50 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej Definicje 51

50 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej Ćw iczenia 1. Jaki rodzaj błędu popełniono w następujących wypowiedziach: a) Ks. Andrzej w ostatnich dwóch latach życia miał kontakt z Orianą Fallaci. (ze wstępu do telewizyjnej rozmowy z ks. Andrzejem przeprowadzonej po śmierci Oriany Fallaci). b) Sprzedam stare biurko dla kobiety z grubymi rzeźbionymi nogami. c) Pracownicy administracyjni są leniwi. d) Spotkanie kobiet oczekujących potomstwa z Panem Ministrem odbędzie się w sali nr 12. e) Wybór sukienki dla nastolatki bywa wielkim problemem. f) Spółka WP w Mysimborze wyraża ubolewanie i oświadcza, że zobowiązała się do zaprzestania naruszania powyższych znaków towarowych oraz umieszczania ich na produkowanych przez WP towarach i materiałach reklamowych. g) Wznoszenie budynku nad brzegiem rzeki wymaga uzyskania specjalnego zezwolenia. h) Zawisza Bydgoszcz to klub, który już nie istnieje, występujący obecnie w IV lidze. i) Zaraz wracam. j) Zarówno policjanci, jak i duszpasterze powinni zająć się nielegalnym handlem alkoholem. 1.8. Definicje Jak pokazano w poprzednim dziale błędy w słownym przekazie myśli biorą się głównie z nie dość starannego posługiwania się językiem. Aby poprawnie posługiwać się językiem trzeba znać znaczenie słów oraz używać ich zgodnie z ich znaczeniem, aby starannie budować wyrażenia złożone. Należy także zdawać sobie sprawę z wieloznaczności słów oraz nieostrości ich zakresów lub niewyraźności treści. W końcu należy uwzględniać pragmatyczny wymiar używania języka, czyli wiedzieć zawsze do kogo i po co mówimy. Jednym ze środków, które prowadzą do polepszenia precyzji używania języka były omawiane wcześniej operacje klasyfikowania i szeregowania. Innym, którego doniosłość jest podkreślana w prawie i nauce prawa, jest definiowanie. W każdym niemal akcie prawnym znaczącą jego część stanowią ustanowienia terminologiczne zmierzające do precyzyjnego określenia tych elementów rzeczywistości, które dany akt prawny ma unormować. Tworzony w ten 1.8. Definicje 51 sposób język prawny oparty jest na języku naturalnym poddanym uściśleniu i ujednoznacznieniu; korzenie takiego podejścia sięgają prawa rzymskiego. Ten wymiar kształtowania języka prawnego decyduje, że dział semiotyki poświęcony definicjom zajmuje ważne miejsce w kursie logiki dla prawników. Wystarczy tu sięgnąć do dowolnej pracy z podstaw prawa, aby docenić rolę definicji w prawie i nauce prawa. 1.8.1. Definicje realne i nom inalne Nie podaje się jednej definicji słowa definicja. Ogólnie rzecz ujmując definiować to znaczy określać (od łac. definitio określenie). Jednakże nie każde określenie zasługuje na miano definicji; a przy tym różne rzeczy mogą być określane. Z tego względu odróżnia się dwa zasadniczo różne znaczenia terminu definicja. W pierwszym ze znaczeń termin definicja,, odnosi się do pewnego rodzaju operacji poznawczej zmierzającej do uchwycenia tego, czym dana rzecz jest. Mówimy wówczas o definicji rzeczy, czyli definicji realnej (łac. res rzecz). Mamy więc realną definicję bieguna północnego, Lublina, Jana Kowalskiego, śniegu, itp. Drugie ze znaczeń terminu definicja odnosi się do definicji jako zabiegu o charakterze wewnątrzjęzykowym. Usuwanie mętności myślenia, wieloznaczności lub nieostrości wyrażeń, wprowadzanie nowych wyrażeń do języka, ustanawianie znaczeń nowych słów, skracanie długości wyrażeń prowadzące do upraszczania języka, wreszcie wzajemne przyporządkowywanie wyrażeń dwóch języków w celu umożliwienia dwustronnej ich przekładalności oto niektóre z celów definiowania jako operacji na znaczeniach wyrażeń. Rezultatem takiej operacji jest definicja nominalna (łac. nomen imię, nazwa). Operacja poznawcza zwana tworzeniem definicji realnej stosowana jest wtedy, gdy spotykając się ze zjawiskiem, przedmiotem (np. nowym typem stosunków społecznych, który chcemy poddać kodyfikacji) usiłujemy podać jego jednoznaczną charakterystykę. D efinicja 1.24. Definicją realną jakiegoś przedmiotu jest zatem zdanie, które o tym przedmiocie wypowiada coś, co o jednym i tylko jednym przedmiocie można zgodnie z prawdą wypowiedzieć. Tak więc każda definicja realna jest zdaniem w sensie logicznym i jako taka może być prawdziwa (gdy wypowiada o swoim przedmiocie coś, co tylko w odniesieniu do tego przedmiotu jest prawdziwe) lub fałszywa (gdy to, co wypowiada daje się orzec zgodnie z prawdą o innych przedmiotach). Mogą być definicje realne indywiduów lub gatunków. Definicja realna indywidu

52 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej um może przyjmować różną postać; np. definicją realną osoby jest podanie jej danych personalnych zawartych w dowodzie osobistym (swego rodzaju definicją realną jest numer PESEL lub numer NIP dla osób fizycznych lub prawnych będących płatnikami podatków), definicją miasta mogą być jego współrzędne geograficzne, itp. Z kolei definicje gatunków zawierają zwykle warunek konieczny i wystarczający przynależności do tego gatunku; np. Kwadrat jest to prostokąt równoboczny, Kwas jest to związek chemiczny wydzielający w roztworze wodnym dodatni jon wodorowy. Definicja realna może wskazywać na istotę rzeczy (czyli to, bez czego rzecz nie może być tym, czym jest) lub jednoznaczną charakterystykę rzeczy; ta ostatnia może być podana przez odwołanie się do genezy rzeczy, jej struktury lub funkcji. Na genezę (sposób powstania) wskazuje np. definicja: Stradivarius są to skrzypce zbudowane przez Antonio Stradivariego w Kremonie, strukturę rzeczy (sposób uporządkowania) wskazuje definicja: Senat jest to ciało kolegialne uniwersytetu, którego członkami są: Rektor jako przewodniczący; prorektorzy; dziekani; wybrani przedstawiciele pozostałych nauczycieli akademickich w liczbie nie większej niż 10 % składu Senatu; wybrani przedstawiciele pracowników niebędących nauczycielami akademickimi w liczbie nie większej niż 10 % składu Senatu; wybrani przedstawiciele studentów i doktorantów w liczbie nie mniejszej niż 20 % składu Senatu. Z kolei przykład definicji funkcjonalnej: odtwarzacz MP3 to urządzenie elektroniczne służące do odtwarzania utworów audio zapisanych w formacie MP3, dziekan jest to przełożony wszystkich pracowników oraz przełożony i opiekun studentów i doktorantów wydziału, który czuwa nad sprawami naukowymi, wychowawczymi, administracyjnymi i gospodarczymi wydziału. Definicja nominalna jest w odróżnieniu od realnej (która jest definicją rzeczy, czyli czegoś, co wyrazem nie jest) definicją wyrazu. Celem tego rodzaju definicji jest uczynić definiowane wyrazy zrozumiałymi za pomocą innych wyrazów. Dlatego definicję nominalną określa się jako wypowiedź spełnianiającą tzw. warunek przekładalności (eliminowalności). Definicja spełnia warunek przekładalności wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdego zdania zawierającego wyraz definiowany można na podstawie tej definicji podać równoważne mu zdanie, wyrazu definiowanego nie zawierające. Podaje się zatem następujące określenie definicji nominalnej: D efinicja 1.25. Definicja nominalna wyrazu W na gruncie słownika S jest to wypowiedź, która pozwala każde zdanie zbudowane z wyrazów słownika S i wyrazu W przetłumaczyć na zdanie zbudowane z samych wyrazów słownika S. 1.8. Definicje 53 W definicji nominalnej chodzi zatem o ustalenie lub ustanowienie funkcji językowych wyrażenia, czyli o wskazanie znaczenia wyrazu tym użytkownikom języka, którzy tego znaczenia jeszcze nie znają. Odróżnia się trzy rodzaje definicji nominalnych. 1) Do definicji sprawozdawczej sięgamy, gdy sami rozumiejąc dany wyraz, chcemy uczynić go zrozumiałym dla tych, którzy go jeszcze nie rozumieją. D efinicja 1.26. Definicja nominalna jest sprawozdawcza, gdy podaje zastane w danym języku znaczenie wyrazu definiowanego. Na przykład, gdy kilka stron wcześniej podana została definicja amfibolii, była to definicja sprawozdawcza, której celem było wskazanie czytelnikowi znaczenia wyrazu amfibolia. Definicje sprawozdawcze są prawdziwe, gdy podajemy znaczenie pewnego wyrazu i ten wyraz owo znaczenie w danym języku posiada, lub fałszywe, gdy wyraz nie posiada podanego w definicji znaczenia. Na przykład, na gruncie potocznego języka polskiego fałszywa jest następująca definicja sprawozdawcza wyrazu optyk : optyk jest to osoba, która uszczelnia okna (choć optykać w języku gwarowym znaczy tyle co uszczelniać ). 2) Za pomocą definicji projektujących nadajemy nowe znaczenia wyrazom. D efinicja 1.27. Definicja nominalna jest projektująca, gdy w drodze umowy terminologicznej zostaje ustanowione nowe znaczenie wyrazu. Kiedy w XIX wieku tworzony był układ miar przyjęto ustanowienie terminologiczne, na mocy którego 1 metr jest to długość 1/10000000 części ćwiartki południka ziemskiego. Celem definicji projektującej jest zatem wprowadzanie do języka nowych wyrazów lub nadawanie starym wyrazom nowego znaczenia (taka praktyka jest często stosowana w językach nauk). Jeśli zaszłaby potrzeba nazwania jakoś stanowiska pracy polegającego na nakładaniu uszczelek na okna w procesie produkcji, można by przyjąć powyższe określenie wyrazu optyk jako jego definicję projektującą. 3) Jeśli zachodzi potrzeba uściślenia znaczenia wyrazu, który ma nieostry zakres lub niewyraźną treść, posługujemy się trzecim rodzajem definicji nominalnych, a mianowicie definicjami regulującymi. Definicje takie są pewną postacią definicji projektujących. D efinicja 1.28. Definicja regulująca częściowo zachowuje zastane znaczenie wyrazu definiowanego (podobnie jak definicja sprawozdawcza), a częściowo je modyfikuje.

54 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej Definicja regulująca zatem, to taka definicja, która uwzględniając pierwotne, nieostre znaczenie wyrazu, zmienia je w taki sposób, że zakreśla ostre granice jego zakresu. Na przykład definicja Młodociany jest to osoba, która w dniu dokonania wykroczenia nie ukończyła osiemnastego roku życia jest regulująca. Respektuje bowiem zwyczaj językowy, który pozwala dzielić ludzi na młodych (np. 10-latków) i niemłodych (np. 50-latków, 60-latków), a jednocześnie zakreśla ostre granice zakresu terminu młodociany. Podział definicji na realne i nominalne nie jest podziałem logicznym. Jest to, jak wskazaliśmy wyżej, wyróżnienie dwóch znaczeń wyrazu definicja. Często zdanie będące definicją realną jakiegoś przedmiotu może pełnić funkcję definicji nominalnej jego nazwy (zakresy nazw definicja realna, definicja nominalna nie wykluczają się). Oczywiście dotyczy to jedynie definicji gatunków (nazwy indywidualne bowiem nie posiadają znaczenia, lecz nazywają indywidua). Ogólnie rzecz ujmując, definicja realna pełni funkcje definicji nominalnej, gdy spełnia warunek przekładalności. Niekiedy definicja realna tego warunku nie spełnia, np. definicje osób jako posiadających taki a taki numer PESEL, definicje indukcyjne, itp. 1.8.2. R odzaje definicji w erbalnych Ze względu na sposób budowania definicji odróżnić można definicje, w których do określenia znaczenia wyrazu nie używa się słów, czyli tak zwane definicje ostensywne, zwane inaczej deiktycznymi (łac. ostendere pokazywać), tzn. definicje przez wskazanie oraz definicje, w których znaczenie wyrazu podane jest za pomocą słów, czyli definicje werbalne. Definicje ostensywne mają zwykle postać: A jest to coś takiego jak to oto (tu następuje wskazanie) B, np. Czerwony to kolor taki, jak sweter pana siedzącego w trzecim rzędzie sali. Podstawowym podziałem definicji werbalnych jest dychotomiczny ich podział na definicje równościowe i definicje nierównościowe. D efinicja 1.29. Definicja równościowa to definicja, która jest zbudowana z trzech członów: członu definiowanego zwanego definiendum, członu definiującego, zwanego definiensem i spójki definicyjnej o charakterze równości. S tru k tu ra definicji równościowej Definiendum = Definiens 1.8. Definicje 55 Definiendum jest to wyrażenie, którego sens nie jest znany lub nie jest dość wyraźny i którego ustaleniu służy budowana właśnie definicja. Definiens to wyrażenie, którego sens jest znany i za pomocą którego określane jest wyrażenie definiowane. Funkcję spójki definicyjnej o charakterze równości w definicjach sformułowanych w języku naturalnym mogą pełnić m.in. następujące słowa i zwroty: nazywamy, znaczy to samo, co (...), przez (...) należy rozumieć ( ), jest to taki (...), wtedy i tylko wtedy, gdy. Równość definicyjna może zachodzić między zakresami definiendum i definiensa (definicja zakresowa) lub między treściami definiendum i definiensa (definicja treściowa). Przypomnijmy: tożsamość zakresowa nie równa się tożsamości treściowej (równoznaczności); mogą być wyrazy tożsame zakresowo, ale nie równoznaczne, choć oczywiście nie odwrotnie. Przykłady: Definicja: Kwadrat (definiendum) jest to (spójka definicyjna o charakterze równości) prostokąt równoboczny (definiens) stwierdza równość treści (równoznaczność) definiendum i definiensa, a co za tym idzie i równość zakresów tych członów definicji. Z kolei definicja: Kwadrat jest to czworobok o najmniejszym stosunku obwodu do powierzchni stwierdza jedynie równość zakresów definiendum i definiensa. Definicja równościowa może być podawana w stylizacji przedmiotowej, gdy zamiast o wyrazie definiowanym mówi się o przedmiocie będącym desygnatem definiendum, np. "Kwadrat jest to prostokąt równoboczny lub w stylizacji semantycznej, gdy wskazujemy, że wyraz definiowany oznacza to samo, co definiens, na przykład: Wyraz «kwadrat» oznacza to samo co wyrażenie «prostokąt równoboczny» albo też w stylizacji słownikowej, gdy wskazujemy że definiendum i definiens mają to samo znaczenie: Wyraz «kwadrat» znaczy to samo, co wyrażenie «prostokąt równoboczny» ). Definicje równościowe mogą być definicjami wyraźnymi (wprost), gdy w definiendum występuje wyłącznie wyraz definiowany lub też definicjami w uwikłaniu (nie wprost, kontekstowymi), gdy definicja podaje równoważnik nie dla samego wyrazu, ale dla całego zwrotu, w którym ten wyraz występuje. Przykładem definicji w uwikłaniu jest np. definicja logarytmu: Logarytm liczby a przy podstawie b jest to taka liczba c, że b do potęgi c równa się a. Wśród definicji równościowych szczególne miejsce zajmują tzw. definicje klasyczne. D efinicja 1.30. Definicja klasyczna jest to taka definicja równościowa, w któ

56 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej rej definiens zbudowany jest z dwóch części, to jest rodzaju najbliższego (genus proximus) i różnicy gatunkowej (differentia specifica). W logice średniowiecznej podawano formułę: definitio fit per genus proximum et differentiam specificam). Rodzaj najbliższy jest to najbliższy nadzbiór dla definiendum (tzw. gatunku species) Zakres rodzaju pozostaje więc w stosunku nadrzędności względem zakresu gatunku. Rodzaj najbliższy zatem jest to taki zbiór przedmiotów, że wskazanie jednej własności (różnicy gatunkowej) wyodrębnia z tego zbioru te i tylko te przedmioty, które są desygnatami definiendum. Przykłady definicji klasycznych: Człowiek = animal + rationale Kwadrat = prostokąt + równoboczny species genus prozimus differentia specifica Granicami stosowalności definicji klasycznej są pojęcia najogólniejsze, dla których nie można podać rodzaju nadrzędnego oraz jakości proste, np. barwy, w przypadku których przedmiot definiowany nie da się ująć jako złożony z co najmniej dwóch czynników). Definicje, które nie zawierają porównania zakresów lub treści definiendum i definiensa nazywa się definicjami nierównościowymi. Wśród nich odróżniamy definicje indukcyjne, definicje przez postulaty oraz różnego rodzaju definicje cząstkowe. D efinicja 1.31. Definicja indukcyjna jest to definicja zbioru dobrze uporządkowanego, w którym dają się wyróżnić elementy wyjściowe oraz elementy otrzymane z wyjściowych; definicja indukcyjna składa się z dwóch części: warunku wyjściowego i warunku indukcyjnego. Warunek wyjściowy stwierdza, które przedmioty niewątpliwie należą do określanego zbioru; warunek indukcyjny stwierdza, w jakim stosunku do przedmiotów już należących do zbioru powinien pozostawać nowy przedmiot, jeśli i on ma należeć do danego zbioru. Definicja indukcyjna nie zawiera porównania zakresów definiendum i definiensa. Np. chcąc zdefiniować stosunek bycia potomkiem powiedzielibyśmy: b jest potomkiem a, gdy b jest dzieckiem a (zakładając, że wiemy, co to znaczy być dzieckiem ), albo dzieckiem dziecka a, albo dzieckiem dziecka dziecka a, itd. Nie jest to jednak definicja, gdyż nie jest to wypowiedź dokończona (występuje w niej zwrot itd. ). Aby pozbyć się tego mankamentu 1.8. Definicje 57 powyższe sformułowanie można wyrazić w postaci następującej definicji indukcyjnej: 1. b jest potomkiem a, gdy b jest dzieckiem a (warunek wyjściowy); 2. jeśli cjest potomkiem a, a b jest dzieckiem c, to b jest potomkiem a (warunek indukcyjny, stwierdzający, że własność jest potomkiem dziedziczy się ze względu na relację jest dzieckiem ), co w skrócie można wyrazić w sposób następujący: b jest potomkiem a, gdy b jest dzieckiem a lub b jest dzieckiem potomka a. Innym rodzajem określeń nie spełniających warunku przekładalności są definicje przez postulaty (zwane też pseudodefinicjami). Istota czynności określania przez podanie zestawu postulatów polega na tym, że tego samego wyrażenia używa się w kilku zdaniach tak, by to użycie wyznaczało sens wyrażenia. Innymi słowy, jeśli użyjemy tego samego wyrazu o nieznanym znaczeniu w kilku zdaniach, w których znaczenie innych wyrazów jest znane, wówczas sposób posługiwania się wyrazem definiowanym w tych zdaniach, informuje nas o jego znaczeniu. Bardziej precyzyjnie można powiedzieć, że: D efinicja 1.32. Zdanie Z jest postulatem języka J wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie Z zawiera jeden lub więcej terminów T, co do których obowiązująca w języku J konwencja ustaliła, że mają one być nazwami takich przedmiotów, które spełniają zdanie Z lub układ zdań, z których jednym jest zdanie Z. Terminy, co do których konwencja ustanowiła, że mają być nazwami przedmiotów spełniających układ postulatów, nazywa się terminami pierwotnymi tego układu postulatów. Np. jako definicję przez postulaty można potraktować następujący układ równań z dwiema niewiadomymi: 2x + 5 y 68 x ly 15 o ile ma on jedno rozwiązanie. x i y nie są tu traktowane jako zmienne, ale jako niewiadome, czyli symbole nazw reprezentujących rozwiązania tego układu równań. Owe równania są postulatami dla reprezentowanych przez symbole x, y liczb (w tym wypadku dla x = 29, a y = 2). Inny przykład: Jeśli chcemy podać określenie stosunku większości, możemy podać następujący zestaw postulatów: Nie jest tak, że a jest większy od a. Jeżeli a jest większy od 6, to nie jest tak, że b jest większy od a. Jeżeli a jest większy od b, a b jest większy od c, to a jest większy od c.

58 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej Nazwa pseudodefinicje (gr. pseudo tu w znaczeniu: jakby, prawie) odnośnie do określenia przez postulaty bierze się stąd, iż czasem może się zdarzyć, że układ postulatów nie jest jednoznaczny, to znaczy, że dopuszcza inne niż zamierzone rozumienie wyrazu definiowanego. Definicja 1.33. Definicje cząstkowe to wyrażenia, z których można poznać sens wyrazu, ale tylko w częściowej jego stosowalności. I tak np. jeśli podamy definicję student jest to słuchacz szkoły wyższej będzie to definicja pełna, której definiens wskazuje na wszystkie i tylko desygnaty nazwy student. Definicja cząstkowa może podawać natomiast kryterium pozytywne użycia nazwy student, np. Jeżeli osoba kształci się na kierunku prawo na uniwersytecie, to osoba ta jest studentem lub kryterium negatywne użycia słowa student, jak np. Jeżeli ktoś nie jest słuchaczem szkoły wyższej, to nie jest studentem. Powyższe definicje są przykładami definicji warunkowych, które uzależniają sens wyrażenia, od spełnienia określonych warunków. Z kolei w definicjach operacyjnych określane pojęcie przyporządkowuje się operacjom z nim związanym, np. Kwas jest to substancja chemiczna taka, że po zanurzeniu w niej papierka lakmusowego papierek ten barwi się na czerwono. 1.8.3. W arunki popraw ności definicji i podstaw ow e błędy definiow ania Już Arystoteles sformułował podstawowe warunki poprawności definicji klasycznej. Ich sens można sprowadzić do wymogu, aby poprawna definicja była prawdziwa oraz dostarczała wiedzy o definiowanym gatunku. Warunki poprawności definicji są następujące: 1. Definicja powinna obejmować istotne (charakterystyczne) cechy gatunku. 2. Definicja powinna być adekwatna, czyli nie powinna być ani za szeroka, ani za wąska. Definicja jest za szeroka, gdy zakres definiensa jest nadrzędny względem zakresu definiendum, a za wąska, gdy jest odwrotnie. 3. Definicja nie powinna zawierać błędnego koła. W definicji występuje błędne koło bezpośrednie, gdy w definiensie występuje wyraz definiowany, natomiast z błędnym kołem pośrednim mamy do czynienia wówczas, gdy w definiensie występuje jakiś wyraz definiowany za pomocą definiendum. 4. Definicja nie powinna być czysto negatywna albo, inaczej mówiąc definicja nie powinna być negatywna tam, gdzie może być pozytywna. * ' - ' * ' 1.8. Definicje 59 Przykłady. Warunku pierwszego i drugiego nie spełnia rozpowszechniona w Akademii Platońskiej definicja: Człowiek jest to dwunóg kroczący bezpióry. Definicja ta wskazuje na cechy nieistotne gatunku człowiek. Wykorzystał to, jak podaje anegdota, Diogenes Cynik, który pochwycił koguta i oskubał go wykazując nieadekwatność tej definicji. Do zakresu nazwy dwunóg kroczący bezpióry poza ludźmi należą bowiem także oskubane koguty. Anegdota dalej głosi, że Platończycy naprawili tę definicję przez dodanie tzw. warunku ad hoc (na teraz, czyli warunku dodatkowego, który oddala wskazaną w dyskusji trudność poprzez dodanie do definicji nowej, nieistotnej cechy) uzupełniając definiens o warunek o szerokich pazurach (oskubane koguty mają, w odróżnieniu od człowieka, pazury wąskie). Z kolei za wąską byłaby taka definicja: Człowiek jest to dwunóg kroczący bezpióry o szerokich pazurach, blond włosach i błękitnych oczach. Niezamierzone wystąpienie w definicji błędnego koła jest czasem nazywane błędem idem per idem (to samo przez to samo). Bezpośrednie błędne koło często występuje, gdy ktoś w definiensie użyje innej nazwy tego, co definiowane, np. Człowiek jest to istota ludzka (czyli właśnie: człowiecza), Definicja ostensywna jest to taka definicja, która jest deiktyczna (czyli właśnie: ostensywna). Błędne koło pośrednie można znaleźć np. w jednym z podręczników ekonomii, gdzie znajdujemy taki ciąg określeń: Ekonomia jest to nauka, która dotyczy ekonomicznych zachowań człowieka, Ekonomiczne zachowania człowieka są zachowaniami badanymi przez ekonomistów, Ekonomiści to ludzie uprawiający ekonomię. Z kolei wskazuje się, iż idem per idem jest rodzajem szerszego błędu ignotum per ignotum (nieznane przez nieznane) polegającego na tym, że w definiensie występują wyrazy o nieznanym znaczeniu; np. Izomorfia jest to taki rodzaj homomorfii, że... (gdy słuchacze nie znają, co to jest homomorfia). W końcu celem warunku ostatniego jest pozytywność określenia: definicja stół to nie biurko i nie ława nie podaje czym jest przedmiot definiowany, a co najwyżej może służyć jako zabieg odróżnienia desygnatów nazwy stół od pewnych przedmiotów mylonych czasem z desygnatami nazwy stół. Często definicje mają człon negatywny, np. w definicji Sierota to dziecko pozbawione żyjących rodziców różnica gatunkowa jest negatywna, ale rodzaj pozostaje pozytywny ( dziecko ).

60 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej 1.8.4. M etody u rab ian ia definicji spraw ozdaw czych Ponieważ w praktyce naukowej często zachodzi konieczność formułowania definicji, należy postawić pytanie jakie są sposoby tworzenia definicji. Definicje projektujące konstruujemy w sposób czysto arbitralny, natomiast definicje sprawozdawcze czy regulujące muszą uwzględniać zastane znaczenie wyrazu definiowanego. W jaki sposób to znaczenie uchwycić w definicji? Możemy wskazać cztery sposoby tworzenia definicji sprawozdawczych. 1. Metoda indukcyjna polega na tym, że wychodzi się od jednostkowych desygnatów danej nazwy i bada ich cechy wspólne oraz cechy różniące te desygnaty od desygnatów innych nazw; cechy istotne umieszcza się w definicji. Np. chcąc podać definicję wyrazu oportunista będziemy próbowali obserwować różne osoby określane tym mianem, dochodząc w ten sposób do definicji oportunista to człowiek, który dla własnych korzyści dostosowuje zasady swego postępowania do zmieniających się okoliczności. Metoda ta może zawieść gdy mamy do czynienia z wyrazem wieloznacznym lub z powodu niemożności zbadania wszystkich desygnatów danej nazwy. Te desygnaty, których nie uwzględniliśmy, mogą bowiem mieć inne cechy. Np. popełniłby błąd ktoś, kto w opisany tu sposób próbowałby podać definicję wyrazu wieloznacznego dieta ( dieta jako zestaw potraw zalecony pacjentowi przez lekarza w jakiejś chorobie oraz jako suma pieniędzy wypłacanych na wyżywienie osobom odbywającym podróż służbową ). Błędna byłaby też następująca definicja wyrazu cukier : Cukier jest to substancja słodząca o białej barwie i słodkim smaku, używana w celach spożywczych (definicja ta jest za szeroka, gdyż podpadają pod nią także różne słodziki nie będące cukrem). 2. Metoda słowotwórcza (etymologiczna) polega na odkryciu części składowych słów, by następnie uwzględniając znaczenie poszczególnych członów nazwy, określić jakie znaczenie nazwa posiada w całości (theos + logos = teologia; sam + lot = samolot). Metoda ta może okazać się zawodna, gdy posługujemy się nią do definiowania wyrazów powstałych w odległej przeszłości, których dawne znaczenie już się zatarło. Przykładem może tu być definicja kandydat (łac. candidus - biały ) jest to osoba ubrana w białe szaty (w czasach rzymskich osoba ubiegająca się o jakieś stanowisko była ubrana na biało). 3. Metoda filologiczna (metoda analizy tekstu) z kolei polega na badaniu różnych zdań, w których występuje nazwa definiowana. Szczególne znaczenie metoda ta pełni w naukach teologicznych. Do błędów może prowa 1.8. Definicje 61 dzić wówczas, gdy nazwa definiowana, używana w różnych kontekstach, występuje w nich w różnych znaczeniach. 4. Metoda intuicyjna znajduje zastosowanie zwłaszcza w przypadkach, gdy celem osoby budującej definicję jest zrozumienie w sposób wyraźny terminu pojmowanego dotąd niejasno i niewyraźnie. Metoda ta polega na uświadomieniu sobie cech jednego desygnatu, porównaniu go z innymi przedmiotami i myślowym usytuowaniu tego desygnatu w różnych okolicznościach. W ten sposób mógłby ktoś próbować uchwycić np. znaczenie potoczne terminu idealista. 1.8.5. Czynności zastępujące definicję Niekiedy próby podania poprawnej definicji jakiegoś terminu napotykają na trudności. Przyczyny tej sytuacji mogą być subiektywne (np. brak czasu na sformułowanie definicji) lub obiektywne. Możemy wówczas, zamiast tworzyć definicję, uciec się do czynności zastępczych, mających na celu przybliżenie znaczenia terminu definiowanego. 1. Wskazanie na jakąś rzecz (definicja ostensywna): zamiast podawać definicję werbalną, można wskazać przedmiot będący desygnatem danej nazwy. Wskazanie stosowane jest np. w nauce języków obcych zamiast podawać definiens definicji obcego słowa nauczyciel wskazuje przedmiot, który to słowo oznacza lub jego obrazowe przedstawienie. 2. Charakterystyka polega na tym, że wymienia się poszczególne, uderzające cechy przedmiotu. Nie chodzi przy tym o to, by te cechy były istotne, lecz o cechy diagnostyczne, czyli te, które pozwalają odróżnić przedmiot definiowany od innych przedmiotów, (np. Miłość łaskawa jest, cierpliwa jest, nie szuka poklasku, nie zazdrości... ) 3. Opis polega na tym, iż wymienia się jakiekolwiek cechy, niekoniecznie cechy charakterystyczne, w takim zestawieniu, które pozwoliłoby na rozpoznanie opisywanego przedmiotu. 4. Porównanie, gdzie objaśnia się znaczenie jednej nazwy za pomocą innej, czasem użytej w przenośnym znaczeniu (np. Państwo jest to machina do dławienia jednej klasy przez drugą (W. I. Lenin). 5. Odróżnienie (distinctio) przybliża sens jednej nazwy za pomocą oddzielenia go od znaczenia innej, bardziej znanej nazwy (np. Wolność nie jest samowolą, Miłosierdzie nie jest równe pobłażliwości ). 6. Przykłady podaje się je wtedy, gdy podczas używania jakiejś nazwy istnieje podejrzenie, iż słuchacze zrozumieją tę nazwę inaczej niż zamie

62 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej rzono (w aktach prawnych używa się wówczas zwrotu a w szczególno ści... )- 1.8.6. Definicje w praw ie i nauce praw a Celem stosowania definicji w języku prawnym (języku aktów prawnych) jest zapewnienie w miarę możliwości jednoznacznego rozumienia słów użytych w danym akcie prawnym. Język prawny jest pewną odmianą języka naturalnego, czyli takiego, którego reguły znaczeniowe ukształtowały się w sposób spontaniczny. W języku prawnym występują zatem słowa języka naturalnego; w przypadku gdy ich znaczenie w danym akcie prawnym różni się od użycia potocznego, znaczenie to poddane zostaje regulacji. Język prawny rzadko zawiera całkiem nowe, nie pochodzące z języka naturalnego słowa, często natomiast znaczenie słów potocznych ulega w nim pewnej zmianie (np. zachodzi modyfikacja znaczenia słów rękojmia, pożytki, etc.). Niekiedy mogą również pojawić się w języku prawnym wyrażenia idiomatyczne nie występujące w języku naturalnym (np. otwarcie spadku ). Twórca aktu prawnego winien więc zadbać o to, by osoby posługujące się danym aktem prawnym rozumiały wyrażenia występujące w tym akcie w zamierzonym przez niego znaczeniu. Stąd prawodawca często ucieka się do tak zwanych definicji ustawowych. Są to najczęściej definicje regulujące, umieszczane zwykle w części wstępnej aktu prawnego, podające zamierzone przez twórcę aktu prawnego rozumienie użytych w tym akcie słów języka potocznego. Często definicje te m ają lokalny (na użytek danego aktu prawnego) zasięg; bywa to podkreślane przez użycie słów w rozumieniu niniejszego aktu prawnego. Tak np. występująca w ustawie o hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich, definicja drobiu: Drób są to ptaki gatunków: kura, kaczka, gęś, indyk, perliczka, przepiórka oraz struś ma charakter definicji ustawowej; jest regulująca, gdyż czyni ostrym zakres nazwy drób, który to zakres jest nieostry w języku naturalnym (podobnie jak nieletni osoba najbliższa, itp.). Czasem jednak zdarża się, szczególnie dla terminów bardzo ogólnych, że ustawodawca nie podaje definicji regulujących, pozostawiając słowa o nieostrym zakresie nie zdefiniowane; np. wina, rażące naruszenie obowiązków, wysoka szkodliwość społeczna, itp. Niekiedy znów, tam mianowicie, gdzie ustawodawca podejrzewa możliwość innego niż zamierzone rozumienia słowa, może on uciekać się do środków zastępujących definicję, takich jak porównanie, przykład, wskazanie, itp. Często używany jest wtedy zwrot a w szczególności takich jak... (np. Art. 13 kk. 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, 1.8. Definicje 63 jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem ; ustawodawca, aby uniknąć nieporozumień w rozumieniu innego rodzaju zaburzeń psychicznych, podaje tutaj ich przykłady). Ć w iczen ia 1. Wskaż wśród poniższych definicji definicje sprawozdawcze, projektujące i regulujące: a) Tunel jest to budowla na drodze oznaczona odpowiednimi przepisami. b) Miesięcznik jest to osoba odczytująca co miesiąc stan liczników gazowych. c) Chrząszcz to owad mający dwie pary skrzydeł, z których przednie osłaniają skrzydła tylne i odwłok. d) Obszar zabudowany to obszar oznaczony odpowiednimi znakami drogowymi. e) Przestępstwo jest to zbrodnia lub występek. f) Kornik jest to chrząszcz żyjący pod korą lub w drewnie drzew. g) Zbrodnia jest to czyn zabroniony, zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata albo karą surowszą. h) Kuloznawstwo to dział kultury badający całokształt zagadnień związanych z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim. 2. Oceń poprawność następujących definicji: a) Droga jest to wydzielony pas terenu skłądający się z jezdni, pobocza, chodnika, drogi dla pieszych lub drogi dla rowerów, przeznaczony do ruchu lub postoju pojazdów, ruchu pieszych, jazdy wierzchem lub pędzenia zwierząt. Jezdnia jest to część drogi przeznaczona do ruchu pojazdów. b) Student to osoba, która uczy się na uniwersytecie. c) Kręgowce to ryby, gady i ssaki. d) Łoś jest to roślinożerny, duży ssak o brunatnej sierści i wielkim porożu u samców. e) Kula to bryła ograniczona powierzchnią zamkniętą, której wszystkie punkty są jednakowo odległe od środka tej bryły. f) Wieloryb jest to duża ryba. g) Logika jest to nauka o prawawch logicznego myślenia. h) Ołówek to przyrząd do pisania nie będący długopisem. i) Sędzia to osoba nosząca togę koloru fioletowego.

64 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej j) Moneta jest to kawałek metalu o określonym kształcie, wadze i wartości. k) Pokrzywdzony jest to osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. l) Język jest to przedmiot badania semiotyki logicznej. m) Wzrok jest to zmysł, którego narządem są oczy. Oko to narząd wzroku. 3. Podaj definicje regulujące następujących wyrazów: młodzieniec; rzeka; stół; badanie naukowe; melancholik; mędrzec; sprawiedliwość 4. Podaj definicje klasyczne następujących przedmiotów: pojazd; adwokat; drób; rower; słownik; uniwersytet; dziekan; ssak; pieszy; komputer. Rozdział 2 Elem enty m etodologii nauki Pierwsza część tej książki poświęcona była logicznym własnościom języka. Język to system znaków, którego zasadniczą Funkcją jest przekazywanie informacji. Jednakże, aby informacje można było przekazywać, trzeba je najpierw w jakiś sposób pozyskiwać, porządkować i przechowywać. Zbiór informacji powiązanych formalnie i treściowo można, z grubsza mówiąc, nazwać wiedzą. Samo pojęcie wiedzy jest wysoce niewyraźne, a jego zakres nieostry. Dlatego najczęściej podaje się typologię wiedzy, w której to typologii na szczególną uwagę zasługuje poznanie naukowe. W tej części będziemy poszukiwać odpowiedzi na następujące pytania: czym jest wiedza ludzka (szeroko pojęta) i jakie są jej rodzaje? Jakie są wyznaczniki poznania naukowego i jak rozumieć termin nauka? Wreszcie, co charakteryzuje poszczególne typy nauk oraz jakie miejsce w typologii nauk zajmują nauki prawnicze, a także jakie są ich cechy charakterystyczne. Do tego zestawu pytań dołączymy także zagadnienia dotyczące tego, co w sposób nieodłączny jest związane z działalnością naukową, a mianowicie teorię rozumowań. Przedstawione zostaną tu różne typy rozumowań oraz podstawowe błędy, jakie w rozumowaniach mogą zostać popełnione. 2.1. Przekonania a typ y w iedzy ludzkiej Pojęcie wiedzy jako pewnej działalności poznawczej człowieka, może odnosić się do poszczególnej osoby (wiedza jednostkowa) lub do pewnej grupy ludzi (wiedza społeczności), w innym aspekcie pojęcie to może odnosić się do operacji poznawczych podejmowanych przez człowieka (grupę ludzi) lub do wytworów tych operacji. Mówiąc o wiedzy można również akcentować jej charakter czynnościowy (wiedza rozumiana jest jako akt poznawczy) bądź podkreślać jej charakter dyspozycyjny (wiedza jest traktowana jako zdolność do pewnego zachowania).

66 Rozdział 2. Elementy metodologii nauki 2.1.1. T ypy w iedzy ludzkiej Wyróżniamy następujące typy wiedzy ludzkiej: Wiedza potoczna, czyli wiedza posiadana przez każdego człowieka, charakteryzująca się wieloaspektowością (przemieszaniem różnych punktów widzenia) oraz pewnym nieuporządkowaniem. Wiedza ta stanowi zlepek informacji, ocen, rezultatów przemyśleń, zasłyszeń, i tym podobnych. Wiedza mądrościowa, czyli wiedza opierająca się na głębokim rozumieniu świata w świetle pierwszych zasad i ostatecznych przyczyn. Wiedza ta gwarantuje umiejętność życia (rozumienie sensu i celu życia). Światopogląd, czyli zbiór tez o świecie i program działania w świecie jednostki ludzkiej. W światopoglądzie zostają ujęte takie problemy jak: początek i koniec wszechświata, sens życia i śmierci, pochodzenie człowieka, istnienie Boga, itp. Światopogląd może być świadomy (zamierzony) lub przypadkowy; racjonalny (zdobyty za pomocą własnych władz poznawczych) lub nieracjonalny (oparty na przeżyciach pozapoznawczych); scjentystyczny (dopuszczający wyłącznie oparcie się na wiedzy naukowej) lub niescjentystyczny; religijny (uwzględniający dane wiary religijnej) lub areligijny. Ideologia, czyli układ twierdzeń, ocen, norm, haseł, programów o różnym charakterze, koncentrujący się głównie na sprawach społecznych i stanowiący podstawę lub narzędzie działania jakiejś grupy społecznej lub instytucji (np. ruchu społecznego, partii, klasy) oraz wyraz interesów tej klasy. Wiedza filozoficzna, czyli poznanie wyróżniające się dogłębnością stawianych pytań i dużą ogólnością odpowiedzi na te pytania. Wiedza filozoficzna jest pewnego rodzaju wiedzą naukową i jej również dotyczy poniższa charakterystyka wiedzy naukowej. Wiara, czyli akt rozumu, który uznaje sąd za prawdę pod działaniem woli lub jakiegoś innego przeżycia pozapoznawczego albo zaufania do głosiciela tego twierdzenia (traktowanego jako świadek łub autorytet). Według teologii chrześcijańskiej w przypadku wiary religijnej w grę wchodzi dodatkowo czynnik nadprzyrodzony (łaska). Wiedza naukowa, którą można scharakteryzować jako poznanie: twórcze (bo podstawową wartością w nauce jest odkrywczość), teoretyczne (podstawowym pytaniem w nauce jest pytanie o racje, czyli pytanie: dlaczego? ), specjalistyczne (dotyczące dokładnie wskazanej dziedziny), racjonalnie uzasadnione (istnieją akceptowane w danej dziedzinie wiedzy 2.1. Przekonania a typy wiedzy ludzkiej 67 procedury przyjmowania twierdzeń), usystematyzowane formalnie i treściowo (to znaczy, że podstawowymi jednostkami informacyjnymi wiedzy naukowej są nie poszczególne zdania, ale teoria naukowa), wyrażone w informatywnym języku. Mówiąc o nauce dobrze jest odróżnić naukę rozumianą jako czynność oraz naukę rozumianą jako wytwór. Nauka ujmowana czynnościowo jest to zespół czynności poznawczych, zmierzających w sposób planowy i uporządkowany do osiągnięcia wiedzy o czymś. Uporządkowanie zaś poznania naukowego znajduje wyraz w stosowaniu określonych metod. Przypomnijmy, że metoda to sposób systematycznie stosowalny, czyli dobór i układ czynności przyporządkowany określonemu celowi, nadający się do powtarzania (do wielokrotnego stosowania). Czasami mówi się, że metodą jest zespół reguł wyznaczający sposób postępowania w danej sprawie oraz wskazuje się, że metoda odróżnia postępowanie naukowe od nienaukowego i pozwala odróżnić od siebie poszczególne nauki. Z kolei nauka jako wytwór jest to uporządkowany zbiór zdań (niekiedy tylko pytań) zawierających wiedzę zaspokajającą ogólnoludzkie potrzeby poznawcze, intersubiektywnie sensowną (komunikowalną) oraz intersubiektywnie sprawdzalną (kontrolowalną), czyli taką, iż każdy normalny, dorosły człowiek, który w wyniku przejścia przez określony trening i zdobycia odpowiednich sprawności stał się w danej dziedzinie nauki kompetentny, jest w stanie ją zrozumieć i, po zrozumieniu, wykonać odpowiednie czynności wykazujące wartość (prawdziwość) tej wiedzy. 2.1.2. Typologie nauk Istnieje ogromna rozmaitość nauk. Różne dziedziny wiedzy są powiązane ze sobą. Różne nauki znajdują się także w różnych stadiach rozwoju (np. za naukę rozwiniętą w sposób wzorcowy wielu metodologów uważa fizykę, z kolei socjologię lub inne nauki społeczne niektórzy z nich uznają za nauki znajdujące się w niskim, początkowym stadium rozwoju). Dlatego, ze względu na niejednorodność dziedziny nauk, podaje się różne typologie nauk. Jedna z nich opiera podział nauk na rozróżnieniu trzech rodzajów twierdzeń dopuszczanych w naukach jako ostateczne przesłanki tych nauk. Mówiąc o ostatecznych przesłankach mamy przy tym na myśli takie zdania przyjmowane w jakiejś nauce, które nie są wyprowadzone z innych zdań. Prezentację owego podziału nauk poprzedzić zatem trzeba opisem owych trzech rodzajów ostatecznych przesłanek.

68 Rozdział 2. Elementy metodologii nauki Pierwsze z nich to twierdzenia bezpośrednio aprioryczne (od łac. a pńoń pierwej, z góry), czyli twierdzenia, o których sądzimy, że mamy prawo przyjąć je bez odwoływania się do innych, wcześniej uznanych zdań. Wśród twierdzeń bezpośrednio apriorycznych odróżnia się pewniki oraz postulaty. Zdanie jest pewnikiem przy określonym, ustalonym przez zwyczaj językowy znaczeniu, jeśli może być ono zanegowane jedynie wtedy, gdy nadane mu zostanie inne znaczenie niż to, które dlań ustalił zwyczaj językowy. Do pewników zaliczyć można wszystkie takie zdania, w których o przedmiocie oznaczonym pewną nazwą orzeka się cechę należącą do treści konstytutywnej tej nazwy. Przykłady pewników: Każda kula jest okrągła. Jeśli a jest równe b, to b jest równe a. Każdy kwadrat ma cztery boki. Jako przykład rozpatrzmy pierwsze zdanie. Nie można go zanegować nie łamiąc obowiązującego w języku polskim znaczenia nazwy kula ; okrągłość jest bowiem cechą konstytutywną należącą do treści tej nazwy. Z kolei postulaty są to zdania prawdziwe przy tych znaczeniach użytych w nich wyrazów, które przez nie zostały ustalone (por. określenie definicji przez postulaty w dziale poświęconym definicjom). Drugim rodzajem twierdzeń są twierdzenia bezpośrednio oparte na doświadczeniu. Są to twierdzenia, których uznanie dokonuje się w oparciu o spostrzeżenia. Gwarancji prawdziwości tych twierdzeń dostarczają właśnie spostrzeżenia. Wśród twierdzeń tego rodzaju odróżniamy: twierdzenia oparte na doświadczeniu zewnętrznym, czyli ekstraspekcji, (od łac. extra na zewnątrz, spectio wglądanie, roztrząsanie), które dotyczą świata zewnętrznego i mogą zawsze być korygowalne ze względu na inne dane doświadczenia (np.: Rankiem dnia 14 października 2006 roku w północnej części Lublina występują zamglenia ) twierdzenia oparte na doświadczeniu wewnętrznym, czyli introspekcji (od łac. intra wewnątrz, spectio wglądanie, roztrząsanie), dotyczące własnych stanów psychicznych i doznań wygłaszającego te twierdzenia (np.: Teraz chce mi się spać ). Twierdzenia introspekcyjne są niekorygowalne. Trzeci rodzaj twierdzeń stanowią twierdzenia oparte na rozumieniu pewnych wypowiedzi. Opierają się one nie tylko na spostrzeżeniu, na przykład osoby wygłaszającej wypowiedź w jakimś języku, ale zakładają także rozumienie tej wypowiedzi. Np. historyk, aby dojść na podstawie lektury źródła do przekonania, że autor tego źródła uważał, że rzeczy mają się tak a tak, nie opiera się wyłącznie na spostrzeżeniu tego tekstu źródłowego, ale opiera się na towarzyszącym spostrzeżeniu tekstu rozumieniu tego tekstu. Czym innym jest spostrzeganie tekstu napisanego za pomocą hieroglifów, czym 2.1. Przekonania a typy wiedzy ludzkiej 69 innym zaś jego rozumienie. Należy zatem odnotować, że twierdzenia oparte na rozumieniu mają inny charakter niż twierdzenia aprioryczne, a także inny niż twierdzenia oparte na spostrzeżeniach. W oparciu o powyższe ustalenia można przedstawić podział nauk ze względu na ich ostateczne przesłanki. Odróżniamy zatem: a) Nauki aprioryczne, czyli nauki, których ostatecznymi przesłankami są wyłącznie twierdzenia aprioryczne. Nauki te przyjmują postać systemu dedukcyjnego opartego na określonych pewnikach lub postulatach. System dedukcyjny jest to uporządkowany zbiór zdań, który rozpada się na dwa podzbiory: zbiór zdań przyjętych bez dowodu, zwanych aksjomatami tego systemu oraz zbiór zdań wyprowadzonych ze zbioru aksjomatów przy pomocy dedukcyjnych reguł wnioskowania. Przykładami nauk apriorycznych są logika i matematyka. b) Nauki empiryczne, czyli nauki, które prócz twierdzeń wyprowadzonych z innych twierdzeń oraz twierdzeń apriorycznych, przyjmują wyłącznie twierdzenia bezpośrednio oparte na doświadczeniu. Ostatecznymi przesłankami w naukach empirycznych są, prócz postulatów i pewników, twierdzenia oparte bezpośrednio na doświadczeniu. Należy w tym miejscu odróżnić obserwację od zwykłego spostrzegania. Obserwacja jest to dochodzenie do sądów spostrzeżeniowych, które mają być odpowiedzią na pewne pytanie. Natomiast zwykłe spostrzeganie jest dochodzeniem do sądów spostrzeżeniowych, nie mających być odpowiedziami na żadne aktualnie stawiane pytanie (zwykłe spostrzeganie jest bowiem spontaniczne, nieukierunkowane). Tak więc zwykłym spostrzeżeniem jest np. zauważenie przeze mnie przelatującego za oknem wróbla, natomiast obserwacją będzie ogół zabiegów zmierzających do odpowiedzi na pytanie jakie gatunki ptaków, i ile egzemplarzy każdego gatunku, żeruje w ciągu godziny na modrzewiu rosnącym za moim oknem. Przy tym obserwacja może być bierna, gdy dotyczy przedmiotu zastanego (jak to jest właśnie z obserwacją ptaków za oknem) albo też czynna, gdy przedmiot, który obserwujemy, został przez nas wytworzony w tym celu, aby poddać go systematycznej obserwacji. Zabieg polegający na wytworzeniu przedmiotu lub zjawiska w celu obserwowania go oraz na dokonywaniu tej obserwacji nazywamy eksperymentem. Przykładami nauk empirycznych są: fizyka, biologia, itp. c) Nauki humanistyczne, czyli takie nauki, w których rolę ostatecznych przesłanek pełnią, obok twierdzeń apriorycznych i twierdzeń opartych

70 Rozdział 2. Elementy metodologii nauki na doświadczeniu, także twierdzenia bezpośrednio oparte na rozumieniu cudzych wypowiedzi. Nauki humanistyczne mogą być: idiograficzne, czyli sprawozdawcze (od gr. idios swoisty, niem. graphein pisać) głównym zadaniem tego typu nauk jest poznanie faktów jednostkowych dla nich samych oraz opisanie tych faktów w ich konkretnej postaci, nie zaś wyszukiwanie praw rządzących opisywanymi faktami; przykładem takiej nauki jest historia; nomotetyczne, czyli wyjaśniające (gr. nomo-theticos prawo-dawczy) zmierzają one do podania praw na podstawie zebranych faktów danych w doświadczeniu oraz do wyjaśnienia tych faktów i praw przy pomocy hipotez i zasad, wreszcie do utworzenia teorii wyjaśniających większe dziedziny tych faktów. Przykładami takich nauk są psychologia lub socjologia; aksjologiczne, czyli wartościujące (od gr. aksios godny), w których poddany badaniu jest świat w aspekcie wartości takich jak: prawda, piękno, dobro; przykładami są tu: etyka, estetyka, itp. W innych typologiach nauk przyjmowane bywają odmienne kryteria podziału. Mogą nimi być na przykład: cel nauki (teoretyczny lub praktyczny), rodzaj metody podstawowej dla danej dziedziny nauki (redukcyjna, indukcyjna czy dedukcyjna), przedmiot nauki (przyroda, wytwory kultury), stopień ogólności (ogólne, szczegółowe), i tym podobne. Jako przykład rozbudowanego podziału nauk można przedstawić następującą, bardzo przejrzystą typologię nauk podstawowych: 2.1. Przekonania a typy wiedzy ludzkiej 71 Z kolei wiedzę przyrodzoną można podzielić ze względu na stopień dociekliwości oraz aspekt badanej rzeczywistości. Odróżniać będziemy wtedy filozofię, szukającą ostatecznych racji świata ujmowanego w kategoriach ontycznych oraz nauki szczegółowe, szukające stałych prawidłowości formalnych, ilościowych lub jakościowych dotyczących obiektów ich badań. Wśród nauk szczegółowych, ze względu na przedmiot lub metodę, można wyróżnić nauki formalne (uprawiane w oparciu o metodę dedukcyjną) oraz realne (uprawiane w sposób indukcyjny). Wśród tych ostatnich odróżnia się przyrodoznawstwo szukające praw wyjaśniających rzeczywistość pozaludzką (przyrodę) oraz nauki humanistyczne badające rzeczywistość ludzką (człowieka jako członka społeczności lub jego wytwory kulturę). Nauki humanistyczne zajmują się tą rzeczywistością w poszukiwaniu typowych prawidłowości umożliwiających interpretację zachowania ludzi oraz interpretację ich wytworów. Wśród nauk humanistycznych można jeszcze odróżnić: nauki społeczne (ekonomia, socjologia, psychologia lub prawoznawstwo), nauki o kulturze (nauki historyczne, religioznawstwo, nauki o moralności, nauki o sztuce, filologię oraz naukoznawstwo). Nauki prawne, jak widzimy, znajdują swoje miejsce pośród nauk humanistycznych społecznych, choć poszczególne dziedziny tych nauk mogą znajdować się w różnych działach powyższej typologii (na przykład historia prawa będzie umieszczona wśród nauk historycznych, teoria prawa czy socjologia prawa wśród nauk humanistycznych społecznych), Nauki prawne mogą przy tym mieć charakter bardziej teoretyczny (teoria prawa) lub bardziej praktyczny (dogmatyka prawa). Nauka 1. T eologia 2. W iedza przyrodzona 2.1 filozofia 2.2 nauki szczegółowe 2.2.1 formalne (dedukcyjne) 2.2.2 realne (indukcyjne) 2.2.2.1 przyrodoznawstwo (nauki nomologiczne) 2.2.2.2 humanistyka (nauki typologiczne) Pierwszy podział przeprowadzono ze względu na dopuszczalne źródła poznania. W naukach teologicznych bowiem poza naturalnymi źródłami poznania dopuszcza się również wiedzę objawioną. 2.1.3. P rzekonania i przypuszczenia Na wiedzę traktowaną jako zbiór akceptowanych przez daną jednostkę lub grupę społeczną zdań o świecie składają się zasadniczo dwa rodzaje zdań (sądów): przekonania, czyli zdania uznawane z pełną asercją (podmiot z całą pewnością uznaje zdanie; podmiot jest przekonany, iż zdanie jest prawdziwe). Na przykład: jestem przekonany (podobnie jak każdy człowiek), że 2 + 2 = 4; jestem przekonany (ja i nikt inny), że w chwili, gdy piszę te słowa mój komputer nie zawiesił się (nie mam żadnych wątpliwości co do tego, bo widzę nowe słowa pojawiające się na ekranie monitora); jestem przekonany, że nie jestem mamutem, itp. przypuszczenia, czyli zdania o niepełnej asercji (podmiot nie w pełni jest przekonany, że jest tak a tak, wątpi, że jest tak a tak, skłania się

72 Rozdział 2. Elementy metodologii nauki do uznania zdania, choć nie ma do tego dostatecznych podstaw, etc.) Na przykład osoba stająca do konkursu na stanowisko dyrektora przypuszcza, że wygra ten konkurs. Tylko przypuszcza, gdyż nie ma dostatecznych racji, żeby być co do tego przekonaną. Ponieważ zarówno przypuszczenie, jak i przekonanie zawiera moment uznawania, te same zdania mogą być przekonaniami dla jednych osób, przypuszczeniami dla innych osób, a jeszcze inni nie zaliczą tych zdań ani do swoich przekonań, ani do przypuszczeń. Taki los spotka na przykład zdanie stwierdzające stan mojego komputera. Zdanie, które jest dla mnie dzisiaj przekonaniem może przestać nim być, stając się przypuszczeniem lub zgoła zdaniem odrzuconym. Może też być odwrotnie, gdy jakieś zdanie staje się moim przekonaniem, choć wcześniej nie było przeze mnie uznawane. Przyczyną zmiany może być zmiana stanu rzeczy lub nowe informacje, którymi uzupełniona została moja wiedza. Na przykład zdanie Polska należy do Unii Europejskiej przed dziesięciu laty było odrzucane jako jawnie fałszywe, podczas gdy obecnie jest przekonaniem oczywistym dla większości obywateli Polski. W opisanej sytuacji mamy do czynienia ze zmianą przekonań. Zmiana ta może polegać na dodaniu nowych przekonań do tego, co wiem (tak się dzieje w procesie nabywania nowych informacji), może polegać na wycofaniu się z jakichś poglądów (np. ktoś był przekonany, co do teorii ewolucji, ale po usłyszeniu o trudnościach związanych z możliwością racjonalnego wytłumaczenia wyłaniania się nowych gatunków porzucił swoją wiarę w ewolucję, nie dochodząc do innych poglądów), a może też być tak, że rewiduję swoje poglądy (zastępuję zdanie uznawane jego negacją). Dzieje się tak, gdy np. odrzuciwszy przekonanie o słuszności teorii ewolucji staję się zwolennikiem antyewolucjonizmu. Przekonania i przypuszczenia mogą być oparte na podstawach racjonalnych (przekonania lub przypuszczenia uzasadnione) bądź pozaracjonalnych (przekonania lub przypuszczenia nieuzasadnione). Przekonania są uzasadnione wówczas, gdy potrafimy wskazać racjonalną podstawę, na której opieramy uznawanie zdania. Przekonaniami uzasadnionymi są: przekonania uzasadnione bezpośrednio, wśród których odróżnia się przekonania uznane w oparciu o świadectwo zmysłów zewnętrznych lub doświadczenie wewnętrzne oraz przekonania uznane na podstawie relacji wiarygodnego informatora). Czasami mówi się także, że takim źródłem bezpośrednio uzasadnionych przekonań jest intuicja intelektualna. przekonania uzasadnione pośrednio, czyli przekonania uzasadnione w oparciu o rozumowanie. 2.2. Pytania 73 Przekonaniem uzasadnionym bezpośrednio jest np. przekonanie żywione przez czytającego te słowa, że tekst wydrukowany jest czarną czcionką (racją tego przekonania jest świadectwo zmysłu wzroku). Uzasadnione bezpośrednio przekonanie: Chce mi się spać żywi też student słuchający nudnego wykładu, czując, że zamykają mu się oczy. Poznanie zmysłowe daje podmiotowi niepodważalną pewność, która pozwala przyjąć zdania: Tekst wydrukowany jest czarną czcionką i Teraz chce mi się spać. Bezcelowe jest kwestionowanie takich przekonań (np. myli się rodzic, który na koncercie symfonicznym wiercącemu się z nudów dziecku, tłumaczy: Nie nudzisz się, to jest bardzo piękna, wzruszająca muzyka ). Za poznanie uzasadnione bezpośrednio uznajemy też poznanie przyjęte na podstawie relacji wiarygodnego informatora. Jego świadectwo, zagwarantowane wiarygodnością, jest jakby naszym poznaniem zapośredniczonym w sposób przezroczysty we władzach poznawczych owego świadka. Pośrednim sposobem uzasadnienia są natomiast rozumowania, dzięki którym dla uznania zdania, które chcemy włączyć do naszej wiedzy, szukamy racji wśród zdań już do naszej wiedzy należących. Pośredniość takiego uzasadnienia opiera się na tym, że w przyjmowaniu zdań do naszej wiedzy racją jest nie tylko poznawana przez nas, szeroko pojęta rzeczywistość, ale i inne, wcześniej uznane zdania. 2.2. P ytan ia Wykrycie niedoskonałości wiedzy prowadzi do postawienia pytania (problemu). Odróżnić przy tym należy subiektywną i obiektywną niedoskonałość wiedzy. Niedoskonałość subiektywna polega na niskim stopniu aktualizacji wiedzy (wiedza bierna, z którą mamy do czynienia na przykład wtedy, gdy pamiętamy definicję, ale nie potrafimy jej zastosować w konkretnej sytuacji) lub niskim stopniu przekonania (np. pamiętamy wprawdzie dane twierdzenie, ale łatwo nas wytrącić z równowagi i pozbawić przekonania, że jest tak, jak myślimy). Z kolei niedoskonałość obiektywna wiedzy może polegać np. na nieznajomości pozycji danej wiedzy w całokształcie danej dziedziny wiedzy, a także na wyrywkowości lub niekompletności wiedzy, itp. Sformułowanie pytania jest początkiem badania naukowego. Dlatego ważną jest rzeczą, aby pytanie było dobrze postawione. Błąd w punkcie wyjścia powoduje bowiem, iż proces zdobywania wiedzy może przebiegać w złym kierunku albo przebiegać nieskutecznie.

74 Rozdział 2. Elementy metodologii nauki Znane są różne podziały pytań. Podstawowym podziałem jest wyróżnienie pytań otwartych i zamkniętych. Pytanie jest zamknięte, gdy wyznacza strukturę odpowiedzi na to pytanie. Np. pytając Kto jest obecnym burmistrzem Lubartowa? przyjmujemy, że wszystkie możliwe odpowiedzi na to pytanie mają formę,pc jest obecnym burmistrzem Lubartowa. Inaczej jest z pytaniami otwartymi, które nie determinują struktury odpowiedzi. Przykładami pytań otwartych są: Jakie są przyczyny bezrobocia w Polsce?, Dlaczego wybuchła wojna w Kosowie?, itp. Z kolei wśród pytań zamkniętych odróżniamy pytania rozstrzygnięcia oraz pytania dopełnienia. Pytania rozstrzygnięcia to pytania zaczynające się od słówka pytajnego czy?. Pytania rozstrzygnięcia stawiamy, gdy po prosty nie wiemy jak się sprawy mają; innymi słowy, pytania takie stawiamy, gdy chcemy wiedzieć, czy założenie pytania jest zdaniem prawdziwym czy fałszywym. Na pytania rozstrzygnięcia można odpowiedzieć jedynie na dwa sposoby: Tak lub Nie ; np. Czy Siemiatycze mają prezydenta miasta?, Czy Kowalski zdał egzamin?. Natomiast pytania dopełnienia to pytania zamknięte zaczynające się od słów pytajnych innych niż czy?, np.: kto?, kiedy?, w jaki sposób?, gdzie?, itp. Mają one jakby lukę, czasowo zapełnioną przez słowo pytajne, którą ma wypełnić określona dana. Np. pytając Kto odkrył Amerykę? wiemy, że Ameryka została odkryta, nie wiemy tylko przez kogo (i tę lukę w wiedzy chcemy uzupełnić); pytając Kiedy odbyła się bitwa pod Płowcami? wiemy, że bitwa ta się odbyła, a luka w wiedzy dotyczy daty bitwy, itp. Poniżej podamy kilka uwag na temat budowy i poprawności pytań zamkniętych (pytania otwarte bowiem, właśnie ze względu na swą otwartość, nie m ają jednej, określonej struktury). S tru k tu ra zdania pytajnego 1) słowo pytajne: np. kto, czy, gdzie ; 2) część zdania oznajmującego (dla pytań dopełnienia): np.... odkrył Amerykę,...mieszkał Kant lub całe zdanie oznajmujące (dla pytań rozstrzygnięcia): np. Siemiatycze mają prezydenta miasta., Kant był żonaty. ; 3) znak zapytania:? Każde pytanie może zostać przedstawione jako alternatywa możliwych odpowiedzi właściwych na to pytanie. Każde pytanie rozstrzygnięcia może być przedstawione jako alternatywa Tak lub Nie", np.: Siemiatycze mają prezydenta miasta lub nie jest tak, że Siemiatycze mają prezydenta miasta. Alternatywa taka jest zawsze zdaniem prawdziwym, gdyż jest ona podsta 2.2. Pytania 75 wieniem logicznego prawa wyłączonego środka pv ~ p. Ponieważ pytanie rozstrzygnięcia dotyczy kwestii, czy założenie pytania jest zdaniem prawdziwym czy nie, czasem mówi się, iż pytanie rozstrzygnięcia jest wyrazem całkowitego braku wiedzy (bo właśnie pytamy o zawartą w założeniu pytania wiedzę). Inaczej jest w wypadku pytań dopełnienia. Ten, kto w sposób trafny zrozumiał pytanie dopełnienia Kto jest aktualnym rektorem KUL?, uświadamia sobie, że właściwa odpowiedź na to pytanie przybierze kształt formy zdaniowej: x jest aktualnym rektorem KUL, nazywanej datum guestionis (dana pytania). Daną pytania wyznaczają: niepełne zdanie oznajmujące...jest aktualnym rektorem KUL oraz partykuła pytajna Kto, która wskazuje miejsce, gdzie w datum questionis powinna wystąpić niewiadoma x, a także wyznacza tzw. zakres niewiadomej, czyli zbiór nazw przedmiotów, które można podstawić za x, aby uzyskać odpowiedzi właściwe. I tak np. zdanie: Jan Kowalski jest aktualnym rektorem KUL jest odpowiedzią właściwą (choć przy tym odpowiedzią fałszywą), a zdanie: Bucefał jest aktualnym rektorem KUL jest odpowiedzią niewłaściwą (bo Bucefał to imię konia Aleksandra Macedońskiego, a konie nie mogą być rektorami uniwersytetu). Dla każdego pytania dopełnienia istnieje pewien zbiór możliwych odpowiedzi właściwych. Dlatego pytanie to (podobnie jak pytanie rozstrzygnięcia) można przedstawić jako alternatywę możliwych odpowiedzi właściwych. Wiemy, że alternatywa ta jest prawdziwa, lecz nie wiemy, który z jej członów (a musi to być co najmniej jeden) jest prawdziwy. Aby pytanie dopełnienia było poprawne powinny zatem być spełnione następujące dwa warunki: założenie pozytywne pytania, to znaczy, że przynajmniej jedna odpowiedź właściwa na to pytanie powinna być prawdziwa, np. Ktoś jest aktualnym rektorem KUL (czyli istnieje przynajmniej jedna osoba piastująca tę funkcję); założenie negatywne pytania, to znaczy przynajmniej jedna odpowiedź właściwa nie jest zdaniem prawdziwym, np. Ktoś nie jest rektorem KUL (czyli istnieje co najmniej jedna osoba na świecie nie piastująca tej funkcji). Przykładami pytań niewłaściwie postawionych są: Który ptak wykluwa się z jaja? (bo każdy ptak wykluwa się z jaja), Jakiego koloru upierzenie ma obecny prezydent Rosji? (bo obecny prezydent Rosji, jak każdy człowiek jest dwunogiem kroczącym bezpiórym), Kto jest wójtem Lublina? (bo w Lublinie na czele władz miasta stoi prezydent, a nie wójt), Kto z ludzi nie jest ssakiem?, itp.

76 Rozdział 2. Elementy metodologii nauki Powyższe warunki poprawności, czyli założenie pozytywne i założenie negatywne, są zawsze spełnione dla pytań rozstrzygnięcia, gdyż zawsze jeden z członów alternatywy pv ~ p jest prawdziwy a jeden fałszywy. Jednakże pytania rozstrzygnięcia mogą być również źle postawione. Dlatego powyższe warunki poprawności pytań należy sformułować nieco szerzej, tak by dotyczyły one również pytań rozstrzygnięcia. Przyjmuje się więc określone warunki formalnej poprawności pytania. Pytanie jest poprawne formalnie (dobrze postawione), gdy spełnia następujące warunki: jest poprawne semiotycznie, tzn. jego budowa jest przejrzysta i jest ono wyrażone w precyzyjnym języku; trafne, to znaczy, że pytanie to nie opiera się na fałszywych założeniach; zasadne, czyli takie, że istnieje uzasadniona wątpliwość co do danej rzeczy, czyli możliwe są co najmniej dwie różne odpowiedzi właściwe na to pytanie; rozstrzygalne, to znaczy, że na gruncie danej wiedzy możliwe (w skończonym czasie) jest podanie odpowiedzi właściwej na to pytanie. Pytaniami nietrafnymi będą natomiast pytania następujące: Czy przestałeś bić swoją matkę?, Czy przestał Pan poseł brać łapówki? Aby odpowiedzieć na te pytania trzeba bowiem założyć, że matka była bita, oraz że poseł brał łapówki nie można wszak przestać robić czegoś, czego się nie robiło. Inny przykład: Jakiego koloru upierzenie ma obecny prezydent Rosji? Próba jakiejkolwiek odpowiedzi na to pytanie implikuje akceptację fałszywego założenia o upierzeniu prezydenta. Z kolei pytaniami niezasadnymi są: Który z ptaków wykluwa się z jaja?, Czy Ziemia porusza się wokół Słońca? (nie ma bowiem ptaków, które by się z jaj nie wykluwały, zaś odpowiedź na drugie pytania jest powszechnie znana). Nierozstrzygalne natomiast na gruncie fizyki jest np. pytanie Czy anioły poruszają się z prędkością światła? (ponieważ fizyka zajmuje się rzeczywistością materialną, a anioły z definicji są niematerialne), z kolei na gruncie obecnej wiedzy politycznej nierozstrzygalne jest pytanie: Kto będzie prezydentem Polski w roku 2013? czy jakiekolwiek inne pytanie dotyczące niezdeterminowanych zdarzeń przyszłych. Znaczenie podobne do znaczenia terminu pytanie mają terminy problem i zagadnienie. Spotykamy je bardzo często studiując jakąś dziedzinę wiedzy. Nazwy problem używamy na oznaczenie pytań dobrze postawionych na gruncie aktualnego stanu wiedzy, zagadnienie natomiast to problem doniosły dla danej dziedziny wiedzy, którego rozwiązanie wymaga wielu, różnego typu analiz i rozumowań. Widać więc, że zakres tych dwóch nazw jest węższy od zakresu nazwy pytanie za to ich treść jest bogatsza. 2.3. Rozumowania 77 2.3. Rozum owania Termin rozumowanie ma bardzo szeroki zakres. W metodologii nauk przez rozumowanie rozumiemy operację wiedzotwórczą o charakterze dyskursywnym (od łac. discurso biegam tam i z powrotem), tzn. polegającym na przechodzeniu od jednych zdań do innych. Innymi słowy, rozumowanie jest to proces myślowy, w którym na podstawie pewnej (jakiejś określonej) wiedzy dochodzimy do uznania wiedzy doskonalszej od tej w punkcie wyjścia. Rozumowanie może być: proste (jednoetapowe) takie rozumowanie nazywamy wnioskowaniem. Wnioskowanie jest to proces myślowy, w którym na podstawie uznania pewnych zdań, zwanych przesłankami, dochodzimy do uznania zdania zwanego wnioskiem, połączonego z przesłankami takim związkiem, który uprawnia do uznania wniosku na podstawie uznania przesłanek. złożone (wieloetapowe), to jest takie, które składa się z wielu wnioskowań. 2.3.1. N iezaw odność w nioskow ań Jeśli wnioskowanie ma być operacją dostarczającą uzasadnienia pośredniego, czy ogólniej, operacją wiedzotwórczą, musi być wnioskowaniem poprawnym, przy czym na szeroko rozumianą poprawność składają się dwa podstawowe warunki: prawdziwość przesłanek oraz istnienie związku między przesłankami a wnioskiem gwarantującego (z większą lub mniejszą siłą) prawdziwość wniosku na podstawie prawdziwych przesłanek. Dlatego podstawowy charakter ma podział wnioskowań na niezawodne i nie-niezawodne. Podstawą tego podziału jest to, czy związek między przesłankami a wnioskiem gwarantuje, że zawsze od prawdziwych przesłanek dochodzimy do prawdziwego wniosku (wnioskowanie niezawodne), czy też mogą być takie przypadki, że od prawdziwych przesłanek przejdziemy do fałszywego wniosku (wnioskowanie nie-niezawodne). Nie-niezawodne nie znaczy jednak tego samego, co zawodne. Gdyby wnioskowanie było zawodne, czyli prowadziło zawsze od zdań prawdziwych do zdania fałszywego, nie zaliczalibyśmy w ogóle takiej operacji do rozumowań. Często wnioskowania nie-niezawodne nazywane są wnioskowaniami uprawdopodobniającymi, gdyż wnioski takich wnioskowań nie są zdaniami pewnymi (jak we wnioskowaniach niezawodnych), ale zdaniami prawdopodobnymi. D efinicja 2.1. Wnioskowanie niezawodne jest to takie wnioskowanie, które jest oparte na niezawodnym schemacie wnioskowania, to znaczy takim sche-