Wstęp teoretyczny. FAKULTET - FIZJOLOGIA BAKTERII Koordynator - dr hab. Magdalena Popowska, prof. UW

Podobne dokumenty
Wstęp teoretyczny. INDUKOWANIE ZJAWISKA AUTOLIZY U BAKTERII Autor i główny prowadzący dr hab. Magdalena Popowska

DEZINTEGRACJA ULTRADŹWIĘKOWA

POLITECHNIKA ŁÓDZKA INSTRUKCJA Z LABORATORIUM W ZAKŁADZIE BIOFIZYKI. Ćwiczenie 3 ANALIZA TRANSPORTU SUBSTANCJI NISKOCZĄSTECZKOWYCH PRZEZ

E.coli Transformer Kit

ĆWICZENIE 5 MECHANIZMY PROMUJĄCE WZROST ROŚLIN

ĆWICZENIA Z MECHANIZMÓW DZIAŁANIA WYBRANYCH GRUP LEKÓW

BIOSYNTEZA ACYLAZY PENICYLINOWEJ. Ćwiczenia z Mikrobiologii Przemysłowej 2011

Oznaczanie mocznika w płynach ustrojowych metodą hydrolizy enzymatycznej

Zakład Biologii Molekularnej Materiały do ćwiczeń z przedmiotu: BIOLOGIA MOLEKULARNA

Przemiana materii i energii - Biologia.net.pl

ĆWICZENIE NR 3 BADANIE MIKROBIOLOGICZNEGO UTLENIENIA AMONIAKU DO AZOTYNÓW ZA POMOCĄ BAKTERII NITROSOMONAS sp.

Oznaczanie aktywności proteolitycznej trypsyny metodą Ansona

liczba godzin 2 MIKROBIOLOGIA KOSMETOLOGICZNA dla studentów II roku, studiów I st. kierunku KOSMETOLOGIA półpłynne stałe

KINETYKA HYDROLIZY SACHAROZY

Saccharomyces Transformer Kit zestaw do przygotowywania i transformacji komórek kompetentnych Saccharomyces cerevisiae. Metoda chemiczna.

data ĆWICZENIE 7 DYSTRYBUCJA TKANKOWA AMIDOHYDROLAZ

Oznaczanie aktywności - i β- amylazy słodu metodą kolorymetryczną

Definicja immobilizacji

Komputerowe wspomaganie projektowanie leków

Genomic Maxi AX zestaw do izolacji genomowego DNA wersja 0616

Badanie biotransformacji L-alaniny. i jej pochodnych metodami izotopowymi

Bliskie spotkania z biologią METABOLIZM. dr hab. Joanna Moraczewska, prof. UKW. Instytut Biologii Eksperymetalnej, Zakład Biochemii i Biologii Komórki

A. B. Co warto wiedzieć o aminokwasach?

3 Bakteriologia ogólna

etyloamina Aminy mają właściwości zasadowe i w roztworach kwaśnych tworzą jon alkinowy

Novabeads Food DNA Kit

Badanie termostabilności oraz wpływu aktywatorów i inhibitorów na działanie α-amylazy [EC ]

E.coli Transformer Zestaw do przygotowywania i transformacji komórek kompetentnych Escherichia coli

Instrukcje do ćwiczeń oraz zakres materiału realizowanego na wykładach z przedmiotu Mikrobiologia na kierunku chemia kosmetyczna

Laboratorium 5. Wpływ temperatury na aktywność enzymów. Inaktywacja termiczna

woda do 1000 ml ph=6,9-7,1. Po sterylizacji dodać nystatynę (końcowe stężenie ok. 50 μg/ml). Agar z wyciągiem glebowym i ekstraktem drożdżowym (YS)

1. Oznaczanie aktywności lipazy trzustkowej i jej zależności od stężenia enzymu oraz żółci jako modulatora reakcji enzymatycznej.

października 2013: Elementarz biologii molekularnej. Wykład nr 2 BIOINFORMATYKA rok II

Oznaczanie aktywności proteolitycznej trypsyny Zajęcia 3-godzinne część A, zajęcia 4-godzinne część A i B

KARTA KURSU. Kod Punktacja ECTS* 2

Kit for rapid detection Legionella pneumophilla

Genomic Maxi AX Direct

fix RNA Roztwór do przechowywania i ochrony przed degradacją próbek przeznaczonych do izolacji RNA kat. nr. E0280 Sierpień 2018

II. Badanie lekowrażliwości drobnoustrojów ćwiczenia praktyczne. Ćwiczenie 1. Oznaczanie lekowrażliwości metodą dyfuzyjno-krążkową

Biotechnologia w przemyśle farmaceutycznym

KINETYKA HYDROLIZY SACHAROZY (REAKCJA ENZYMATYCZNA I CHEMICZNA)

Ćwiczenie 1. Oznaczanie wrażliwości szczepów na metycylinę

Wydział Chemiczny Politechniki Gdańskiej Katedra Technologii Leków i Biochemii. Biologia Komórki - laboratorium PORÓWNANIE METOD DEZINTEGRACJI KOMÓREK

IZOLACJA CHROMOSOMALNEGO DNA Z KOMÓREK BAKTERYJNYCH

Zakład Biologii Molekularnej Materiały do ćwiczeń z przedmiotu: BIOLOGIA MOLEKULARNA

Geny i działania na nich

Tematy- Biologia zakres rozszerzony, klasa 2TA,2TŻ-1, 2TŻ-2

Genomic Midi AX. 20 izolacji

Technika fluorescencyjnego oznaczania aktywności enzymów. Wstęp:

Zakład Biologii Molekularnej Wydział Farmaceutyczny, WUM ul. Banacha 1, Warszawa. Zakład Biologii Molekularnej

Izolowanie DNA i RNA z komórek hodowlanych. Ocena jakości uzyskanego materiału

Wydział Przyrodniczo-Techniczny UO Kierunek studiów: Biotechnologia licencjat Rok akademicki 2009/2010

Otrzymany w pkt. 8 osad, zawieszony w 2 ml wody destylowanej rozpipetować do 4 szklanych probówek po ok. 0.5 ml do każdej.

Białka wiążące penicylinę oraz ich rola w procesach fizjologicznych bakterii gramujemnych na przykładzie Escherichia coli

Genomic Mini AX Bacteria+ Spin

ALGALTOXKIT F Procedura testu

EKSTRAHOWANIE KWASÓW NUKLEINOWYCH JAK ZMIERZYĆ ILOŚĆ KWASÓW NUKLEINOWYCH PO IZOLACJI? JAK ZMIERZYĆ ILOŚĆ KWASÓW NUKLEINOWYCH PO IZOLACJI?

Laboratorium 8. Badanie stresu oksydacyjnego jako efektu działania czynników toksycznych

KARTA KURSU. Podstawy mikrobiologii i immunologii. Dr hab. Magdalena Greczek- Stachura

Wykład 14 Biosynteza białek

Biochemia SYLABUS A. Informacje ogólne

Instytut Mikrobiologii

Genomic Mini. 50 izolacji, 250 izolacji. Uniwersalny zestaw do izolacji genomowego DNA z różnych materiałów. wersja Nr kat.

Zakład Mikrobiologii Stosowanej RUPA BADAWCZA FIZJOLOGIA BAKTERII

HODOWLA PERIODYCZNA DROBNOUSTROJÓW

wykład dla studentów II roku biotechnologii Andrzej Wierzbicki

METODY OZNACZANIA AKTYWNOŚCI ANTYBIOTYKÓW. Podstawowe pojęcia:

Chemiczne składniki komórek

Scenariusz lekcji chemii w klasie III gimnazjum. Temat lekcji: Białka skład pierwiastkowy, budowa, właściwości i reakcje charakterystyczne

Temat ćwiczenia: Techniki stosowane w badaniach toksyczności in vitro

Ćwiczenie 5 Klonowanie DNA w wektorach plazmidowych

Polimeraza Taq (1U/ l) 1-2 U 1 polimeraza Taq jako ostatni składniki mieszaniny końcowa objętość

Oznaczanie aktywności cytotoksycznej chemoterapeutyków wobec komórek nowotworowych

SYLABUS. DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA (skrajne daty)

GeneMATRIX Bacterial & Yeast Genomic DNA Purification Kit

Techniki molekularne ćw. 1 1 z 6

Ćwiczenie 7 Klonowanie DNA w wektorach plazmidowych

Do jednego litra medium dodać 10,0 g skrobi ziemniaczanej lub kukurydzianej i mieszać do uzyskania zawiesiny. Sterylizować w autoklawie.

Bliskie spotkania z biologią. METABOLIZM część II. dr hab. Joanna Moraczewska, prof. UKW

Dr. habil. Anna Salek International Bio-Consulting 1 Germany

XIX. Pałeczki Gram-ujemne część I - ćwiczenia praktyczne

Reakcje charakterystyczne aminokwasów

Program zajęć z biochemii dla studentów kierunku weterynaria I roku studiów na Wydziale Lekarskim UJ CM w roku akademickim 2013/2014

SPRAWOZDANIE Z BADAŃ MIKROBIOLOGICZNYCH Nr 20005/11858/09

Biotechnologia w produkcji piwa. Wykłady Samodzielna Katedra Biotechnologii i Biologii Molekularnej dr Sławomir Wierzba

Zestaw do izolacji totalnego DNA z bakterii. Nr kat. EM02 Wersja zestawu:

Instrukcje do ćwiczeń oraz zakres materiału realizowanego na wykładach z przedmiotu Inżynieria bioprocesowa na kierunku biotechnologia

Making the impossible possible: the metamorphosis of Polish Biology Olympiad

Instytut Mikrobiologii

IV. Streptococcus, Enterococcus ćwiczenia praktyczne

JAK ZMIERZYĆ ILOŚĆ KWASÓW NUKLEINOWYCH PO IZOLACJI? JAK ZMIERZYĆ ILOŚĆ KWASÓW NUKLEINOWYCH PO IZOLACJI?

Zakład Biologii Sanitarnej i Ekotechniki ĆWICZENIE 2 BUDOWA I FUNKCJE ENZYMÓW. ZASTOSOWANIE BADAŃ ENZYMATYCZNYCH W INŻYNIERII ŚRODOWISKA.

METODY PRZECHOWYWANIA I UTRWALANIA BIOPRODUKTÓW SUSZENIE PODSTAWY TEORETYCZNE CZ.1

Zestaw do izolacji genomowego DNA z bakterii

Ocena pracy doktorskiej mgr Magdaleny Banaś zatytułowanej: Ochronna rola chemeryny w fizjologii naskórka

III. Fizjologia bakterii i zasady diagnostyki bakteriologicznej

Wpływ ph i temperatury na aktywność enzymów na przykładzie α-amylazy [EC ]

SYLABUS. DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA (skrajne daty)

SYLABUS. DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA (skrajne daty)

Transkrypt:

FAKULTET - FIZJLGIA BAKTERII Koordynator - dr hab. Magdalena Popowska, prof. UW ĆWICZENIE: INDUKWANIE ZJAWISKA AUTLIZY U BAKTERII Autor i główny prowadzący dr hab. Magdalena Popowska, prof. UW Asysta: mgr Marta Piotrowska, mgr Rafał strowski Wstęp teoretyczny Struktura mureiny tworzącej ścianę komórkową Zarówno u bakterii gramdodatnich jak i gramujemnych, na zewnątrz błony cytoplazmatycznej znajduje się sztywna struktura zwana mureiną (syn. peptydoglikan), dodatkowo wzmocniona kwasami tejchojowymi lub techuronowymi (bakterie gramdodatnie) oraz różnymi białkami, w tym lipoproteinami. Mureina pełni przede wszystkim funkcje mechaniczne, chroniąc komórkę przed skutkami zmian ciśnienia osmotycznego, wieloma czynnikami chemicznymi (rozpuszczalniki czy detergenty), nadaje także i utrzymuje charakterystyczny dla danego gatunku bakterii kształt i uczestniczy w procesach związanych z podziałem komórkowym. Szkielet cukrowy mureiny składa się z jednostek dwucukrowych zbudowanych z reszt N-acetyloglukozoaminy (GlcNAc) oraz kwasu N-acetylomuraminowego (MurNAc), połączonych wiązaniem -1 4 glikozydowym (Rys. 1.). Do reszty D- mleczanowej kwasu N-acetylomuraminowego dołączony jest krótki peptyd, w skład którego wchodzą zarówno typowe dla białek bakterii i organizmów wyższych izomery L, jak i rzadko występujące izomery D, aminokwasów. Tetrapeptydy i tripeptydy sąsiadujących ze sobą łańcuchów połączone są poprzecznymi wiązaniami peptydowymi. W ostatnim etapie biosyntezy mureiny, to jest w wydłużaniu łańcuchów cukrowych (transglikozylacja) i tworzeniu wspomnianych wiązań poprzecznych (transpeptydacja) uczestniczą białka, które potrafią również wiązać penicylinę i wskutek tego zostały nazwane białkami wiążącymi penicylinę (PBP). W czasie tzw. procesów dojrzewania mureiny, towarzyszących wzrostowi komórki bakteryjnej, makrocząsteczka ta u niektórych gatunków bakterii, przede wszystkim chorobotwórczych, ulega pewnym modyfikacjom. Do tego rodzaju zmian w części glikanowej należy brak acetylacji grupy aminowej przy węglu C-2 w resztach glukozoaminy lub kwasu muraminowego lub dodatkowa -acetylacja kwasu N-acetylomuraminowego przy węglu C-6. bie te modyfikacje czynią mureinę mniej podatną na aktywność niektórych muramidaz, np. lizozymu (występującego w komórkach i płynach ustrojowych ssaków), który hydrolizuje wiązanie glikozydowe w łańcuchu cukrowym mureiny. Enzymy hydrolizujące wiązania w mureinie (Rys. 1) 1. Wiązanie -1,4-glikozydowe hydrolizowane jest przez glikozydazy: (G) -N-acetyloglukozoaminidaza (T) -N-acetylomuramidaza, Lityczna transglikozylaza* 2. Wiązania w części peptydowej są hydrolizowane przez: (E) endopeptydazy, DD-peptydazy (A) amidaza N-acetylomuramoilo-L-alaninowa (LD-C) L,D-karboksypeptydaza (DD-C) DD-karboksypeptydaza 9

G N C 2 C 2 N N -Acetylglucosamine C C3 C A 3 N C 3 L-alanine C C 3 N C C LD-C DD-C C 2 D-glutamic acid C 2 N meso-dap C (C 2 ) 3 N D-alanine 3 C C N D-alanine 3 C C C N-acetylmuramic acid (MurNAc) A C C N C 2 N T C E C 3 C 3 C N C (C 2 ) 3 N C 2 C 2 C C N 3 C C N 3 C C N-Acetylglucosamine (GlcNAc) D-alanine C C N C D-glutamic acid L-alanine G meso-dap T Rysunek 1. Struktura mureiny (peptydoglikanu) Escherichia coli MurNAc GlcNAc MurNAc GLUKZAMINIDAZY: przecinają łańcuch oliosacharydowy, uwalniając disacharydy lub dłuższe cząsteczki. ydrolizują również produkty obrotu metabolicznego mureiny, uwalniając tym samym substraty wykorzystywane przez komórki jako źródło węgla i energii. Uwolnione komponenty mureiny mogą również pełnić rolę efektora w procesie agregacji i sporulacji np. u Myxococcus xanthus. U Staphylococcs aureus, hydrolaza ta jest odpowiedzialna za wywoływanie odpowiedzi immunologicznej u ssaków, będąc jednym z determinatów patogenezy. MURAMIDAZY: biorą udział w metabolizmie bakteryjnej ściany komórkowej. Dzięki kontrolowanemu rozrywaniu wiązań w mureinie enzymy te są niezbędne w procesach wydłużania ściany komórkowej i podziału komórki, ale także mogą powodować autolizę komórki. Znane są także przypadki uczestnictwa tych enzymów w procesie sporulacji np. u rodzaju Bacillus oraz w obrocie metabolicznym mureiny u Lactobacillus acidophilus. LITYCZNE TRANSGLIKZYLAZY: Enzym ten nie jest hydrolazą mureiny, ponieważ reakcji nie towarzyszy cząsteczka wody*. W komórkach E. coli występują specyficzne muramidazy, które nie tylko rozrywają wiązanie glikozydowe ale jednocześnie katalizują wewnątrzcząsteczkową transglikozylację z wytworzeniem wiązania 1,6-anhydro w cząsteczce kwasu muraminowego (Rys. 2). 10

Rysunek 2. Wewnątrzcząsteczkowa transglikozylacja z wytworzeniem wiązania 1,6-anhydro w cząsteczce kwasu muraminowego AMIDAZY: dcinają peptyd od łańcuch cukrowego w mureinie. Enzymy te biorą udział w hydrolizie produktów obrotu metabolicznego na mniejsze cząsteczki. Bierą udział w procesie autolizy w fazie stacjinarnej u bakterii z rodzaju Bacillus oraz w lizie indukowanej antybiotykami -laktamowymi, np. u Streptococcus pneumoniae. ENDPEPTYDAZY: Katalizują reakcje rozszczepienia wiązania poprzecznego między sąsiednimi peptydami w mureinie i są tym samym odpowiedzialne za stopień usieciowania tego polimeru. KARBKSYPEPTYDAZY: Enzymy te są zazwyczaj białkami PBP (ang. penicillin binding protein). Enzymy te odcinają D-alaninę od peptydu Główne funkcje autolizyn wzrost i podział komórki oddzielanie się komórek potomnych po podziale dojrzewanie mureiny obrót metaboliczny i recykling mureiny indukcja -laktamaz sporulacja i kiełkowanie chemotaksja formowanie funkcjonalnej struktury rzęski autoliza transformacja komponentów komórkowych wydzielanie białek Autoliza komórki bakteryjnej zachodzi w wyniku niekontrolowanej aktywności endogennych enzymów hydrolitycznych (autolizyn) wobec ściany komórkowej, co prowadzi do śmierci komórki. Mechanizm tego procesu nie jest dotąd w pełni poznany. Rozluźnienie struktury mureiny lub częściowe jej usunięcie powoduje, na skutek wysokiego cisnienia wewnątrzkomórkowego (3 6Atm, a więc porównywalne z ciśnieniem występującym w dętce rowerowej), pęknięcie błony cytoplazmatycznej i wyciek zawartości komórki na zewnątrz. "Samobójcza" aktywność autolizyn jest, w nieznany dotąd sposób, umożliwiana lub wyzwalana przez warunki wpływające hamująco na syntezę mureiny lub naruszające strukturę osłon komórkowych. Autoliza komórki bakteryjnej związana jest z degradacją mureiny przez endogenne enzymy. Nie wszystkie hydrolazy mureinowe są potencjalnymi enzymami autolitycznymi mogącymi spowodować lizę komórki bakteryjnej. W skład systemu autolitycznego E. coli wchodzą trzy 11

lityczne transglikozylazy Slt70, MltA, MltB oraz trzy endopeptydazy PBP4, PBP7 i MepA. U B. subtilis, poprzez analizę sekwencji genomu, wykazano obecność ok. 35 potencjalnych enzymów o aktywności hydrolaz mureiny. W warunkach laboratoryjnych autolizę niektórych gatunków bakterii można wywołać w różny sposób. Najczęściej stosowane metody to: - stworzenie warunków beztlenowych (np. dla Bacillus subtilis) - zastosowanie czynników chaotropowych (np. kwas trichlorooctowy, etanol) - usunięcie ze środowiska wzrostowego składnika ściany (kwas diaminopimelinowy) nie syntetyzowanego przez bakterię - inkubacja niektórych bakterii gramdodatnich w hipertonicznym podłożu - zastosowanie czynników naruszających integralność błony zewnętrznej bakterii gramujemnych (poliaminy, wersenian sodowy) - potraktowanie rosnących bakterii antybiotykami hamującymi wczesne (fosfonomycyna, D-cykloseryna) lub późne ( antybiotyki -laktamowe, moenomycyna) etapy syntezy mureiny - hodowle niektórych gatunków bakterii (Streptococcus pneumoniae, niektóre szczepy Neisseria gonorrhoeae) ulegają spontanicznej lizie w krótkim czasie po osiągnięciu fazy stacjonarnego wzrostu. Agregacja komórek Myxococcus xanthus w warunkach głodu, z wytworzeniem ciał owocowych, połączona jest a autolizą ogromnej części populacji. Niektóre gatunki bakterii ulegają spontanicznej autolizie w wyniku zmiany p lub potencjału oksydoredukcyjnego środowiska. Stosunkowo najlepiej zbadano proces indukcji autolizy komórek bakteryjnych w obecności antybiotyków -laktamowych. Klasyczne -laktamy indukują autolizę wyłącznie w komórkach aktywnie rosnących. Mimo, że już minęło ponad 60 lat od odkrycia penicyliny przez Fleminga, to efekt bakteriolizy jest nadal niezrozumiały. Powodem takiej sytuacji jest brak dostatecznej wiedzy na temat wewnątrzkomórkowej kontroli enzymów autolitycznych. Proponowane są dwie hipotezy dla wyjaśnienia autolizy pod wpływem działania penicyliny i podobnych inhibitorów: 1. Model enzymatycznej równowagi (Weidel i Pelzer, 1964 ), który zakłada, ze wzrost mureiny wymaga dwóch systemów enzymatycznych - hydrolaz i syntetaz, będących w równowadze. Autoliza miałaby być wynikiem zachwiania tej równowagi na skutek selektywnego zahamowania syntetaz, białek PBP przez penicylinę. 2. Mechanizm wyzwalania hydrolizy peptydoglikanu (Giesbrecht, 1992) zakłada, że autoliza indukowana penicyliną jest rezultatem działania specyficznych hydrolaz, normalnie biorących udział w procesie przecinania septy, podczas oddzielania się komórek potomnych po podziale. ydrolazy te kontynuują swoje działanie nawet mimo braku właściwego formowania septy (zablokowane syntetazy PBP). 12

Wykonanie ćwiczenia 1. Przygotować hodowlę logarytmiczną (inoculum 1:20, 100 ml), A 600 0,8, następujących bakterii: - Escherichia coli - Bacillus subtilis 2. odowle odwirować (5 tys. rpm, 10 min, 4 o C) w probówkach wirowniczych z wykorzystaniem wirówki typu Sorvall RC-5B firmy DuPont Instruments. 3. W czasie wirowania należy rozlać na szalki rozpuszczone podłoże stałe (Agar dżywczy-a) 4. Po zakończeniu wirowania, zlać supernatant (dokładnie osuszyć brzegi probówki ręcznikiem papierowym w pozycji do góry nogami ) 5. sad zawiesić w 40 ml odpowiedniego buforu lizującego o składzie: A) - 40 ml buforu o p=8,0 (50 mm Tris/Cl) - 0,4 ml 100 mm EDTA B) - 40 ml buforu o p=8,0 (50 mm Tris/Cl) - 0,4 ml 100% Tritonu X-100 6. Wykonać spektrofotometryczny pomiar D, przy długości fali 600 nm (t 0 ) UWAGA! Gęstość optyczna (optical density - D) mierzona przy długości fali 600 nm powinna mieścić się w zakresie 0,6-0,8. Jeżeli jest wyższa wartość D, należy dolać odpowiednią ilość buforu lizującego i ponownie wykonać pomiar. 7. Próby (zawiesinę bakterii) należy inkubować z wytrząsaniem w temp. 37 o C. Kolejne pomiary D wykonywać po 10, 20, 30, 40 i 60 minutach. 8. Jednocześnie po dokonaniu pomiaru D, należy pobierać po 1 ml zawiesiny bakterii w celu wykonania odpowiedniego rozcieńczenia (10-2 ; 10-4 ) w probówkach z wykorzystanie soli fizjologicznej - RF i wysiania na podłoże stałe. Wyniki w postaci liczby kolonii (przeżywalność) należy odczytać na następnych ćwiczeniach. 9. dczytane wartości D należy zestawić w tabeli i policzyć procentowy spadek wartości D, traktując wartość pomiaru w czasie t 0 jako 100%. Wyniki doświadczenia należy przestawiać w postaci wykresu patrz przykład poniżej. 10. Po omówieniu wyników, należy sformułować i zapisać wnioski! 11. Dodatkowo, należy wykonać przyżyciowe obserwacje mikroskopowe. Tabela Czas [min] Escherichia coli Bacillus subtilis 0 0,8/100% 0,8/100% 10 X/X% X/X% 20 30 40 60 13

D [%] Wykres - przykład Triton X-100-stimulated autolysis of L. monocytogenes EGD and mutant MK 100 80 60 l. monocytogenes EGD L. monocytogenes MK 40 20 0 0 30 60 90 120 150 180 210 time [min] Literatura uzupełniająca: 1.Wykłady z Fizjologii Bakterii. Popowska M. 2.Biologia molekularna bakterii pod redakcją Baj J., Markiewicz Z., PWN 2006, 2015 (nowe wydanie) 3. Struktura i funkcje osłon bakteryjnych. Markiewicz Z., PWN 1993 4. Markiewicz Z., Popowska M. 2011. An Update on Some Structural Aspects of the Mighty Miniwall Pol. J. Microbiol. 60(3):181-186 5. Popowska M. 2004. Analysis of the Peptidoglycan ydrolases of Listeria monocytogenes: Multiple Enzymes with Multiple Functions. Pol. J. Microbiol. 53: 29-34 6. Popowska M.1998. Bakteryjne enzymy hydrolizujące wiązania w mureinie. Post Microbiol. 2, XXXVII. 14