacji, niezależnie od jej rozmiaru, typu czy charakteru. Dotyczy ona tych aspektów środowiskowych swojej działalności, swoich produktów czy usług, które organizacja zidentyfikowała jako dające się nadzorować lub na które może oddziaływać przy uwzględnieniu ścieżki życia. W Normie Międzynarodowej nie określono szczegółowych kryteriów efektów działalności środowiskowej. Niniejszą Normę Międzynarodową można stosować w całości lub w części w celu doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego. Niedopuszczalne jest domaganie się zgodności z niniejszą Normą Międzynarodową bez uprzedniego wdrożenia wszystkich jej wymagań do systemu zrządzania środowiskowego organizacji oraz spełnienia ich bez żadnych wyłączeń. 2 Powołania normatywne Nie ma powołań normatywnych. 3 Terminy i definicje W niniejszym dokumencie stosowane są niżej wymienione terminy i definicje. 3.1 Pojęcia odnoszące się do organizacji i przywództwa 3.1.1 system zarządzania Zbiór zależnych lub wzajemnie oddziałujących na siebie elementów organizacji (3.1.4) w celu ustanowienia polityki, celów (3.2.5) i procesów (3.5.5) do osiągnięcia tych celów. Uwaga 1 do terminu: system zarządzania może odnosić się do jednej lub większej ilości dyscyplin (np. jakość, środowisko, bezpieczeństwo i higiena pracy, energia, zarządzanie finansami). Uwaga 2 do terminu: elementy systemu zawierają strukturę organizacji, role i odpowiedzialności, planowanie, dziełania operacyjne jak również ocenę wyników i doskonalenie. Uwaga 3 do terminu: zakres stosowania systemu zarządzania może obejmować całą organizację, określone zakresy funkcjonowania organizacji, określone obszary organizacji lub jeden lub więcej obszarów funkcjonowania grupy organizacji. 3.1.2 system zarządzania środowiskowego część systemu zarządzania (3.1.1) wykorzystywana do zarządzania aspektami środowiskowymi (3.2.2), spełniania wiążących zobowiązań (3.2.9), oraz podejścia do ryzyk i szans (3.2.11). 3.1.3 polityka środowiskowa zamierzenia i ukierunkowanie organizacji (3.1.4) w odniesieniu do efektów działalności środowiskowej (3.4.11), formalnie wyrażone przez jej najwyższe kierownictwo (3.1.5). 9

3.1.4 organizacja Osoba lub grupa osób posiadających własne funkcje z przypisanymi odpowiedzialnościami, uprawnieniami i powiązaniami, aby osiągnąć swoje cele (3.2.5). Uwaga 1 do terminu: termin organizacja obejmuje m.in. przedsiębiorstwa jednoosobowe, spółki, koncerny, firmy, przedsiębiorstwa, urzędy, spółki prawa handlowego, organizacje dobroczynne, instytucje lub części albo kombinację wyżej wymienionych niezależnie o tego czy są zarejestrowane, czy też nie, publiczne czy prywatne. 3.1.5 najwyższe kierownictwo osoba lub grupa osób, kierująca i nadzorująca organizację (3.1.4) na najwyższym szczeblu Uwaga 1 do terminu: Najwyższe kierownictwo jest upoważnione do delegowania uprawnień i zapewnienia zasobów w ramach organizacji. Uwaga 2 do terminu: Jeżeli zakres systemu zarzadzania (3.1.1) obejmuje jedynie część organizacji, najwyższe kierownictwo odnosi się do tych jego członków, którzy kierują i nadzorują daną część organizacji. 3.1.6 strona zainteresowania osoba lub organizacja (3.1.4) mogąca oddziaływać, na którą można wpływać lub która postrzega siebie jako będącą pod wpływem decyzji lub działania. PRZYKŁAD, klienci, wspólnoty, dostawcy, ustawodawcy, organizacje pozarządowe, inwestorzy, pracownicy Uwaga 1 do pojęcia: ostrzega siebie jako będącą pod wpływem oznacza, że organizacja podała do wiadomości takie spostrzeżenie. 3.2 Pojęcia odnoszące się do planowania 3.2.1 środowisko Otoczenie, w jakim funkcjonuje organizacja (3.1.4) w tym powietrze, woda, gleba, zasoby naturalne, flora, fauna, ludzie oraz ich wzajemne powiązania Uwaga 1 do pojęcia: W tym kontekście otoczenie może wykraczać poza organizację i obejmować lokalny, regionalny i globalny 162 system. Uwaga 2 do pojęcia: Otoczenie można opisać takimi pojęciami jak bioróżnorodność, ekosystem, klimat czy poprzez inne właściwości. 3.2.2 aspekt środowiskowy element działań, wyrobów czy usług organizacji (3.1.4) oddziałujący lub mogący oddziaływać na środowisko (3.2.1) Uwaga 1 do pojęcia: Aspekt środowiskowy może powodować wpływ(-y) na środowisko (3.2.4). Znaczący aspekt środowiskowy wywiera lub może wywrzeć jeden lub więcej znaczących wpływów na środowisko. Uwaga 2 do pojęcia: Znaczące aspekty środowiskowe są ustalane przez organizację, za pomocą jednego lub więcej kryteriów. 3.2.3 uwarunkowanie środowiskowe stan lub cecha środowiska (3.2.1) określona w danym czasie 3.2.4 wpływ na środowisko zmiana w środowisku (3.2.1), zarówno niekorzystna jak i korzystna, która w całości lub częściowo jest spowodowana aspektami środowiskowymi (3.2.2) organizacji (3.1.4). 3.2.5 cel wynik do osiągniecia Uwaga 1 do pojęcia: Cel może być strategiczny, taktyczny lub operacyjny. Uwaga 2 do pojęcia: Cele mogą dotyczyć różnych dziedzin (np. cele finansowe, w zakresie BHP czy środowiskowe) oraz różnych poziomów (np. strategiczne, całej organizacji, projektu, wyrobu, usługi czy procesu (3.3.5)). Uwaga 3 do pojęcia: Cel może być wyrażony w różny sposób, np. jako oczekiwany wynik, zamiar, kryterium operacyjne, cel środowiskowy (3.2.6), lub z wykorzystaniem innych słów o podobnym znaczeniu (np. dążenie, zamiar czy zadanie). 3.2.6 cel środowiskowy 10

cel (3.2.5) ustalony przez organizację(3.1.4) w zgodzie z polityką środowiskową (3.1.3) 3.2.7 zapobieganie zanieczyszczeniom stosowanie procesów (3.3.5), działań, technik, materiałów, wyrobów, usług lub energii w celu uniknięcia, zmniejszenia lub nadzorowania (oddzielnie albo razem) powstawania, emisji lub uwalniania się wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń lub odpadów, w celu zmniejszenia negatywnych wpływów na środowisko (3.2.4) Uwaga 1 do pojęcia: Zapobieganie zanieczyszczeniom może obejmować ograniczenie lub eliminację u źródła, zmiany procesu, wyrobu lub usługi, efektywne wykorzystanie zasobów, zastępowanie materiałów i energii, ponowne użycie, odzysk, recykling, regenerację i przetwarzanie. 3.2.8 wymaganie ustanowione wymaganie lub oczekiwanie, z reguły dorozumiane lub obowiązkowe Uwaga 1 do pojęcia: Z reguły dorozumiane oznacza, że tak jest przyjęte albo takie są praktyki organizacji (3.1.4) i innych stron zainteresowania (3.1.6) że dane wymaganie czy oczekiwanie jest dorozumiane. Uwaga 2 do pojęcia: Określone wymaganie to takie, które zostało wyrażone, np. w udokumentowanych informacjach (3.3.2). Uwaga 3 do pojęcia: Inne wymagania niż wymagania prawne stają się obowiązkowe, gdy organizacja postanowi ich przestrzegać 3.2.9 wiążące zobowiązania (pojęcie uprzywilejowane) wymagania prawne i inne wymagania (pojęcie dopuszczalne) wymagania prawne, które musi spełnić organizacja (3.1.4) i inne wymagania (3.2.8), które organizacji musi spełnić lub do przestrzegania których organizacja się zadeklarowała. Uwaga 1 do pojęcia: wiążące zobowiązania odnoszą się do systemu zarządzania środowiskowego (3.1.2). Uwaga 2 do pojęcia: wiążące zobowiązania mogą wynikać z przepisowych wymagań, takich jak obowiązujące ustawy i przepisy, lub dobrowolnych zobowiązań, takich jak: standardy korporacyjne czy branżowe, relacje kontraktowe, wytyczne do praktyki i uzgodnień z gminnymi grupami lub organizacjami pozarządowymi. 3.2.10 ryzyko efekt niepewności Uwaga 1 do pojęcia: efekt jest odchyleniem od oczekiwanego pozytywnego lub negatywnego. Uwaga 2 do pojęcia: niepewność jest stanem, choćby częściowego, niedostatku informacji w odniesieniu do zrozumienia czy wiedzy w zakresie zdarzenia, jego konsekwencji czy prawdopodobieństwa. Uwaga 3 do pojęcia: ryzyko często określa się w odniesieniu do potencjalnych zdarzeń (jak zdefiniowano w ISO Guide 73:2009, 3.5.1.3) oraz konsekwencji (jak zdefiniowano w ISO Guide 73:2009, 3.6.1.3), lub do kombinacji powyższych. Uwaga 4 do pojęcia: ryzyko często wyraża się jako kombinację konsekwencji zdarzenia (w tym zmian okoliczności) oraz powiązanego prawdopodobieństwa (jak zdefiniowano w ISO Guide 73:2009, 3.6.1.1) wystąpienia. 3.2.11 ryzyka i szanse Potencjalnie niekorzystne następstwo (zagrożenie) oraz potencjalnie korzystne następstwo (szansy). 3.3 Pojęcia odnoszące się do wsparcia i działań operacyjnych 3.3.1 kompetencje zdolność wykorzystania wiedzy i umiejętności w celu osiągniecia zamierzonych wyników 3.3.2 udokumentowane informacje informacje wymagające nadzoru oraz ich utrzymywania przez organizację (3.1.4) oraz nośnik na którym są przechowywane Uwaga 1 do pojęcia: Udokumentowane informacje mogą mieć dowolny format oraz nośnik, jak również dowolne źródło. Uwaga 2 do pojęcia: Udokumentowane informacje mogą odnosić się do: - systemu zarządzania środowiskowego (3.1.2), w tym do dotyczących go procesów (3.3.5); - informacji utworzonych na potrzeby funkcjonowania organizacji (zwanych też dokumentacją); - dowodów osiągniętych wyników (zwanych również zapisami). 11

3.3.3 ścieżka życia następujące po sobie i wzajemnie powiązane etapy systemu wyrobu (lub systemu usługi), od nabycia surowców lub ich pozyskania po jego utylizację. Uwaga 1 do pojęcia: ścieżka życia obejmuje pozyskiwanie surowców, rozwój, produkcję, transport/dostawę, korzystanie, postępowanie na końcu ścieżki życie i utylizację. [ŹRÓDŁO: ISO 14044:2006, 3.1, zmodyfikowane do definicji dodano sformułowanie lub systemu usług a do pojęcia uwagę 1.] 3.3.4 outsourcingować poczynić ustalenia z zewnętrzną organizacją (3.1.4) w zakresie realizacji części funkcji organizacji lub jej procesów (3.26) Uwaga 1 do pojęcia: organizacja zewnętrzna nie mieści się w zakresie systemu zarządzania (3.1.1), chociaż outsourcingowana funkcja czy proces mieszczą się w zakresie. 3.3.5 proces zestaw wzajemnie powiązanych i oddziałujących na siebie działań, przekształcających dane wejściowe w dane wyjściowe Uwaga 1 do pojęcia: procesy mogą być udokumentowane lub nie. 3.4 Pojęcia odnoszące się do oceny wyników i doskonalenia 3.4.1 audit systematyczny, niezależny i udokumentowany proces (3.3.5) uzyskania dowodów z auditu oraz przeprowadzenia ich obiektywnej oceny, w celu ustalenia zakresu spełnienia kryteriów auditu Uwaga 1 do pojęcia: audit wewnętrzny prowadzi sama organizacja (3.1.4) lub strona zewnętrzna na jej zlecenie. Uwaga 2 do pojęcia : audit może być połączony (połączenie dwóch lub więcej dziedzin). Uwaga 3 do pojęcia: niezależność można wykazać poprzez brak odpowiedzialności za auditowane działanie lub brak stronniczości czy konfliktu interesów. Uwaga 4 do pojęcia: na dowody z auditu składają się zapisy, ustalenia faktów lub inne informacje, które odnoszą się kryteriów auditowych bądź je weryfikują; kryteria auditowe to polityki, procedury, wymagania (3.2.8), które mogą być stosowane jako punkty odniesienia (referencje), za pośrednictwem których dokonywane jest porównanie z dowodem z auditu, jak to zdefiniowano w ISO 9011:2011, 3.3 i 3.2. 3.4.2 zgodność spełnienie wymagania (3.2.8) 3.4.2 niezgodność nie spełnienie wymagania (3.2.8) Uwaga 1 do pojęcia: niezgodność dotyczy wymagań niniejszej Normy Międzynarodowej oraz dodatkowych wymagań systemu zarządzania środowiskowego (3.1.2), które organizacja (3.1.4) ustanowiła dla siebie. 3.4.4 działanie korygujące działanie w celu wyeliminowania przyczyny niezgodności (3.4.3) oraz zapobiegania jej ponownemu wystąpieniu Uwaga 1 do pojęcia: może istnieć kilka przyczyn dla jednej niezgodności. 3.4.5 ciągłe doskonalenie powtarzającej się działanie w zakresie usprawniania efektów działalności (3.4.10) Uwaga 1 do pojęcia: zwiększanie efektów działań odnosi się do wykorzystania systemu zarządzania środowiskowego (3.1.2) w celu zwiększenia efektów działalności środowiskowej (3.4.11) spójnie z polityką środowiskową (3.1.3) organizacji (3.1.4). Uwaga 2 do pojęcia: działania nie muszą przebiegać jednocześnie ani nieustannie we wszystkich dziedzinach. 3.4.6 skuteczność stopień realizacji zaplanowanych działań i osiągnięcia zaplanowanych wyników 12

3.4.7 wskaźnik mierzalne przedstawienie warunku lub stanu funkcjonowania, zarządzania lub uwarunkowań [ŹRÓDŁO: ISO 14031:2013, 3.15] 3.4.8 monitorowanie określanie stanu systemu, procesu (3.3.5) lub działania Uwaga 1 do pojęcia: aby ustalić stan może być potrzebne sprawdzenie, nadzorowanie lub krytyczne obserwowanie. 3.4.9 pomiary proces (3.3.5) ustalania wartości 3.4.10 efekty działania mierzalny wynik Uwaga 1 do pojęcia: efekty działania mogą odnosić się zarówno do ustaleń ilościowych jak i jakościowych. Uwaga 2 do pojęcia: efekty działania mogą odnosić się do zarządzania działaniami, procesami (3.3.5), wyrobami (razem z usługami), systemami lub organizacjami (3.1.4). 3.4.11 efekty działalności środowiskowej efekty działania (3.4.10) związane z zarządzaniem aspektami środowiskowymi (3.2.2) Uwaga 1 do pojęcia: w kontekście systemów zarządzania środowiskowego (3.1.2), wyniki można mierzyć w odniesieniu do polityki środowiskowej (3.1.3), organizacji (3.1.4), celów środowiskowych (3.2.6) lub innego kryterium organizacji, za pomocą wskaźników (3.4.7). 4 Kontekst organizacji 4.1 Zrozumienie organizacji i jej kontekstu Organizacja powinna określić zewnętrzne i wewnętrzne kwestie, odpowiadające jej celom oraz oddziałujące na jej zdolność osiągania zamierzonego wyniku(-ów) swojego systemu zarządzania środowiskowego. Kwestie te muszą obejmować uwarunkowania środowiskowe, mogące oddziaływać na organizacje lub ten na które organizacja oddziałuje. 4.2 Zrozumienie potrzeb i oczekiwań zainteresowanych stron Organizacja powinna określić: - istotne strony zainteresowania dla systemu zarządzania środowiskowego; - istotne potrzeby i oczekiwania (tj. wymagania) danych stron zainteresowania; - które z tych potrzeb i oczekiwań stanowią wiążące zobowiązania. 4.3 Ustalenie zakresu systemu zarządzania środowiskowego Organizacja powinna określić granice i zastosowanie systemu zarządzania środowiskowego, aby ustalić jego zakres. Przy określaniu zakresu organizacja powinna uwzględnić: a) kwestie zewnętrzne i wewnętrzne, o których mowa w 4.1; b) wiążące zobowiązania, o których mowa w 4.2; c) swoją jednostki organizacyjne, funkcje i granice fizyczne; d) swoje działania, wyroby i usługi; e) swoje uprawnienia i zdolność sprawowania nadzoru i wywierania wpływu. Po zdefiniowaniu zakresu, należy objąć działania, wyroby i usługi organizacji znajdujące się w zakresie systemem zarządzania środowiskowego. Zakres ten należy utrzymywać jako udokumentowane informacje i powinien być dostępny dla stron zainteresowania. 13

4.4 System zarządzania środowiskowego Organizacja powinna ustanowić, wdrożyć, utrzymywać i stale doskonalić system zarządzania środowiskowego, łącznie z potrzebnymi procesami i ich wzajemnym oddziaływaniem, zgodnie z wymaganiami niniejszej normy międzynarodowej, w celu osiągnięcia zamierzonych wyników, w tym doskonalenia efektów działalności środowiskowej. Przy ustanawianiu i utrzymywaniu systemu zarządzania środowiskowego organizacja powinna uwzględnić wiedzę z 4.1 oraz 4.2. 5 Przywództwo 5.1 Przywództwo i zaangażowanie Najwyższe kierownictwo powinno wykazywać przywództwo i zaangażowanie w odniesieniu do systemu zarządzania środowiskowego, poprzez: a) przejmowanie odpowiedzialności za skuteczność systemu zarządzania środowiskowego; b) zapewnienie ustalenia polityki środowiskowej i celów środowiskowych oraz ich zgodności ze strategicznym kierunkiem oraz kontekstem organizacji; c) zapewnienie zintegrowania wymagań dotyczących systemu zarządzania środowiskowego z procesami biznesowymi organizacji; d) zapewnienie dostępności zasobów na potrzeby systemu zarządzania środowiskowego; e) zakomunikowanie znaczenia skutecznego systemu zarządzania środowiskowego oraz spełnienia wymagań dotyczących systemu zarządzania środowiskowego; f) zapewnienie by system zarządzania środowiskowego osiągnął zamierzony(-e) wynik(-i); g) ukierunkowanie i wspieranie ludzi przyczyniających się do skuteczności systemu zarządzania środowiskowego; h) promowanie ciągłego doskonalenia; i) wspieranie innych odpowiednich ról zarządzania, wykazując ich przywództwo w zakresie poszczególnych obszarów odpowiedzialności. UWAGA Odniesienie do biznesu w niniejszej Normie Międzynarodowej można interpretować szeroko, jako kluczowe działania dla celów istnienia organizacji. 5.2 Polityka środowiskowa Najwyższe kierownictwo powinno ustanowić, wdrożyć oraz utrzymywać politykę środowiskową, która, w określonym zakresie systemu zarządzania środowiskowego: a) jest odpowiednia do celu i kontekstu organizacji, w tym jej charakteru, skali oraz wpływów na środowisko jej działań, wyrobów i usług; b) stanowi ramy do ustalenia celów środowiskowych; c) obejmuje (a) zobowiązanie(-a) do ochrony środowiska, w tym do zapobiegania zanieczyszczeniom oraz innym, specyficznym dla kontekstu organizacji; UWAGA Inne specyficzne zobowiązanie(-a) do ochrony środowiska mogą dotyczyć zrównoważonego wykorzystania zasobów, łagodzenia i adaptacji zmian klimatycznych oraz ochrony bioróżnorodności i ekosystemów. d) obejmuje zobowiązanie do przestrzegania wiążących zobowiązań; e) obejmuje zobowiązanie do ciągłego doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego celem zwiększania efektów działalności środowiskowej. Politykę środowiskową należy: - utrzymywać w formie udokumentowanych informacji; - zakomunikować w ramach organizacji; - udostępnić zainteresowanym stronom. 5.3 Role organizacyjne, odpowiedzialność i uprawnienia Najwyższe kierownictwo powinno zapewnić, by istotnym rolom przydzielono odpowiedzialność i uprawnienia oraz że zakomunikowano je organizacji. Najwyższe kierownictwo powinno przydzieli odpowiedzialność i uprawnienia w zakresie: 14

a) zapewnienia by system zarządzania środowiskowego spełniał wymagania niniejszej Normy Międzynarodowej; b) przestawiania najwyższemu kierownictwu raportów z wyników systemu zarządzania środowiskowego, w tym efektów działalności środowiskowej. 6 Planowanie 6.1 Działania dotyczące ryzyka i szans 6.1.1 Postanowienia ogólne Organizacja powinna ustanowić wdrożyć i utrzymać proces(-y) niezbędne do spełnienia wymagań z rozdziałów od 6.1.1 do 6.1.4. Przy planowaniu systemu zarządzania środowiskowego organizacja powinna uwzględnić: a) kwestie, o których mowa w 4.1; b) wymagania, o których mowa w 4.2; c) zakres swojego systemu zarządzania środowiskowego oraz określić ryzyka i szanse odnoszące się do jej aspektów środowiskowych (patrz 6.1.2), wiążących zobowiązań (patrz 6.1.3) oraz innych zagadnień i wymagań podanych w 4.1 i 4.2 które należy odnieść do: - zapewnienia, że system zarzadzania środowiskowego jest zdolny do osiągnięcia zamierzonych wyników, - zapobiegania lub zredukowania niepożądanych efektów, razem z możliwością oddziaływania zewnętrznych warunków środowiskowych na organizację, -- osiągnięcia ciągłego doskonalenia. W ramach zakresu systemu zarządzania środowiskowego organizacja powinna określić potencjalne sytuacje wyjątkowe, razem z tymi mogącymi mieć wpływ na środowisko. Organizacja powinna utrzymać udokumentowaną informację o swoich: - ryzykach i szansach, które należy uwzględnić, - procesach określonych jako niezbędne w rozdziałach od 6.1.1 do 6.1.4, w zakresie niezbędnym do upewnienia się, że proces przeprowadzono zgodnie z planem. 6.1.2 Aspekty środowiskowe W ramach zdefiniowanego zakresu systemu zarządzania środowiskowego organizacja powinna zidentyfikować aspekty środowiskowe dla swoich działań, wyrobów i usług, które może kontrolować i na które może wpływać oraz związane z nimi wpływy środowiskowe, przy uwzględnieniu ścieżki życia; Przy określaniu aspektów środowiskowych, organizacja powinna wziąć pod uwagę: a) zmiany, w tym planowany lub nowy rozwój oraz nowe lub zmodyfikowane działania, wyroby i usługi; b) warunki anormalne i dające się rozsądnie przewidzieć sytuacje awaryjne. Organizacja powinna określić, przy zastosowaniu ustanowionych kryteriów, aspekty, które mają lub mogą mieć istotny wpływ na środowisko, tj. istotne aspekty środowiskowe. Organizacja powinna odpowiednio zakomunikować swoje istotne aspekty środowiskowe na poszczególnych szczeblach i funkcjach organizacji. Organizacja powinna utrzymywać udokumentowane informacje dot.: - aspektów środowiskowych i związanych z nimi wpływów na środowisko - kryteriów, przyjętych do określenia istotnych aspektów środowiskowych; - swoich znaczących aspektów środowiskowych. UWAGA Istotne aspekty środowiskowe mogą skutkować ryzykiem i szansami, związanymi z niekorzystnymi wpływami środowiskowymi (zagrożeniami) lub korzystnymi wpływami środowiskowymi (szansami). 6.1.3 Wiążące zobowiązania Organizacja powinna: a) zidentyfikować i mieć dostęp do wiążących zobowiązań, dotyczących jej aspektów środowiskowych; 15

b) określić, w jaki sposób te wiążące zobowiązania znajdują zastosowanie w organizacji; c) wziąć pod uwagę wiążące zobowiązania podczas ustanawiania, wdrażania, utrzymania i ciągłego doskonalenia swojego systemu zarządzania środowiskowego. Organizacja powinna utrzymywać udokumentowane informacje dot. wiążącego zobowiązania. UWAGA wiążące zobowiązania mogą skutkować potencjalnym ryzykami i szansami dla organizacji. 6.1.4 Planowanie działań Organizacja powinna zaplanować: a) podejmowanie działań dotyczących: 1) istotnych aspektów środowiskowych, 2) wiążących zobowiązań, 3) ryzyk i szans podanych w 6.1.1, b) w jaki sposób: 1) zintegrować i wdrożyć działania w procesy systemu zarządzania środowiskowego (patrz 6.2, rozdział 7, rozdział 8 i 9.1) lub inne procesy biznesowe; 2) oceniać skuteczność tych działań (patrz 9.1). podczas planowania wspomnianych działań, organizacja powinna rozważyć swoje możliwości techniczne oraz wymagania finansowe, operacyjne i biznesowe. 6.2 Cele środowiskowe oraz planowanie ich osiągniecia 6.2.1 Cele środowiskowe Organizacja powinna ustanowić cele środowiskowe dla istotnych funkcji i na istotnych szczeblach uwzględniając istotne aspekty środowiskowe organizacji oraz powiązane wiążące zobowiązania jak również rozważyć ryzyka i szanse. Cele środowiskowe powinny być: a) spójne z polityką środowiskową; b) mierzalne (jeśli możliwe); c) monitorowane; d) zakomunikowane; e) odpowiednio aktualizowane. Organizacja powinna przechowywać udokumentowane informacje dotyczące celów środowiskowych. 6.2.2 Planowanie działań dla osiągnięcia celów środowiskowych Przy planowaniu sposobu osiągnięcia celów środowiskowych, organizacja powinna ustalić: a) co ma być zrealizowane; b) jakie zasoby będą wymagane; c) kto będzie odpowiedzialny; d) kiedy zostanie zrealizowane; e) jak zostaną ocenione wyniki, w tym wskaźniki monitorowania postępów w osiąganiu mierzalnych celów środowiskowych (patrz: 9.1.1). Organizacja powinna rozważyć, w jaki sposób działania zmierzające do osiągnięcia celów środowiskowych można zintegrować z jej procesami biznesowymi. 7 Wsparcie 7.1 Zasoby Organizacja powinna określić i zapewnić zasoby potrzebne do ustanowienia, wdrożenia, utrzymywania i ciągłego doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego. 7.2 Kompetencje Organizacja powinna: 16

a) określić niezbędne kompetencje osoby(osób), wykonujących prace pod jej nadzorem, wpływające na wyniki środowiskowe organizacji oraz na jej zdolność do spełnienia wiążących zobowiązań; b) zapewnić kompetencje tych osób w oparciu o odpowiednie wykształcenie, szkolenie czy doświadczenie; c) określić potrzeby szkoleniowe związane z jej aspektami środowiskowymi oraz systemem zarządzania środowiskowego d) gdzie wymagane, podejmować działania w celu uzyskania niezbędnych kompetencji oraz oceniać skuteczność podjętych działań. UWAGA wymagane działania mogą obejmować, przykładowo, szkolenie, mentoring czy oddelegowanie aktualnie zatrudnionych osób; bądź zatrudnienie czy skorzystanie z usług kompetentnych osób. Organizacja powinna przechowywać odpowiednie udokumentowane informacje, stanowiące dowód kompetencji. 7.3 Świadomość Organizacja powinna zapewnić, że osoby wykonujące prace pod jej nadzorem są świadome: a) polityki środowiskowej; b) istotnych aspektów środowiskowych i związanych z nimi faktyczne lub potencjalne wpływami odnoszących się do ich pracy; c) swojego wkładu w skuteczność systemu zarzadzania środowiskowego, w tym korzyści wynikających ze zwiększonych wyników środowiskowych; d) konsekwencje nie spełnienia wymagań dotyczących systemu zarządzania środowiskowego, w tym wiążących zobowiązań. 7.4 Komunikacja 7.4.1 Postanowienia ogólne Organizacja powinna ustanowić, wdrożyć i utrzymać proces(-y) niezbędny dla komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej, istotny z punktu widzenia systemu zarządzania środowiskowego, w tym: a) czego ma dotyczyć komunikacja; b) kiedy komunikować; c) komu komunikować; d) jak komunikować. Przy ustanawianiu procesu(-ów) komunikacji, organizacja powinna: - uwzględnić swoje wiążące zobowiązania; zapewnić, by przekazywane informacje środowiskowe były spójne z systemem zarządzania środowiskowego oraz aby były wiarygodne. Organizacja powinna reagować na istotną korespondencję dotyczącą jej systemu zarządzania środowiskowego. Organizacja powinna przechowywać udokumentowane informacje jako dowód swojej komunikacji, w stosownych przypadkach. 7.4.2 Komunikacja wewnętrzna Organizacja powinna: a) komunikować wewnętrznie na poszczególnych szczeblach i funkcjach organizacji informację istotną dla systemu zarządzania środowiskowego, w tym zmiany w systemie zarządzania środowiskowego, w stosownych sytuacjach; systemu zarządzania środowiskowego, o ile dotyczy; b) zapewnić, by jej proces komunikacji umożliwiał każdej osobie, wykonującej prace pod jej nadzorem, przyczynianie się do ciągłego doskonalenia. 7.4.3 Komunikacja zewnętrzna Organizacja powinna przekazywać na zewnątrz istotne informacje dotyczące systemu zarządzania środowiskowego, jak określono w jej procesie komunikacji oraz wedle wymagań wiążących zobowiązań. 7.5 Udokumentowane informacje 7.5.1 Postanowienia ogólne System zarządzania środowiskowego organizacji powinien zawierać: a) udokumentowane informacje, wymagane przez niniejszą Normę Międzynarodową; b) udokumentowane informacje, określone przez organizację jako niezbędne do osiągnięcia skuteczności systemu zarządzania środowiskowego. 17

UWAGA Zakres udokumentowanych informacji dot. systemu zarządzania środowiskowego może się różnić, zależnie od organizacji, ze względu na: - wielkość organizacji oraz rodzaj jej działań, procesów, wyrobów i usług; - potrzeby wykazania spełnienia wiążących zobowiązań - złożoność procesów i ich interakcji; - kompetencje osób wykonujących pracę pod kontrolą organizacji. 7.5.2 Tworzenie i aktualizowanie Przy tworzeniu i aktualizowaniu udokumentowanych informacji organizacja powinna zapewnić odpowiednią: identyfikację i opis (np. tytuł, data, autor, czy nr ref.); - format (np. język, wersja oprogramowania, grafika) oraz nośnik (np. wersja papierowa, elektroniczna); przegląd i zatwierdzenie pod względem przydatności i adekwatności. 7.5.3 Nadzór nad udokumentowanymi informacjami Udokumentowane informacje, wymagane przez system zarządzania środowiskowego oraz przez niniejszą Normę Międzynarodową, powinny być nadzorowane, celem zapewnienia: a) ich dostępności i przydatności, w wymaganym miejscu i czasie; b) ich odpowiedniej ochrony (np. przed naruszeniem poufności, niewłaściwym wykorzystaniem czy utratą integralności). W ramach nadzoru nad udokumentowanymi informacjami, organizacja powinna rozważyć następujące działania, jeśli są wymagane: rozprowadzanie, dostęp, wyszukiwanie i wykorzystanie; przechowywanie i utrwalanie, w tym zachowanie czytelności; nadzór na zmianami (np. nadzór nad wersjami); zapisywanie i utylizowanie. Udokumentowane informacje pochodzenia zewnętrznego, określone przez organizację jako niezbędne do planowania i funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego, powinny zostać zidentyfikowane, w stosownych sytuacjach, i nadzorowane. UWAGA Dostęp może oznaczać decyzję w zakresie pozwolenia jedynie na wgląd w udokumentowane informacje lub pozwolenie i uprawnienia do przeglądania i wprowadzania zmian w udokumentowanych informacjach. 8 Funkcjonowanie 8.1 Planowanie i sterowanie operacyjne Organizacja powinna ustanowić, wdrożyć, utrzymać i nadzorować procesy, niezbędne do spełnienia wymagań systemu zarządzania środowiskowego oraz wdrożenia działań, określonych w 6.1 i 6.2, poprzez: ustanowienie kryteriów operacyjnych dla procesów; wdrożenie nadzoru procesów zgodnie z kryteriami operacyjnymi UWAGA Środki nadzoru obejmują techniczne środki i procedury. Mogą być wdrażane zgodnie z hierarchią (np. eliminowanie, zastępowanie, administracyjne) i mogą być stosowane pojedynczo lub łącznie. Organizacja powinna nadzorować planowane zmiany i prowadzić przegląd konsekwencji niezamierzonych zmian, podejmując działania, w celu łagodzenia niepożądanych skutków, w miarę potrzeb. Organizacja powinna zapewnić nadzór nad procesami outsourcingowanymi lub mieć na nie wpływ. Rodzaj i zakres nadzoru czy wywieranego wpływu w zakresie tych procesów powinien zostać zdefiniowany w ramach systemu zarządzania środowiskowego. Zgodnie z perspektywą ścieżki życia, organizacja powinna: b) ustanowić środki nadzoru, w stosownych przypadkach, celem zapewnienia, że wymagania środowiskowe zostaną uwzględnione w procesie projektowania i rozwoju wyrobu lub usługi z uwzględnieniem każdego etapu ścieżki życia; 18

a) określić wymagania środowiskowe w zakresie dostarczania wyrobów i świadczenia usług, w stosownych przypadkach; c) zakomunikować istotne wymaganie(-a) środowiskowe zewnętrznym dostawcom, w tym wykonawcom; d) uwzględnić potrzebę przekazania informacji dot. potencjalnych znaczących wpływów na środowisko związanych z transportem lub dostawą, wykorzystaniem, postępowaniem po zakończeniu użytkowania oraz końcowym usunięciem produktów i usług. Organizacja powinna utrzymywać udokumentowane informacje, w zakresie niezbędnym do upewnienia się, iż procesy zostały przeprowadzone zgodnie z planem. 8.2 Gotowość i reagowanie na awarie Organizacja powinna ustanowić, wdrożyć i utrzymać procedurę(-y) niezbędne do przygotowania się oraz reagowania na potencjalne sytuacje niebezpieczne określone w 6.1.1. Organizacja powinna: a) przygotować odpowiedź poprzez zaplanowanie działań zapobiegających lub redukujących negatywne wpływy środowiskowe wynikające z sytuacji niebezpiecznych; b) reagować na zaistniałe sytuacje niebezpieczne i awarie; c) podejmować działania celem zmniejszania konsekwencji sytuacji niebezpiecznych, odpowiednio do skali sytuacji niebezpiecznej oraz do potencjalnego wpływu na środowisko; d) okresowo sprawdzać zaplanowane działania reagujące, gdzie możliwe; e) prowadzić okresowe przeglądy i, w miarę potrzeb, weryfikować procedurę, w szczególności po wystąpieniu awarii, sytuacji niebezpiecznych czy prób f) Zapewnić odpowiednią informację oraz szkolenia przygotowujące na wypadek sytuacji niebezpiecznych i odpowiedzi, jeśli znajduje zastosowanie, dla istotnych szton zainteresowania, razem z osobami pracującymi pod ich kontrolą. Organizacja powinna utrzymywać udokumentowane informacje, w zakresie niezbędnym do upewnienia się, iż procesy zostały przeprowadzone zgodnie z planem. 9 Ocena efektów działalności 9.1 Monitorowanie, pomiary, analiza i ocena 9.1.1 Postanowienia ogólne Organizacja powinna monitorować, mierzyć, analizować i oceniać wynik swojej działalności środowiskowej. Organizacja powinna określić: a) co wymaga monitorowania i pomiarów; b) metody monitorowania, pomiarów, analiz i oceny, w wymaganych przypadkach, aby zapewnić wiarygodne wyniki; c) kryteria oceny efektów jej działalności środowiskowej, z wykorzystaniem odpowiednich wskaźników; d) kiedy mają być prowadzone monitorowanie i pomiary; e) kiedy wyniki monitorowania i pomiarów należy analizować i oceniać. Organizacja powinna zapewnić, by korzystano ze skalibrowanych lub zweryfikowanych urządzeń do monitorowania, poddawanych odpowiedniej konserwacji, w stosownych sytuacjach. Organizacja powinna ocenić efekty swojej działalności środowiskowej oraz skuteczność systemu zarządzania środowiskowego. Organizacja powinna komunikować, zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie, istotne informacje dotyczące efektów swojej działalności środowiskowej, zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie, zgodnie z ustaleniami procesu komunikacji oraz wymogami wiążących zobowiązań. Organizacja powinna przechowywać odpowiednie udokumentowane informacje jako dowód monitorowania, pomiarów, analizy i oceny wyników. 19

9.1.2 Ocena zgodności Organizacja powinna ustanowić, wdrożyć i utrzymać proces(-y) niezbędne do oceny spełnienia wiążących zobowiązań. Organizacja powinna: określić częstotliwość prowadzenia oceny zgodności; oceniać dotrzymanie swoich zobowiązań i podejmować działania, w miarę potrzeb; utrzymywać wiedzę i zrozumienie dla statusu odnośnie dotrzymania Organizacja powinna przechowywać udokumentowane informacje jako dowód wyniku(-ów) oceny dotrzymania zobowiązań. 9.2 Audit wewnętrzny 9.2.1 Postanowienia ogólne Organizacja powinna przeprowadzać audity wewnętrzne z zaplanowaną częstotliwością, aby uzyskać informacje, czy system zarządzania środowiskowego: a) jest zgodny z: 1) własnymi wymaganiami organizacji dot. systemu zarządzania środowiskowego; 2) wymaganiami niniejszej Normy Międzynarodowej; b) został skutecznie wdrożony i utrzymany. 9.2.2 Programy auditu wewnętrznego Organizacja powinna ustanowić, wdrożyć i utrzymywać program(-y) auditów wewnętrznych, łącznie z ich częstotliwością, metodami, odpowiedzialnościami, wymaganiami planistycznymi i sprawozdawczością z auditów wewnętrznych. Przy ustanawianiu programów dla audytów wewnętrznych, organizacja powinna rozważyć znaczenia środowiskowe danych procesów, zmian wpływających na organizację i wyników poprzednich auditów. Organizacja powinna: a) zdefiniować kryteria auditu oraz zakres poszczególnych auditów; b) wybrać auditorów i przeprowadzać audity, mając na celu zapewnienie obiektywizmu i bezstronności procesu auditowania; c) zapewnić, by wyniki auditów były przedstawiane odpowiedniemu kierownictwu. Organizacja powinna przechowywać odpowiednie udokumentowane informacje jako dowód wdrożenia programów auditów oraz wyników z auditu. 9.3 Przegląd zarządzania Najwyższe kierownictwo powinno prowadzić przeglądy systemu zarządzania środowiskowego organizacji, z planowaną częstotliwością, aby zapewnić jego stałą przydatność, adekwatność i skuteczność. Przegląd zarządzania powinien uwzględnić: a) status działań, wynikających z poprzedniego przeglądu zarządzania; b) zmiany w: 1) kwestiach zewnętrznych i wewnętrznych, istotnych dla systemu zarządzania środowiskowego; 2) potrzebach i oczekiwaniach stron zainteresowania w tym wiążących zobowiązaniach; 3) istotnych aspektach środowiskowych; 4) ryzykach i szansach; c) zakres w jakim osiągnięto cele środowiskowe; d) informacje dotyczące efektów działalności środowiskowej organizacji, w tym trendy w zakresie: 1) niezgodności i działań korygujących; 2) wyników monitorowania i pomiarów; 3) spełnienia wiążących zobowiązań; 4) wyników auditów; e) adekwatność zasobów; f) istotne komunikaty od zewnętrznych stron zainteresowania, w tym reklamacji; g) możliwości ciągłego doskonalenia; Wyniki przeglądu zarządzania powinny obejmować: - wnioski w zakresie ciągłej przydatności, adekwatności i skuteczności systemu zarządzania środowiskowego; - decyzje związane z możliwościami ciągłego doskonalenia; - decyzje związane ze wszelkimi potrzebami zmian w systemie zarządzania środowiskowego, w tym zasobów; - działania, w miarę potrzeby, gdy cele środowiskowe nie zostały osiągnięte; 20

- szanse do lepszego zintegrowania systemu zarządzania środowiskowego z innymi procesami biznesowymi, jeśli zachodzi taka potrzeba - wszelkie konsekwencje dla strategicznego kierunku organizacji. Organizacja powinna przechowywać udokumentowaną informację jako dowód dla wyników przeglądów zarządzania. 10 Doskonalenie 10.1 Postanowienia ogólne Organizacja powinna określić szanse dla doskonalenia (patrz 9.1, 9.2 i 9.3) oraz wdrożyć niezbędne działania w celu osiągnięcia zamierzonych wyników swojego systemu zarządzania środowiskowego. 10.2 Niezgodności i działania korygujące W przypadku wystąpienia niezgodności organizacja powinna: a) reagować na niezgodności oraz, jeśli wymagane: - podjąć działania w celu kontroli i korekcji; zająć się konsekwencjami, w tym łagodzić niekorzystne wpływy środowiskowe; b) ocenić potrzebę działania w celu wyeliminowania przyczyn niezgodności, by nie dopuścić do jej ponownego wystąpienia gdzie indziej, poprzez: 1) przegląd niezgodności; 2) ustalenie przyczyn niezgodności; 3) ustalenie, czy podobne niezgodności wystąpiły lub potencjalnie mogłyby wystąpić; c) wdrożenie wszelkich niezbędnych działań; d) dokonać przeglądu skuteczności każdego podjętego działania korygującego; e) wprowadzenie zmian w systemie zarządzania środowiskowego, w miarę potrzeby. Działania korygujące powinny być odpowiednie do znaczenia wywołanych skutków przez niezgodność, w tym wpływu(-ów) środowiskowych. Organizacja powinna przechowywać odpowiednie udokumentowane informacje jako dowód: charakteru niezgodności oraz podjętych działań w jej następstwie; wyników wszelkich działań korygujących. 10.2 Ciągłe doskonalenie Organizacja powinna stale doskonalić przydatność, adekwatność i skuteczność systemu zarządzania środowiskowego, celem zwiększania efektów swojej działalności środowiskowej. 21