Rada ds. Informatyzacji Edukacji przy Ministrze Edukacji Narodowej v.3 13 stycznia 2016 MAPA DROGOWA dotyczącą wdrożenia propozycji zmian w kształceniu informatycznym, przedstawionej przez Radę ds. Informatyzacji Edukacji Przedstawiamy mapę drogową dotyczącą wdrożenia kształcenia informatycznego 1, zgodnego z propozycją podstawy programowej przedmiotów informatycznych, opracowaną przez Radę ds. Informatyzacji Edukacji. 1. Cel zmian w podstawie programowej przedmiotów informatycznych Informatyka wzmacnia rozwój większości dziedzin i ich zastosowań, staje się powszechnym językiem niemal każdej dziedziny i wyposaża inne w nowe metody i narzędzia. Podstawowe zadanie szkoły alfabetyzacja w zakresie czytania, pisania i rachowania wymaga dzisiaj poszerzenia o umiejętności rozwiązywania problemów z różnych dziedzin z wykorzystaniem metod oraz narzędzi wywodzących się z informatyki. W przedkładanej propozycji kształcenia informatycznego umiejętność programowania jest rozwijana od najmłodszych lat w ramach zajęć z informatyki, nie stanowi jednak samoistnej umiejętności czy przedmiotu, a jest wykorzystywana przy rozwiązywaniu problemów za pomocą komputera. Wspomaga przy tym ogólny rozwój uczniów i rozwija takie umiejętności, jak logiczne myślenie i precyzyjne prezentowanie pomysłów i rozwiązań; sprzyja dobrej organizacji pracy podczas rozwiązywania problemów i buduje kompetencje potrzebne do współpracy, niezbędne dzisiaj w niemal każdym zawodzie. Umiejętności nabyte podczas programowania są również przydatne na zajęciach z innych przedmiotów, jak i później w różnych zawodach, niekoniecznie informatycznych. Umożliwiają uczniom przejście z pozycji cyfrowego konsumenta na pozycję cyfrowego twórcy oraz przyjęcie roli osoby władającej technologią, a nie tylko poddającej się jej. Nauczanie programowania w szkole nie jest więc jedynie kształceniem programistów. Jednym z celów powszechnego kształcenia informatycznego jest podniesienie świadomości znaczenia i rangi informatyki jako samodzielnej dyscypliny w odbiorze uczniów i społeczeństwa. Wczesny kontakt w szkole z informatyką i programowaniem powinien przybliżyć uczniom bogactwo tej dziedziny oraz jej zastosowań w innych przedmiotach i obszarach oraz wzbudzić nią zainteresowanie i umotywować wybór dalszej drogi kształcenia i przyszłej kariery zawodowej. Żadna inna dyscyplina nie stwarza takich możliwości (np. zatrudnienia) na przyszłość, jak informatyka, bez względu na obrany kierunek kształcenia i zawodowe zainteresowania uczących się. To w największej mierze dzięki zastosowaniu informatyki są tworzone nowe zawody i miejsca pracy. Prognozy wskazują, że w najbliższych latach na całym świecie będzie rósł niedobór pracowników z przygotowaniem informatycznym. Potrzeby rynku pracy wskazują na wysoką rangę zawodów informatycznych, na co szybko zareagowały rządy największych państw. W więk- 1 Kształcenie informatyczne obejmuje zajęcia szkolne w ramach przedmiotu informatyka.
2 szości rozwiniętych i rozwijających się krajów podjęto prace mające na celu włączenie nauczania informatyki, w tym nauki programowania, do kanonu kształcenia wszystkich uczniów od najmłodszych lat, by możliwie wcześnie zaczęli przygotowywać się do wyboru dalszej drogi kształcenia oraz przyszłej kariery zawodowej w kierunkach związanych bezpośrednio z informatyką lub jej zastosowaniami. Nasz system edukacji nie powinien przeoczyć tego trendu, zwłaszcza, że nauczanie informatyki ma u nas w kraju ponad trzydziestoletnią tradycję. 2. Diagnoza warunki sprzyjające realizacji Kształcenie w zakresie informatyki ma u nas w kraju długą historię. Pierwszy program nauczania informatyki w szkołach średnich zawierający elementy nauki programowania został zatwierdzony w 1985 roku i od tego czasu informatyka na stałe weszła do podstaw programowych. Obecnie, na każdym etapie edukacyjnym (1-3, 4-6, gimnazjum, szkoły ponadgimnazjalne) są prowadzone wydzielone zajęcia informatyczne 2 zajęcia komputerowe w szkołach podstawowych i informatyka na pozostałych etapach edukacyjnych. Dzięki temu: nauczyciele mają doświadczenie w prowadzeniu wydzielonych zajęć informatycznych (przynajmniej w zakresie TIK); proponowane zmiany mogą być wdrażane w ramach obowiązujących w szkołach siatek godzinowych dla poszczególnych przedmiotów 3 ; tylko nauczyciele przedmiotów informatycznych będą musieli poszerzyć swoje kompetencje do poziomu umożliwiającego realizację nowej podstawy programowej, w tym zwłaszcza w zakresie programowania patrz rozdz. 4. Trudno jest w pełni określić, na ile wyposażenie szkół w sprzęt i oprogramowanie oraz w dostęp do Internetu jest wystarczające do realizacji proponowanych zmian w podstawie programowej przedmiotów informatycznych. Wyposażenie szkół w sprzęt leży obecnie w gestii organów prowadzących szkoły. Szkoły dbają głównie o sprzęt komputerowy, a do realizacji podstawy będą potrzebne również inne urządzenia, jak roboty, których zapewne brak w zdecydowanej większości szkól patrz rozdz. 6. Możliwe jest jednak nauka programowania robotów w środowiskach wirtualnych. Jeśli chodzi o oprogramowanie, to środowiska programistyczne do nauki programowania są otwarte (na licencjach wolnych), a zatem szkoły mogą z nich korzystać bezpłatnie. Co więcej, dostęp do tych środowisk jest również bezpłatny w miejscach poza szkołą, np. w domach uczniów i nauczycieli. Jedną z poważnych przeszkód w dostępie do środowisk programistycznych, a w konsekwencji w upowszechnianiu nauki programowania, może być brak dostępu do Internetu, gdyż w większości te środowiska są umieszczone w chmurach obliczeniowych. 3. Strategia główna frontalne wdrażanie i badania pilotażowe Aktualna sytuacja w szkołach jest następująca: (1) na każdym etapie edukacyjnym istnieją przedmioty informatyczne, (2) w szkołach pracują nauczyciele tych przedmiotów, (3) szkoły 2 Jest to ewenementem na skalę światową, dzięki czemu nie trzeba przebudowywać siatki godzin i szukać miejsca na nowe zajęcia, jak to się dzieje w większości krajów, proponować zajęcia do wyboru przez szkoły lub prowadzić zajęcia pozaszkolne. 3 Od nauczycieli napływa wiele głosów, przeważały również podczas konsultacji społecznych proponowanej podstawy programowej, by zwiększyć do trzech (3) liczbę godzin informatyki w gimnazjum, gdyż dla ciągłości kształcenia nie może być rocznej przerwy w zajęciach z danego przedmiotu. Zwłaszcza, że nauka programowania wymaga ciągłej praktyki. Ten postulat mógłby być zrealizowany przy uwzględnieniu proponowanych zmian programowych w nowej podstawie programowej.
3 są wyposażone w podstawowy sprzęt informatyczny, (4) środowiska programistyczne są powszechnie dostępne i bezpłatne, co upoważnia nas do zaproponowania dwóch frontalnych działań: Nowa podstawa programowa przedmiotów informatycznych powinna być jednocześnie wdrażane we wszystkich klasach, szkołach i na wszystkich etapach edukacyjnych. W uczelniach wyższych powinny zostać powołane studia podyplomowe i kursy doskonalące oraz uruchomione nowe lub wzbogacone o odpowiednie moduły już funkcjonujące studia nauczycielskie dla obecnych i przyszłych nauczycieli, których dotyczy zmiana podstawy programowej z przedmiotów informatycznych. Działania te powinny być prowadzone w ścisłej współpracy resortów odpowiedzialnych za edukację, MEN oraz MNiSW, przy wsparciu MC, i powinny mieć charakter systemowy, ponadregionalny. Proponowane zmiany w podstawie programowej będą wymagać od nauczycieli przyjęcia nowych programów nauczania przedmiotów informatycznych i stopniowego ich wdrażania. Nauczyciele powinni być w tym wsparci propozycjami programów nauczania, spośród których będą mogli wybrać program właściwy dla swoich uczniów i dla siebie, jak i materiałami edukacyjnymi do realizacji tych programów patrz rozdz. 4 i 5. Jednym z argumentów, uzasadniającym frontalne wdrożenie proponowanych zmian we wszystkich klasach i na wszystkich poziomach edukacyjnych, jest powszechna gotowość uczniów do uczestnictwa w takich zajęciach, poświęconych zwłaszcza rozwijaniu umiejętności programowania. Ci uczniowie nie chcę czekać, aż proponowana reforma kształcenia informatycznego dotrze do nich za kilka lat, gdy technologia będzie już inaczej wyglądać i funkcjonować. Obecnie, nie mając takiej oferty ze strony szkoły, uczniowie uczestniczą w zajęciach pozaszkolnych dotyczących nauki programowania, które jednak nie są w stanie objąć wszystkich uczniów na wszystkich etapach edukacyjnych, nie mają charakteru ciągłych działań, nie są też trwałą ofertą. W związku z powyższym, uważamy, że nie jest potrzebny formalny pilotaż, zorganizowany podobnie jak w programie Cyfrowa Szkoła tylko w wybranych szkołach. Tego rodzaju pilotaż ma tę wadę, że szkoły, które nie są wybrane do pilotażu, nie podejmują żadnych działań. Potrzebne będą natomiast badania pilotażowe w trakcie frontalnego wdrażania, prowadzone na reprezentatywnej próbie uczniów, nauczycieli, klas i szkół. 4. Przygotowanie nauczycieli kształcenie i doskonalenie Powodzenie we wdrożeniu proponowanych zmian zależeć będzie od gotowości i przygotowania nauczycieli do przeprowadzenia takich zmian, wspartych przez dyrekcję szkoły. Nauczyciele mają doświadczenie w prowadzeniu wydzielonych zajęć informatycznych (przynajmniej w zakresie TIK) i wielu ma przygotowanie informatyczne wyniesione ze studiów na kierunkach informatycznych. Jednak większość nauczycieli będzie musiała podnieść swoje kompetencje do poziomu umożliwiającego realizację nowej podstawy programowej kształcenia informatycznego. Zakres niezbędnych kompetencji będą określać standardy przygotowania nauczycieli informatyki, a ich osiągnięcie będzie potwierdzał certyfikat, o który nauczyciele będą mogli się ubiegać. Na swej drodze rozwoju kompetencji informatycznych nauczyciel będzie mógł korzystać z ewaluacji jego kompetencji podczas zajęć prowadzonych w klasie ze swoimi uczniami. Podkreślmy znaczenie tych rozwiązań standardy, system ewaluacji i certyfikaty nie stanowią bariery czy wysoko postawionej poprzeczki przed nauczycielami, ale będą wsparciem dla ich rozwoju w zakresie kompetencji do nauczania informatyki w szkołach, jednocześnie będą wyznaczać nauczycielom, jak i uczelniom i in-
4 stytucjom prowadzącym kształcenie i doskonalenie zakres, poziom i kierunki kształcenia i doskonalenia nauczycieli. Ważne dla przyszłości całego przedsięwzięcia jest kształcenie nauczycieli informatyki w uczelniach wyższych, jak i prowadzenie studiów podyplomowych, kwalifikacyjnych 4 i doskonalących. W związku z przygotowaniem nauczycieli do prowadzenia zajęć według proponowanych zmian w podstawie programowej przedmiotów informatycznych, są planowane następujące prace: a. opracowanie 5 standardów przygotowania nauczycieli do prowadzenie zajęć z informatyki na różnych etapach edukacyjnych: 1-3, 4-6, gimnazjum, szkoły ponadgimnazjalne (podobne standardy Rada przyjęła dla nauczycieli technologii TIK); b. opracowanie systemu ewaluacji (oceniania) pracy nauczycieli informatyki 6, podczas regularnych zajęć z uczniami w klasie; c. opracowanie (mowa tu o programach ramowych, gdyż programy zajęć w uczelniach przyjmują rady wydziałów): i. ramowych programów studiów podyplomowych dla nauczycieli zdobywających kompetencje i uprawnienia do nauczania informatyki na różnych etapach edukacyjnych, a okazujących różne przygotowanie wstępne; ii. ramowych programów studiów nauczycielskich dla przyszłych nauczycieli informatyki na poszczególnych etapach edukacyjnych; iii. ramowych programów modułów informatycznych, do kształcenia w uczelniach przyszłych nauczycieli nauczania początkowego i przedszkolnego (tacy nauczyciele są kształceni na kierunkach pedagogicznych). d. opracowanie programów kursów doskonalących nauczycieli, którzy mają uprawnienia do nauczania informatyki; e. opracowanie koncepcji certyfikatu, który w przypadku nauczycieli, którzy jeszcze nie przeszli żadnej formy uczelnianego przygotowania informatycznego, na bazie standardów i z wykorzystaniem systemu ewaluacji, będzie mógł służyć za potwierdzenie ich przygotowania do prowadzenia zajęć z informatyki zgodnie z nową podstawą programową; Prace nad systemem przygotowania nauczycieli informatyki, czyli stałymi formami kształcenia i doskonalenia nauczycieli informatyki, powinny rozpocząć się jak najszybciej. W związku z tym: 1. Planujemy zorganizowanie w marcu 2016 konferencji (seminarium + warsztaty) dla przedstawicieli kierunków informatycznych z krajowych uczelni oraz instytucji i firm doskonalących nauczycieli informatyki, poświęconej strategicznym działaniom w zakresie przygotowaniu nauczycieli (przyszłych i czynnych) do prowadzenia zajęć z informatyki w szkołach. Na konferencję zostaną zaproszeni również przedstawiciele ministerstw MEN i MNiSzW odpowiedzialnych za kształcenie i doskonalenie nauczycieli, oraz ministerstwa MC. 2. Zamierzamy zwrócić się do ministerstw: MNiSzW, MEN i MC z wnioskiem o zorganizowanie środowiskowego studium podyplomowego dla nauczycieli informatyki, które w krótkim czasie (w najbliższym roku akademickim) przygotowałoby czołówkę nauczy- 4 Tylko uczelnie wyższe mają prawo nadawać kwalifikacje do uczenia poszczególnych przedmiotów, w ramach regularnych studiów lub studiów podyplomowych. 5 Na ukończeniu jest już opracowanie takich standardów. 6 Taki system został już opracowany do ewaluacji wykorzystania technologii przez nauczycieli podczas zajęć z uczniami w klasie.
5 cieli informatyki (liderów), ok. 1500-2000 nauczycieli. Takie studium 7, kierowane przez jedną uczelnię, byłoby prowadzone w 6-8 innych uczelniach, prowadzących studia informatyczne. Taki projekt, z jednej strony doprowadziłby do szybkiego przygotowania liderów kształcenia informatycznego, a z drugiej byłby zaczątkiem kształcenia nauczycieli informatyki na kierunkach informatycznych w uczelniach. 5. Przygotowanie materiałów programowych, edukacyjnych, metodycznych Frontalne wdrożenie nowej podstawy przedmiotów informatycznych wymaga szybkiego przygotowania profesjonalnych materiałów, w pierwszy rzędzie dla nauczycieli. Wśród nich: propozycji programów nauczania dla wszystkich etapów edukacyjnych; materiałów dydaktycznych stanowiących obudowę metodyczną programów nauczania i zawierających materiały do pracy z uczniami. W dalszej kolejności, powinny pojawić się: materiały edukacyjne dla uczniów. Osobny pakiet powinny stanowić materiały do kształcenia i doskonalenia nauczycieli informatyki (materiały programowe dla kształcenia i doskonalenia nauczycieli omawiamy w rozdz. 4). Planujemy, że wszystkie materiały będą bezpłatne i na wolnych licencjach, będą dostępne na dedykowanym portalu edukacyjnym, który będzie miał charakter społecznościowy. Dużą rolę upatruje się w społecznościowych działaniach nauczycieli i uczniów, jak i różnych instytucji, w tworzeniu materiałów programowych i edukacyjnych i udostępnianiu ich innym nauczycielom i uczniom. 6. Przygotowanie szkół Każda szkoła jest inna, jak każdy uczeń jest inny, i każdy nauczyciel jest inny. Jedno rozwiązanie one size fits all czyli pasujące do wszystkich uczniów, nauczycieli i szkół jest trudne do wyobrażenia sobie i zapewne nie okazałoby się sukcesem we wdrażaniu nowej propozycji kształcenia informatycznego. Szkoła, przygotowując się do wdrożenia kształcenia informatycznego zgodnie z proponowaną podstawą programową, na bazie aktualnej swojej sytuacji, powinna uwzględnić opisane w poprzednich rozdziałach działania. W trakcie ich realizacji korzystać z efektów tych działań, w szczególności z różnych form przygotowania nauczycieli, materiałów programowych i dydaktycznych, i innych. Istotnym elementem jest także wyposażenie szkoły w odpowiedni sprzęt komputerowy, oprogramowanie i zapewnienie dostępu do Internetu. Jedną z otwartych kwestii jest, na ile inne przedmioty szkolne mogłyby włączyć się w zintegrowaną realizację proponowanej podstawy programowej kształcenia informatycznego. Takimi przedmiotami mogą być matematyka, a zwłaszcza technika w niższych klasach, np. w zakresie robotyki budowania i programowania robotów (te elementy są uwzględnione w podstawie programowej przedmiotów informatycznych). Pewną trudnością może tutaj być wyposażenie szkół w roboty, ale rozwiązaniem może tutaj być programowanie wirtualnych robotów, jak również wypożyczanie przez szkoły takiego wyposażenia na czas zajęć lub prowadzenie zajęć w placówkach pozaszkolnych, odpowiednio do tego wyposażonych. 7 Uniwersyteckie kierunki informatyczne mają doświadczenie w prowadzeniu takiego studium w latach 2007-2008 na podobnym studium dotyczącym kształcenia na odległość wykształcono 1500 nauczycieli w 6 uczelniach.
6 7. Działania towarzyszące Podejmowane są działania, które mają na celu podniesienie rangi kształcenia informatycznego w szkołach. Rada przygotowała i przekazała adresatom m.in. następujące wystąpienia: do MEN o wprowadzenie programowania w ramach jednej godziny informatyki w zakresie podstawowym w technikach o profilu informatycznym (zdarza się, że technik informatyk kończy szkołę nie spotykając się z programowaniem); do CKE o wprowadzenie elementów informatyki w różnych formach egzaminowania, na przykład w zadaniach polegających na opracowaniu i analizie danych; do Rektorów szkół wyższych o powszechne włączenie informatyki do kryteriów rekrutacji podniesie to rangę matury z informatyki. UWAGA. Niniejszy dokument zawiera propozycje Rady ds. Informatyzacji Edukacji. Dużą aktywność, zwłaszcza w zakresie nauki programowania, przejawiają organizacje niepubliczne. Zdaniem Rady jednak, realizacja zaproponowanej przez Radę zmiany kształcenia informatycznego wymaga podjęcia działań systemowych na poziomie kraju i odpowiednich resortów, by zagwarantować, że ta propozycja w równy stopniu obejmie wszystkich uczniów, wszystkich nauczycieli przedmiotów informatycznych i wszystkie szkoły w całym kraju. Działalność organizacji niepublicznych może być bardzo pożyteczna, jednak na ogół ma ograniczony zasięg (terytorialny i czasowy) i w niektórych obszarach, jak kształcenie nauczycieli (które może przebiegać tylko w uczelniach), formalnie może nie być możliwa. 8. Propozycja harmonogramu działań W najbliższym czasie powinien zostać wypracowany harmonogram, który określi terminy oraz wykonawców działań opisanych w tym dokumencie, a dotyczących opracowania: standardów przygotowania nauczycieli, systemu ewaluacji nauczycieli podczas zajęć w klasie, propozycji programów nauczania dla różnych etapów edukacyjnych, ramowych programów studiów podyplomowych, ramowych programów studiów nauczycielskich w wyższych uczelniach, ramowych programów modułów tematycznych dla studiów pedagogicznych, materiałów dydaktycznych dla nauczycieli i uczniów, koncepcji certyfikatu. Pierwsza wersja harmonogramu zostanie zaproponowana i przedyskutowana podczas konferencji-warsztatów w Toruniu w marcu 2016 roku.