Autor: Krystyna Brząkalik
Skrócony opis lekcji Lekcja Budżet państwa jest przeznaczona dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Stanowi kontynuację cyklu zajęć poświęconych polityce fiskalnej. W trakcie lekcji uczniowie poznają najważniejsze rodzaje dochodów i wydatków państwa. Uczestniczą w symulacji związanej z uchwalaniem ustawy budżetowej. Odgrywają rolę osób uczestniczących w debacie budżetowej ministra finansów, marszałka Sejmu, posłów z poszczególnych komisji sejmowych. Cele lekcji Uczeń powinien: wymienić podstawowe dochody i wydatki państwa, rozumieć pojęcia: budżet państwa, deficyt i równowaga budżetowa, znać procedurę uchwalania ustawy budżetowej, uświadomić sobie znaczenie decyzji dotyczących wydatków i dochodów państwa dla obywateli i całej gospodarki. Treści Część I Ekonomia, Temat 2 - Polityka fiskalna, Podstawowe pojęcia, Kategorie wydatków publicznych i ich wpływ na gospodarkę. Adresat: uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. Metody realizacji zajęć: Symulacja, analiza materiałów źródłowych. 2
Materiały: 1. Tekst pt. Zasady sporządzania budżetu państwa, 2. Ćwiczenie pt. Dochody i wydatki państwa w 2002 roku, 3. Tekst pt. Procedura uchwalania ustawy budżetowej, 4. Instrukcja do zadania pt. Debata budżetowa, 5. Dane statystyczne -Projekt ustawy budżetowej na rok 2003. Opis realizacji zajęć 1. Poproś, aby uczniowie przypomnieli podstawowe wiadomości dotyczące roli rządu w gospodarce, a szczególnie funkcji redystrybucyjnej państwa. 2. Podziel klasę na grupy i rozdaj im Materiał pomocniczy nr 1 - tekst pt. Zasady sporządzania budżetu państwa. Następnie poproś przedstawicieli grup o udzielenie odpowiedzi na pytania zawarte w ćwiczeniu. Omówcie wspólnie pojęcia budżetu państwa, deficytu i nadwyżki budżetowej oraz omówcie zasady sporządzania budżetu. Sprawdź, jak uczniowie rozumieją zasadę jawności, zupełności i jawności budżetu i zapytaj, czy zasady te są przestrzegane w naszym kraju. 3. Rozdaj teraz klasie Materiał pomocniczy nr 2 - tabelę pt. Struktura dochodów i wydatków budżetu w 2002 roku. Wyjaśnijcie poszczególne rodzaje dochodów i wydatków. Możesz posłużyć się tekstem zamieszczonym w materiale pomocniczym. Zaznacz, że w materiale uwzględniono jedynie podstawowe rodzaje wydatków budżetowych. 4. Zapytaj uczniów:, Jakie są najważniejsze źródła dochodów budżetowych? Jakie są najważniejsze wydatki budżetu państwa? Które wydatki pochłaniają najwięcej środków finansowych? Możecie uszeregować dochody i wydatki według ich wielkości lub obliczyć procentowy udział poszczególnych dochodów i wydatków w budżecie. Zapytaj klasę, czy budżet państwa na rok 2002 jest zrównoważony? 5. Rozdaj teraz uczniom Materiał pomocniczy nr 3 - tekst pt. Procedura uchwalania ustawy budżetowej. Możesz wykorzystać również dokumenty - Konstytucję RP i fragmenty Ustawy Prawo budżetowe. Poproś, aby uczniowie zapoznali się z najważniejszymi etapami uchwalania budżetu państwa. Powiedz, że wiadomości te zostaną wykorzystane w trakcie kolejnego ćwiczenia - symulacji debaty budżetowej. Rozdaj im Materiał pomocniczy nr 4 - instrukcję do debaty budżetowej. 3
6. Przygotuj klasę do rozpoczęcia debaty. Poproś ochotników, którzy odegrają role ministra finansów, marszałków Sejmu i Senatu, przewodniczącego komisji budżetu, polityki gospodarczej i finansów. Upewnij się, czy uczniowie przyswoili sobie wszystkie informacje zawarte w przeczytanym tekście. Rozdaj dodatkowo uczniom dane dotyczące założeń makroekonomicznych, dochodów i wydatków budżetu w 2003 roku, zamieszczone w Materiale pomocniczym nr 5. 7. Zdecyduj, czy przeprowadzicie w klasie symulację całej procedury uchwalania ustawy, czy wyłącznie jeden z etapów pracy nad budżetem, na przykład debatę sejmową towarzysząca pierwszemu czytaniu projektu budżetu czy też dyskusję nad sprawozdaniami komisji budżetu i finansów. 8. Resztę klasy podziel na grupy - komisje (przykładowo - komisje oświaty, obrony narodowej, polityki społecznej itd.) Pozwól uczniom zdecydować, jaką komisję będą reprezentować. Materiałem pomocniczym będzie aktualny projekt budżetu na 2003 rok. Odgrywający role posłów uczniowie powinni zapoznać z odpowiednim tekstem roli i pozostałymi materiałami. 9. Zwróć uwagę uczniów na wysokość deficytu budżetowego. Powiedz, że wysokość deficytu stale się zwiększa w ostatnich latach. Zapytaj, w jaki sposób można zmniejszyć deficyt. Podkreśl, że oprócz zwiększania dochodów budżetowych (głównie poprzez podnoszenie podatków) możliwe jest ograniczanie wydatków. Powiedz uczniom, że powinni zastanowić się, jakie propozycje zmian wysokości dochodów i wydatków przedstawią w trakcie debaty. Poproś, aby spróbowali wskazać konsekwencje swoich decyzji dla obywateli i całej gospodarki. 10. Pozostaw uczniom czas na przygotowanie się do debaty. Posłowie mogą wnieść do rządowego projektu poprawki i uzasadnić później na forum sejmu konieczność ich wprowadzenia. 11. Ogłoś rozpoczęcie debaty. Obradami powinna kierować osoba odgrywająca rolę marszałka sejmu. Możecie odtworzyć całą procedurę uchwalania budżetu, łącznie z przesłaniem jej do prezydenta. Po zakończeniu symulacji zapytaj, od kogo zależy ostateczny kształt budżetu. Przedyskutujcie problem: Czy państwo może zaspokoić potrzeby wszystkich grup obywateli? Dlaczego poziom dochodów i wydatków państwa musi być zawsze efektem kompromisu politycznego? Uwagi dla prowadzącego Symulacja oparta jest na realnych danych statystycznych. Celem ćwiczenia nie jest jednak dokładne odtworzenie procedury uchwalania budżetu i wyjaśnienie wszystkich, skomplikowanych zależności. Konieczne jest uproszczenie sytuacji, dlatego jako materiał pomocniczy 4
wprowadzono tylko najważniejsze dane dotyczące dochodów budżetu oraz tabelę, ujmującą wydatki budżetowe według działów. Pozwoli to uczniom posługiwać się prostą argumentacją w trakcie dyskusji. Prowadząc debatę budżetową, uczniowie powinni przede wszystkim powinni uświadomić sobie, że zaspokojenie roszczeń wszystkich grup interesu nie jest możliwe, a planowanie wydatków budżetowych jest procesem decyzyjnym, wymagającym wyznaczenia celów priorytetowych i ponoszenia przez rządzących odpowiedzialności za dokonane wybory. 5
Materiały dal uczniów Materiał pomocniczy nr 1 Tekst pt. Zasady sporządzania budżetu państwa Budżet państwa to plan finansowy zawierający dochody i wydatki rządowe w danym roku, zatwierdzony przez parlament ustawą budżetową. Budżet państwa musi spełniać pewne zasady, określone w konstytucji i prawie budżetowym, które zapewniają parlamentowi wpływ na wszystkie dziedziny działalności rządu. Do zasad tych należą: zasada zupełności, zgodnie, z którą budżet obejmuje wszelkie dochody i wydatki państwa i dostarcza wszystkich informacji na temat finansów państwa w celu poddania ich kontroli. Jest ona przestrzegana w formie tzw. budżetowania brutto właściwego dla jednostek budżetowych, które odprowadzają dochody do budżetu, a ich wydatki są z budżetu pokrywane. Poza budżetem funkcjonują jednak, tzw. fundusze celowe, których dochody pochodzą z dochodów publicznych, a wydatki są przeznaczone na realizację wyodrębnionych celów. zasada jedności, która wymaga, aby dochody i wydatki były ujęte w jednym akcie prawnym i tworzyły jedno zestawienie, co daje możliwość wglądu w całość sytuacji finansowej państwa. zasada jawności - oznacza konieczność zapoznania opinii publicznej z budżetem oraz jawnego uchwalania i wykonywania ustawy budżetowej. zasada równowagi budżetowej, wymagająca, aby suma planowanych i rzeczywistych wydatków była równa sumie planowanych i osiąganych dochodów. Jeśli dochody przewyższają wydatki, mamy do czynienia z nadwyżką budżetową. Równowaga budżetowa jest trudna do osiągnięcia. Cechą charakterystyczną wielu współczesnych budżetów jest występowanie deficytu budżetowego (wysokość wydatków przekracza wysokość dochodów), który może mieć poważne konsekwencje dla gospodarki. Jeśli dochody państwa nie wystarczają na pokrycie niezbędnych wydatków, rząd musi pożyczać pieniądze w bankach lub od obywateli (emituje obligacje, zaciąga pożyczki w bankach krajowych lub zagranicznych). Pojawia się wówczas dług publiczny zadłużenie wewnętrzne lub zewnętrzne. Jeszcze gorszym rozwiązaniem jest drukowanie pustego pieniądza w celu pokrycia deficytu, gdyż powoduje to wzrost inflacji. 6
Materiał pomocniczy nr 2 Ćwiczenie pt. Dochody i wydatki państwa w 2002 roku Tabela 1. Struktura dochodów i wydatków budżetu państwa w 2002 roku Lp. Wyszczególnienie Mld zł 1. DOCHODY 145 101,1 w tym: podatki pośrednie 91 324,5 podatek dochodowy od osób prawnych 13 833,8 podatek dochodowy od osób fizycznych 26 540,4 dochody państwowych jednostek budżetowych 9 801,9 w tym: wpływy z cła 3 479,0 pozostałe dochody 3 601,0 w tym: wpłaty z zysku NBP 1 961,8 2. WYDATKI 185 101,6 w tym: obsługa długu krajowego 21 310,0 obsługa zadłużenia zagranicznego 4 380,0 dotacja dla Funduszu Pracy 3 634,6 dotacja dla funduszu emerytalno - rentowego 15 391,7 dotacja dla Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 27 279,3 subwencja ogólna dla jednostek samorządu terytorialnego 30 000,4 3. DEFICYT - 40 000,0 7
Źródło: Ministerstwo Finansów Po zapoznaniu się z tekstem i po dokonaniu analizy budżetu państwa na 2002 rok odpowiedzcie na pytania: Czy budżet na rok 2002 spełnia zasadę równowagi budżetowej? 1. Jakie są priorytety państwa w części dotyczącej wydatków budżetowych? 2. Jakie działy mają najwyższy udział w wydatkach? 3. Jakie są główne źródła dochodów państwa? 4. W jaki sposób można zmniejszyć deficyt budżetowy? Najważniejsze dochody państwa: podatki pośrednie - płacone przez nabywców, zawarte w cenie dóbr i usług. Należy do nich podatek VAT (podatek od wartości dodanej) oraz podatek akcyzowy (zawarty w cenie tzw. wyrobów akcyzowych np. alkoholu, benzyny, papierosów itp.), podatki bezpośrednie - podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT) oraz podatek od osób prawnych (CIT), podatek od gier, cła, opłaty - np. opłaty sądowe, grzywny, mandaty, dochody z praw majątkowych przysługujących państwu np. wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, wpłaty z zysku Narodowego Banku Polskiego, dochody państwowych jednostek budżetowych, dochody z operacji finansowych podejmowanych przez państwo - np. opłaty od poręczeń i gwarancji udzielonych prze Skarb Państwa, odsetki z krajowych i zagranicznych pożyczek udzielonych z budżetu. Najważniejsze wydatki państwa: wydatki bieżące - związane z funkcjonowaniem instytucji państwowych, w tym subwencje (subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego na finansowanie zadań samorządów np. prowadzenie szkół) oraz dotacje dla różnych podmiotów, w tym samorządów, Funduszu Pracy, Funduszu Ubezpieczeń Społecznych itp. Ważnym składnikiem są również wydatki na wynagrodzenia pracowników jednostek budżetowych, parlamentarzystów, wymiaru sprawiedliwości, policji itp., wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa - na oprocentowanie pożyczek i kredytów, w tym zagranicznych; oprocentowanie i dyskonto skarbowych papierów wartościowych, wypłaty związane z poręczeniami i gwarancjami udzielonymi przez Skarb Państwa, 8
wydatki majątkowe budżetu - związane z udziałem Skarbu Państwa w spółkach prawa handlowego np. nabywanie akcji, wnoszenie wkładów oraz wydatki inwestycyjne w dziedzinie obronności kraju, ochrony środowiska, infrastruktury, rozwoju regionalnego, kultury, nauki itp., subwencje dla partii politycznych. 9
Materiał pomocniczy nr 2 Tekst pt. Procedura uchwalania ustawy budżetowej Procedura uchwalania budżetu składa się z kilku etapów. Przygotowanie projektu ustawy budżetowej jest obowiązkiem Ministra Finansów współdziałającego z innymi ministrami i kierownikami urzędów centralnych. Projekt wraz z uzasadnieniem jest przedkładany przez Ministra Finansów Radzie Ministrów wraz z projektem dochodów i wydatków Kancelarii Sejmu i Senatu, Prezydenta, Najwyższej Izby Kontroli, Państwowej Inspekcji Pracy, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Trybunału Konstytucyjnego. Po przyjęciu projektu wraz z uzasadnieniem rząd przedstawia go Sejmowi w terminie do 30 września roku poprzedzającego rok budżetowy. Projekt budżetu jest uchwalany w systemie trzech czytań. Pierwsze polega na wysłuchaniu przez posłów przemówienia Ministra Finansów, prezentującego główne założenia budżetu. Następnie rozpoczyna się dyskusja plenarna, po której projekt otrzymują do analizy komisje sejmowe. Najważniejszą rolę odgrywa tu komisja budżetu, polityki gospodarczej i finansów. Poseł sprawozdawca tej komisji składa sprawozdanie oraz wnioski dotyczące projektu w trakcie drugiego czytania, a po jego wystąpieniu zaczyna się kolejna debata. Po trzecim czytaniu projekt wraz ze zgłoszonymi poprawkami zostaje poddany głosowaniu. Uchwalona przez Sejm ustawa jest przesyłana do Senatu. Ma on prawo wniesienia poprawek w terminie do 20 dni. Poprawki mogą być przez Sejm uwzględnione lub odrzucone bezwzględną większością głosów. Ustawa konstytucyjna zobowiązuje Prezydenta do podpisania w ciągu 7 dni ustawy budżetowej, przyjętej przez Sejm i Senat. Prezydentowi nie przysługuje jednak prawo veta. Prezydent może przed podpisaniem ustawy wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności ustawy budżetowej z Konstytucją RP. Trybunał Konstytucyjny jest zobowiązany do rozpatrzenia wniosku w ciągu dwóch miesięcy od jego złożenia. 10
Materiał pomocniczy nr 4 Instrukcja do zadania pt. Debata budżetowa Waszym zadaniem będzie przeprowadzenie debaty nad projektem budżetu na 2003 rok. Podstawowe dane dotyczące założeń makroekonomicznych, dochodów i wydatków państwa stanowią załącznik do tekstu zadania. Projekt zostanie zaprezentowany posłom przez Ministra Finansów. Odegracie marszałka Sejmu, prowadzącego obrady oraz role posłów, członków kilku komisji sejmowych (np. Komisji Budżetu, Polityki Społecznej i Finansów; Komisji Oświaty, Komisji Polityki Społecznej; Komisji Obrony Narodowej itp.), którzy po dyskusji wniosą do projektu poprawki. Możecie zaproponować zmiany dotyczące dochodów, wydatków państwa, wysokości deficytu budżetowego. Pamiętajcie - jeżeli zmiany dotyczyć będą zwiększenia wydatków, musicie wskazać źródła ich finansowania. Propozycje zmian wpisujcie do tabel, starając się również wskazać wielkość deficytu budżetowego. Postarajcie się również uzasadnić, dlaczego chcecie wnieść poprawki do projektu. Debata może zakończyć się głosowaniem poprawek do ustawy budżetowej lub nad całością projektu. Propozycje tekstów dla uczestników debaty budżetowej. 1. Minister Finansów Jesteś Ministrem Finansów. Zaprezentujesz w Sejmie projekt ustawy budżetowej na 2003 rok. Projekt został zatwierdzony przez Radę Ministrów. Założyłeś, że wzrost gospodarczy w 2003 roku wyniesie 3,5%, choć w tym roku sięgnął jedynie 1,2%. Inflacja pozostanie na niskim poziomie 2,3%. Dochody budżetu wyniosą 154,8 mld zł, a wydatki 193,5 mld zł. Deficyt budżetowy będzie wynosił 38,7 mld zł, mniej niż w obecnym roku. W roku 2002 wynosi 40 mld zł. PKB będzie rósł szybciej niż wydatki budżetowe. Chociaż wydatki zwiększą się aż o 17% w stosunku do roku 2002, możliwa jest waloryzacja płac pracowników sfery budżetowej oraz zwiększenie w 2003 roku wydatków na kulturę i oświatę (o 1,7 mld zł), na bezpieczeństwo publiczne (o 1 mld zł), modernizację rolnictwa (o 0,3 mld zł) oraz na integrację z Unią Europejską. 11
Dochody budżetu będą wyższe, ponieważ wpłyną dodatkowe dochody. Część z nich - 1,3 mld zł - wiąże się z opłatą restrukturyzacyjną, którą wnosić będą przedsiębiorstwa, głównie państwowe, którym umorzone zostaną długi wobec budżetu. Inne dochody - w wysokości co najmniej 0,6 mld będą efektem abolicji podatkowej. Podatnicy, którzy wcześniej nie ujawnili części swoich dochodów i nie zapłacili należnego podatku, nie zostaną ukarani, jeżeli wpłacą teraz 12% należnej sumy. Wzrośnie też ściągalność podatków i dzięki temu do budżetu wpłynie więcej pieniędzy z tytułu podatku VAT - co najmniej 1,2 mld, z podatku akcyzowego - 0,4 mld oraz podatku od osób fizycznych - 0,25 mld zł. Podatek od osób prawnych zostanie jednak obniżony tylko o 1%, a nie, jak było to wcześniej zapowiedziane - o 4%. Uważasz, że budżet na rok 2003 jest budżetem stabilizacji i rozwoju. 2. Posłowie z Komisji Oświaty Posłowie uważają, że wydatki na cele oświatowe są wystarczające. Wypłata podwyżek wynagrodzeń dla nauczycieli będzie kosztowała państwo około 350 mln zł. Jest to jednak konieczne, ponieważ w roku 2002 znowelizowano Kartę Nauczyciela, na podstawie, której w ramach reformy wynagrodzeń ta grupa zawodowa musi otrzymać podwyżki. Zmiany wysokości wynagrodzeń domagają się również pracownicy szkół wyższych. 3. Posłowie z Komisji Zdrowia Posłowie są przekonani, że po likwidacji kas chorych, która nastąpi w roku 2003, konieczne jest darowanie długów szpitalom i innym placówkom służby zdrowia. Muszą być one finansowane w jednakowy sposób. Niedopuszczalne jest dzielenie szpitali na biedniejsze i bogatsze, ponieważ chorzy, bez względu na to, w której placówce będą się leczyć, powinni mieć zapewniony dostęp do niezbędne usługi medyczne. Jeśli w budżecie po raz kolejny nie zostaną zapewnione wyższe środki na cen cel, należy podnieść podatki. 4. Posłowie z Komisji Rolnictwa Rolnictwo jest najważniejszym działem gospodarki narodowej, a rolnicy osiągają dochody niższe niż mieszkańcy miast. Środki finansowe przeznaczone na modernizację rolnictwa są zbyt niskie. Tymczasem rolnictwo powinno dostosowywać się do wymagań stawianych przez Unię Europejską. W 2002 roku na rolnictwo przeznaczono z budżetu 21 mld zł. Była to kwota niewystarczająca w stosunku do potrzeb. Wydatki muszą być większe, zwłaszcza na cele emerytalno - rentowe. 12
W 2002 roku wyniosły one 15,39 mld zł. Świadczenia te wypłacane są z Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, dotowanego w 94% z budżetu, są jednak o 40% niższe niż świadczenia dla innych grup emerytów. Agencja Rynku Rolnego, która zajmuje się interwencyjnym skupem i sprzedażą produktów rolnych, tez otrzymuje z budżetu za mało pieniędzy. W zeszłym roku było to 623 mln zł, a koszty interwencji wyniosły 2,3 mld zł. Potrzebne też będą dalsze środki na dopłaty do kredytów inwestycyjnych, zakup gruntów, zwiększenie produkcji rolnej, ochronę roślin, doradztwo rolnicze, rolnictwo ekologiczne i inne cele. 5. Posłowie z Komisji Polityki Społecznej Posłowie są zadowoleni z projektu budżetu. Zwracają uwagę, że rosną wydatki sztywne, na które obok subwencji ogólnej dla samorządów i obsługę długu publicznego składają się wydatki na cele społeczne. Wydatki na wypłatę zasiłków rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych wyniosą 5,94 mld zł, na składki na ubezpieczenie zdrowotne finansowane z budżetu 619,4 mln zł. Domagają się jednak dalszego zwiększania wydatków na opiekę społeczną. 6. Posłowie z Komisji Obrony Narodowej Posłowie z komisji obrony narodowej zdają sobie sprawę, że modernizacja polskiej armii wymaga dalszego zwiększania środków budżetowych. Konieczne są dalsze zakupy uzbrojenia, wozów transportowych i przede wszystkim zagwarantowanie odpowiednich środków na zakup samolotów wielozadaniowych. Przetarg odbędzie się już w najbliższym czasie. 7. Posłowie z Komisji Budżetu i Finansów Posłowie reprezentujący koalicję rządową są bardzo zadowoleni z przedstawionego projektu. Posłowie opozycji mają jednak wiele krytycznych uwag. Dotyczą one zwłaszcza wysokości planowanych dochodów państwa. Są one wysokie, ponieważ rząd założył wysoki poziom wzrostu gospodarczego - aż 3,5%. Posłowie nie wiedzą, na czym zostały oparte te optymistyczne założenia, skoro wzrost PKB w 2002 roku wyniósł tylko 1,2%. Podobne obawy mają wobec zaplanowanych dochodów z opłat restrukturyzacyjnych oraz abolicji podatkowej. Twierdzą, że tak duże sumy nie zostaną wpłacone przez podatników, którzy wcześniej nie byli uczciwi i nie regulowali swoich zobowiązań wobec państwa. Posłowie są niezadowoleni również z faktu, że nie dotrzymano założeń dotyczących obniżenia podatku od osób prawnych. Wiedzą, że przedsiębiorcy planowali zaoszczędzone dzięki obniżce podatków środki przeznaczyć na inwestycje w firmach. Tymczasem obniżenie podatku CIT o 1%, a nie o 4%, nie pozwoli im na znaczący wzrost inwestycji. Posłowie uważają, że polscy przedsiębiorcy płacą bardzo 13
wysokie podatki. Sytuacja gospodarcza jest trudna, a rentowność firm spada. Obniżenie podatku CIT pomogłaby obniżyć koszty i przyczynić się do rozwoju firm i całej gospodarki. Materiał pomocniczy nr 5 Dane statystyczne Projekt ustawy budżetowej na rok 2003 Założenia makroekonomiczne do budżetu państwa na rok 2003 wzrost PKB - 3,5%, stopa inflacji - 2,3%, stopa kredytu referencyjnego NBP - 7,2%, stopa bezrobocia - 17,7-18,3%, wzrost płac realnych w sferze budżetowej - 1,7%, wzrost rent i emerytur - realnie 1,4%, wzrost inwestycji - 5,6%, wzrost konsumpcji - 2,2%, wzrost eksportu - 8,5%, wzrost importu - 7,8%, dochody budżetu - 154,8 mld zł, wydatki budżetu - 193,5 mld zł, deficyt budżetowy - 38,7 mld zł (4,9% PKB), dług publiczny - na koniec 2003 roku 398,09 mld zł (50,8% PKB), na obsługę długu przeznaczonych zostanie 33,6 mld zł pozyskanych w kraju oraz 5,1 mld zł - za granicą. 14
Tabela 2. Struktura dochodów budżetowych w roku 2003 Wyszczególnienie mld zł podatek VAT 61,58 podatek akcyzowy 33,765 podatek od osób fizycznych 27,95 podatek od osób prawnych 14,394 wpłata z zysku NBP 3,57 cła 3,535 opłata restrukturyzacyjna 1,3 wpłaty z abolicji podatkowej 0,6 inne dochody 8,07 razem 154,8 15
Tabela 3. Struktura wydatków budżetowych w 2003 roku według działów Wyszczególnienie mld zł ubezpieczenia społeczne 53,7 obsługa długu publicznego 27,3 opieka społeczna 15,2 obrona narodowa 9,9 bezpieczeństwo publiczne 8,1 administracja publiczna 6,15 szkolnictwo wyższe 6,7 wymiar sprawiedliwości 5,8 transport i łączność 3,5 ochrona zdrowia 2,99 rolnictwo i łowiectwo 2,4 oświata i wychowanie 1,2 górnictwo i kopalnictwo 1,0 razem 198,5 Źródło: Ministerstwo Finansów 16
Propozycje sprawdzenia wiedzy Test wyboru 1. Budżet państwa to: a) plan finansowy państwa, obejmujący dochody i wydatki w okresie jednego roku, zatwierdzony przez parlament b) wykaz wszystkich wydatków rządowych c) przychody i rozchody państwa w czasie jednego okresu rozliczeniowego d) wszystkie dochody i wydatki instytucji publicznych oraz samorządu terytorialnego 2. Dochodów budżetowych nie stanowią: a) podatki pośrednie b) podatki bezpośrednie c) podatek od nieruchomości d) cła 3. Do wydatków państwa zalicza się: a) koszty funkcjonowania instytucji państwowych b) koszty obsługi długu publicznego c) subwencje ogólne dla samorządów d) wynagrodzeń dla pracowników sektora prywatnego 4. Deficyt budżetowy to: a) dług publiczny b) wysokość dotacji do funduszy celowych c) nadwyżka dochodów nad wydatkami budżetowymi d) nadwyżka wydatków nad dochodami budżetowymi Poprawne odpowiedzi - 1a, 2c, 3d, 4d 17
Słownik budżet państwa - plan finansowy zawierający dochody i wydatki rządowe w danym roku, zatwierdzony przez parlament ustawą budżetową. deficyt budżetowy - nadwyżka wydatków budżetu nad jego dochodami w ciągu jednego roku budżetowego; część wydatków budżetowych, na pokrycie których nie wystarczy pieniędzy z dochodów budżetowych. dług publiczny - zobowiązania zaciągnięte przez Skarb Państwa, państwowe fundusze celowe i gminy. Skarb Państwa emituje bony skarbowe i obligacje i za ich pomocą finansuje deficyt budżetowy. fundusze celowe - instytucje państwowe oraz agencje rządowe, którym państwo przekazało konkretne zadania do realizacji np. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Pracy, Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Instytucje te mają określone w ustawach źródła dochodów. Plany finansowe tych instytucji nie wchodzą w skład budżetu. makroekonomiczne założenia budżetu - prognoza rozwoju sytuacji gospodarczej, obejmująca np. tempo wzrostu gospodarczego, stopę inflacji, zmiany inwestycji i konsumpcji, tempo wzrostu płac, stopy procentowe, kurs waluty krajowej, relacje miedzy importem a eksportem. Na podstawie tych wskaźników szacowane są dochody państwa. nadwyżka budżetowa - nadwyżka dochodów budżetu nad jego dochodami w ciągu jednego okresu rozliczeniowego. wydatki sztywne budżetu - wydatki w określonej wysokości, które muszą być wpisane do budżetu. Należą do nich np. koszty obsługi długu publicznego, wydatki na emerytury, których wysokość określa ustawa, wydatki na podwyżki płac, itp. 18
Bibliografia Zarys finansów publicznych i prawa finansowego - red. Wanda Wójtowicz, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2002, Emilia Denek, Jan Sobiech, Jerzy Wolniak - Finanse publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Przydatne adresy Ministerstwo Finansów www.mf.gov.pl. 19
www.nbp.pl