Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej ul. M. Curie-Skłodowskiej 7a, 15-096 Białystok Tel/fax: (085) 7485528, email: zzom@umwb.edu.pl, Kierownik: prof. dr hab. med. Elżbieta Krajewska-Kułak Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Bialymstoku Białystok, 02.11.2015 OCENA rozprawy doktorskiej ANNY MARII RECZYŃSKIEJ nt. POSTAWY PIELĘGNIAREK WOBEC ŚMIERCI PACJENTA" Śmierć jest nieodłącznym elementem życia każdego człowieka, zjawiskiem powszechnym, przyszłym, pewnym i niezmiennym w swej naturze, a jednocześnie bogatym doświadczeniem. Zawsze jest to także złożona reakcja relacji człowiek umierający i otoczenie: rodzina, przyjaciele, znajomi, pracownicy ochrony zdrowia. W każdej epoce i we wszystkich systemach filozoficzno-religijnych można dostrzec odmienny stosunek człowieka wobec kresu życia. Wyrazem powyższego są zróżnicowane postawy i wyobrażenia na temat śmierci. Jej postrzeganie przeszło radykalne zmiany, od łączenia zgonu z przemianą duchową i cielesną (co było istotnym elementem większości religii i systemów filozoficznych) do odhumanizowanej medykalizacji śmierci w czasach obecnych. Dawne kultury, bardziej odporne na umieranie, wytworzyły model śmierci oswojonej. Ludzie umierali w domach, w otoczeniu najbliższych, pogodzeni z tym faktem. Dziś coraz więcej ludzi chciałoby umrzeć szybko, bez bólu, ze znieczuleniem, we śnie. Śmierć pomimo, iż jest naturalnym etapem ludzkiej egzystencji, jest jednocześnie jednym z najbardziej niechcianych i unikanych tematów, tematem tabu. Wszelkie dyskusje na jej temat zarezerwowane są przede wszystkim dla filozofów, etyków, teologów i naukowców. Natomiast otwarte rozmowy o śmierci w świecie medycznym, są z reguły omijane i ignorowane, budzą negatywne emocje, a nawet traktowane są jako nietaktowne. W tym miejscu warto podkreślić, iż rozwój medycyny zniósł wyraźną granicę pomiędzy życiem a śmiercią, doprowadził do jej instytucjonalizacji, a to wpłynęło także na sposób jej postrzegania. Na szczęście we współczesnym świecie pojawiają się także 1
przesłanki świadczące, iż tabu śmierci w jakimś sensie powoli zanika, o czym świadczy np. rozwój ruchu hospicyjnego, zainicjowanego w latach 60. przez Elisabeth Kubler- Ross, uczącego na nowo, że umierający ma prawo do godnej śmierci. Kolejnym elementem detabuizacji śmierci wydaje się być rozwój tanatologii, nauki o śmierci, która powstała w latach 70., a która zajmuje się jakościowym opisem przyczyn śmierci oraz żalem jej towarzyszącym oraz zakładającej, że życie jest na tyle istotną wartością, iż może okazać się korzystnym poznaniem procesu umierania i jeśli to możliwe, sposobów wpływania na niego. Z profesjonalnego punktu widzenia, bardzo interesujące jest poznanie postaw pielęgniarek wobec umierającego człowieka i śmierci, bowiem z racji wykonywano przez nie zawodu lęk przed śmiercią jest zjawiskiem niepożądanym. Jego obecność ma silny, negatywny wpływ na zachowania profesjonalistów, powodując unikanie terapeutycznego kontaktu z pacjentami w terminalnej fazie choroby, umierającymi i z rodzinami osób zmarłych. Jest jednym ze źródeł jatropatogenii. Jak słusznie zauważa Doktorantka, nowoczesne standardy kształcenia studiów pierwszego stopnia kierunku Pielęgniarstwo zawierają zagadnienia związane z opieką paliatywną, jednakże występują istotne braki w obszarze kształtowania umiejętności behawioralno- poznawczych, głównie w zakresie strategii oraz stylów radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Pamiętać należy, iż grupa zawodowa pielęgniarek jest potencjalnie narażona na działanie stresorów w postaci silnych negatywnych uczuć w związku z umieraniem pacjentów oraz trudnych relacji z rodziną umierającego chorego. W związku z powyższym badania Doktorantki można traktować jako bardzo ważne, a także wypełniające istniejącą lukę badawczą w tym zakresie. Przedstawiona mi do recenzji rozprawa doktorska mgr Anny Marii Reczyńskiej obejmuje 137 stron maszynopisu i ma układ typowy dla rozprawy doktorskiej. Zawiera wykaz skrótów, teoretyczne podstawy dotyczące problematyki rozprawy doktorskiej, założenia i cel pracy, materiał i metody, wyniki badań i ich podsumowanie, dyskusję, wnioski, streszczenia w języku polskim i angielskim, wykaz 171 pozycji piśmiennictwa, spis 42 tabel i 2 rycin oraz aneks zawierający zestawienie definicji śmierci, Kwestionariusz NEO-FFI, Kwestionariusz CISS, Kwestionariusz CECS, Kwestionariusz ogólnego stanu zdrowia Goldberga, Kwestionariusz autorski - Postawy pielęgniarek wobec śmierci pacjenta, opinię Komisji Bioetycznej Pomorskiego Uniwersytetu 2
Medycznego w Szczecinie oraz zgody jednostek/placówek na prowadzenie badań. W pierwszy rozdział dotyczący teoretycznych podstaw pracy jest idealnym wprowadzeniem czytelnika do badań własnych Doktorantki. Opisana została w nim koncepcja śmierci, w kontekście uniwersalnego dylematu wszechczasów, bioetyczne aspekty śmierci, psychologiczne aspekty rozważania o śmierci, koncepcje osobowości, oraz rozwój edukacji w zakresie śmierci. Praca została wykonana w ramach projektu młodego naukowca realizowanego w 2015 roku., finansowanego ze środków dotacji MNiSW uzyskanej przez Wydział Nauk o Zdrowiu Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie. Głównym celem podjętych przez Doktorantkę badań była analiza postaw pielęgniarek wobec śmierci pacjenta, z uwzględnieniem zmiennych socjodemograficznych oraz osobowościowych, umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych i wpływu tych zmiennych na ogólny stan zdrowia pielęgniarek. Za cele szczegółowe postawiła sobie analizę typów zachowań pielęgniarek wobec śmierci pacjenta; ocenę czynników wpływających na postawę personelu medycznego wobec śmierci chorego; analizę wpływu śmierci pacjenta na zdrowie pielęgniarek oraz wybór metod radzenia sobie ze stresem związanym ze śmiercią oraz zbadanie opinii pielęgniarek na temat problemów w kontakcie z chorym umierającym oraz jego rodziną. Na potrzeby pracy przyjęła cztery hipotezy, że pielęgniarki opiekujące się chorymi u kresu życia w sposób emocjonalny reagują na śmierć pacjenta, że osobowość pielęgniarek wpływa na wybór stylów radzenia sobie ze stresem związanym ze śmiercią pacjenta, że pielęgniarki charakteryzują się dobrym ogólnym stanem zdrowi oraz że kontakt z chorym umierającym jest silnym czynnikiem stresogennym dla pielęgniarek i wpływa na kształtowanie mechanizmów radzenia sobie ze stresem. W kolejnym rozdziale rozprawy Doktorantka w sposób jasny, bardzo szczegółowy i nie budzący żadnych zastrzeżeń przedstawiła metody oraz materiał badań. Badania przeprowadziła po uzyskaniu opinii Komisji Bioetycznej PUM w Szczecinie oraz zgody na przeprowadzenie badań ze szpitali - Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego nr 1 im. Prof. T. Sokołowskiego w Szczecinie; Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego nr 2 w Szczecinie oraz Uczelni: Uniwersytetu Medycznego w Olsztynie; Instytutu Nauk o Zdrowiu w Płocku; 3
Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku; Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego; Collegium Medicum UJ w Krakowie oraz Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie. Doktorantka badaniem objęła 836 pielęgniarek, które prawidłowo wypełniły wszystkie kwestionariusze. Proces badawczy przeprowadziła w oparciu o metodę sondażu diagnostycznego, z wykorzystaniem techniki ankietyzacji. Kryteriami doboru osób do badań były posiadanie prawa wykonywania zawodu pielęgniarki oraz miejsce zamieszkania na terenie Polski. W badaniach zastosowała narzędzia badawcze takie jak Kwestionariusz autorskiej ankiety, opracowany na podstawie badań przeprowadzonych przez Krajewską- Kułak E., Ślezionę M. oraz Krzyżanowskiego, a także kwestionariusze standaryzowane takie jak: Kwestionariusz NEO-FFI (NEO-Five Factor Inventory) do diagnozy cech osobowości uwzględniających model Wielkiej Piątki (neurotyczność, ekstrawersję, otwartość na doświadczenia, ugodowość i sumienność); Kwestionariusz CISS (Coping Investory for Stressful Situations) do oceny sposobów radzenia sobie ze stresem, Kwestionariusz CECS (Courtland Emotional Control Care Scale) do pomiaru subiektywnej kontroli gniewu, lęku i depresji w sytuacjach trudnych i Kwestionariusz ogólnego stanu zdrowia Goldberga (Kwestionariusz GHQ-30) do wstępnej selekcji osób z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi oraz pomiaru nieswoistego cierpienia psychicznego Po przeprowadzeniu badań Doktorantka zebrany materiał uporządkowała zgodnie z kryteriami wynikającymi z celów badania. Następnie poddała go niezbędnym przekształceniom i obliczeniom, które przeprowadzono w arkuszu kalkulacyjnym Excel 2007. Do analizy statystycznej wykorzystano odpowiednie moduły pakietów oprogramowania Statistica wersja 7. Warunki prowadzonego badania oraz użyte środki nie budzą zastrzeżeń i są zgodne z wymogami dla tego typu prac badawczych. Wyniki pracy zostały opracowane bardzo starannie i zebrane w postaci 2 rycin i 42 tabel. W omówieniu badań Doktorantka wykazała, że jest dobrze obeznana z fachowym piśmiennictwem. Dyskusja jest przejrzysta i wyczerpująca. Uzyskane wyniki pozwoliły Doktorantce na sformułowanie siedmiu wniosków, w których wykazała, że śmierć pacjenta wpływa na emocjonalność pielęgniarek, 4
wywołując wiele emocji, np. smutek, współczucie i bezradność. Pielęgniarki opiekujące się chorymi u kresu życia tłumią emocje na przeciętnym poziomie, a dominującą odczuwaną emocją jest lęk, zwłaszcza przed śmiercią kogoś bliskiego. Towarzyszenie choremu u kresu życia wpływa na życie pielęgniarek, ucząc pewnych wartości oraz postaw, a także wywołując refleksje nad własnym życiem. Opieka nad chorym umierającym wzmacnia szacunek do życia, uczy pokory oraz pozwala lepiej wykorzystać każdą chwilę życia. Każda śmierć pacjenta jest przeżywana w sposób indywidualny i dla większości badanych nie istnieją żadne czynniki pozwalające na przyzwyczajenie się do zjawiska śmierci. W opinii ankietowanych głównym czynnikiem wpływającym na postawy pielęgniarek wobec śmierci był wiek pacjenta. Towarzyszenie choremu umierającemu jest stresogennym przeżyciem, które często negatywnie wpływa na ogólny stan zdrowia pielęgniarek oraz kształtuje mechanizmy radzenia sobie ze stresem, a dominujący był tu styl skoncentrowany na emocjach. Doktorantka zaobserwowała także, że na wybór stylów radzenia sobie ze stresem związanym ze śmiercią pacjenta wpływały: cecha osobowości, ogólny stan zdrowia pielęgniarki oraz stosowane metody radzenia sobie ze stresem. W opinii ankietowanych osób, towarzyszenie choremu umierającemu generuje kilka problemów z którymi trudno sobie poradzić. Najczęściej pielęgniarki odczuwały trudności w kontakcie z rodziną chorego lub w rozmowie z samych chorym. Wszystkie wnioski w pełni znajdują potwierdzenie w przeprowadzonych badaniach własnych Doktorantki, a przeprowadzone badania potwierdziły przyjęte hipotezy. Piśmiennictwo składa się z odpowiednio dobranych pozycji, głównie z okresu ostatnich lat. Doktorantka nie ustrzegła się jednak pewnych niedociągnięć w postaci pojedynczych błędów interpunkcyjnych i stylistycznych. W treści brakuje cytowania pozycji 65 i 130 literaturowych. Generalnie układ piśmiennictwa jest zgodny z cytowaniem, jednakże niektóre pozycje są zacytowane nieprawidłowo np. poz. 155 jest na stronie 89, 153 na stronie 88, a wcześniejsze pozycje 144 i 145 na stronie 90, 142 - na stronei 91, a 143 na stronie 91. Sugerowałabym też uzupełnić w wykazie piśmiennictwa daty dostępu do pozycji 118 i 119 - będących pozycjami netograficznymi. Poczynione uwagi w żaden sposób nie umniejszają wysokiej wartości ocenianej 5
rozprawy, a całość pracy dokumentuje umiejętność badawczą Doktorantki. Reasumując, oceniam rozprawę doktorską mgr Anny Marii Reczyńskiej, za bardzo cenną i niezmierne ważną w szerokorozumianej tematyce badań nad śmiercią. Pamiętać bowiem należy, iż kontakt ze śmiercią jest w medycynie częstszy, niż u przeciętnego człowieka. O ile niektórym ludziom w ciągu całego życia może nie zdarzyć się naoczne widzenie umierania, o tyle medycy często stają się świadkami śmierci swoich pacjentów. Za istotne uważam stwierdzenie przez Doktorantkę, iż u 69% pielęgniarek opieka nad chorym u kresu życia wywoływała silne refleksje nad własnym życiem i śmiercią oraz wpływa na życie osobiste. Śmierć chorego wpływała także silnie na emocjonalność pielęgniarek - 85% pamiętało swój pierwszy kontakt ze śmiercią pacjenta, 87% odczuwało lęk przed śmiercią kogoś bliskiego, a 46% badanych obawiało się własnej śmierci. Dominującym typem zachowań pielęgniarek wobec śmierci był typ emocjonalny (77,9% ankietowanych), a emocjami - smutek (67%), współczucie (59%) oraz bezradność (49%). Uczestniczenie w procesie umierania negatywnie wpływało także na ogólny stan zdrowia pielęgniarek, a wśród aż 46% badanych występowało ryzyko wystąpienia zaburzeń zdrowia wynikające z dużego obciążenia psychicznego. W opinii 48,4% pielęgniarek, jednym z ważniejszych problemów związanych z opieką nad chorym u kresu życia jest kontakt z rodziną chorego, a następnie kontakt z samym chorym (34,9%). Jak słusznie zauważa Doktorantka istnieje konieczność prowadzenia dalszych badań w powyższym zakresie, a także znalezienia rozwiązań pozwalających pielęgniarkom na poradzenie sobie ze stresem związanym ze śmiercią pacjenta. W podsumowaniu pragnę także stwierdzić iż całościowy układ pracy jest przejrzysty, ujęcie tematu rzeczowe, opisy wyników logiczne, a omówienie wyczerpujące. Na podkreślenie zasługuje także bardzo staranna strona edytorska rozprawy doktorskiej. Na tej podstawie stwierdzam, że przedłożona mi do oceny praca doktorska Pani mgr Anny Marii Reczyńskiej nt. Postawy pielęgniarek wobec śmierci pacjenta spełnia wszystkie wymogi stawiane rozprawom doktorskim. Mam więc zaszczyt przedłożyć Wysokiej Radzie Wydziału Nauk o Zdrowiu Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie, pozytywną ocenę rozprawy wraz 6
z wnioskiem o dopuszczenie mgr Anny Marii Reczyńskiej do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Prof. dr hab. n. med. Elżbieta Krajewska-Kułak Prodziekan ds. studenckich Dziekan Wydziału Nauk o Zdrowiu UMB Kierownik Zakładu Zintegrowanej Opieki Medycznej UMB Białystok, 2.11.2015 7