OPTYMALNE WYDATKI INWESTYCYJNE PAŃSTWA A WZROST GOSPODARCZY KONCEPCJA BADANIA

OPTYMALNE WYDATKI INWESTYCYJNE PAŃSTWA A WZROST GOSPODARCZY KONCEPCJA BADANIA Łukasz Nitecki Z a r y s t r e ś c i. Poniższa praca ma charakter przeglądowy badań związku infrastruktury ze wzrostem gospodarczym i przedstawia zarys przyszłych badań autora S ł o w a k l u c z o w e: wzrost gospodarzy; infrastruktura; polityka państwa; polityka fiskalna; inwestycje WSTĘP Spór o istotę infrastruktury we wzroście gospodarczym, choć podejmowany wielokrotnie, nadal nie został rozstrzygnięty. Wyniki badań na ten temat dość często wydają się być ze sobą sprzeczne. Część z nich udowadnia tezę o istotnym pozytywnym wpływie infrastruktury na wzrost gospodarczy, w innych nie zauważono takiej zależności, a jeszcze inne opisują infrastrukturę jedynie

jako skutek wzrostu gospodarczego. Celem poniższej pracy jest przedstawienie koncepcji badania empirycznego, które zostanie wykonane w przyszłości przez autora. 1. ZWIĄZEK INFRASTRUKTURY ZE WZROSTEM GOSPODARCZYM Infrastruktura jako determinant wzrostu gospodarczego jest często traktowana jako rodzaj kapitału w rozumieniu modelu wzrostu Solowa. Co więcej, stanowi ona istotny udział w całości inwestycji publicznych. 1 Stąd skojarzenie wydatków na infrastrukturę z wydatkami inwestycyjnymi państwa, które mogą sprzyjać wzrostowi gospodarczemu (Barro 1989, 1991; Aschauer, 1989; Easterly, Rebelo, 1993; Turnowsky, 2004; Mamatzahis, 2001; Munnel, 1990; Chen, 2006; Marjit, Sasmal, Sasmal, 2013). Wiele badań dowodziło również pozytywnego wpływu na wzrost gospodarczy, szczególnie w długim okresie, nie tylko inwestycji publicznych ogółem ale i samych wydatków na infrastrukturę (R. Sasmal, J. Sasmal, 2016; Aschauer, 1991, 2000; Easterly, Rebelo, 1993; Easterly, Levine, 2001; Nurudeend, Usman, 2010; Yamamura, 2011; Zagraru, Sava, 2014). Rozwój infrastruktury może również powodować wzrost efektywności pozostałych czynników wytwórczych (Development Bank of Southern Africa, 1998). Na tej podstawie można wysnuć tezę, że infrastruktura może pełnić nie tylko 1 Inwestycje w środki trwałe na transport, gospodarkę magazynową i łączność były w Polsce w roku 2000 drugą pozycją pod względem udziału zaraz po przemyśle stanowiąc 22% całości. Obliczenia własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce.

rodzaj kapitału, ale również parametr związany z rozwojem technologicznym w sensie modelu Solowa. Zgodnie z modelem Solowa, oznaczałoby to, że ten rodzaj inwestycji ma wpływ na wzrost gospodarczy przede wszystkim w długim okresie. Według niektórych badań, inwestycyjne wydatki publiczne powodują spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego w długim okresie (Ali, Ali, Rabbi, Hayat, 2013). Podnoszonym argumentem w tej dyskusji jest to, że inwestycje państwowe charakteryzują się niższą efektywnością niż prywatne, więc zwiększanie ich nie sprzyja kondycji gospodarczej kraju. Przedsiębiorcy potrafią trafniej niż państwo przewidzieć trafność decyzji dotyczących lokowania kapitału, więc lepiej, aby jak najbardziej ograniczać działania państwowe w tym obszarze (Amanja, Morrissey, 2005; Blinder, Solow, 1972; Barro, 1981; Darrat, 1988; Friedman, 1978). Tezę tę potwierdza również badanie Colombiera (2011), w którym zwiększenie wydatków publicznych w Szwajcarii sprzyja wzrostowi gospodarczemu. Badacz tłumaczy to zjawisko faktem, że w badanym kraju obywatele mają bardziej bezpośredni wpływ na decyzje o sposobie wydatkowania budżetu państwowego. Ważną zmienną określającą kierunek oddziaływania wysokości wydatków państwowych na wzrost gospodarczy jest więc różnica w stopie zwrotu inwestycji publicznych a prywatnych (Barro, Sala, 1990). Praca Aschauera (1984) dowiodła, że inwestycje publiczne w infrastrukturę są bardziej efektywne od prywatnych.

Ze wzrostem inwestycji na infrastrukturę wiąże się również efekt wypiera inwestycji prywatnych. Szczególnie istotne wydaje się pośrednie działanie wymienionego mechanizmu. Aby zwiększać inwestycje infrastrukturalne, państwo często musi podnosić podatki lub zwiększać dług publiczny, co również może wiązać się z podniesieniem stóp podatkowych w przyszłości. Taka sytuacja może działać demotywująco na przedsiębiorców i bezpośrednio nie dawać im odpowiednio wysokich możliwości inwestycyjnych poprzez pobieranie większej części ich dochodów w postaci podatków. Ważne jest więc, aby możliwie najtrafniej odpowiedzieć na pytanie, czy cena, którą będzie musiało zapłacić społeczeństwo za konkretny poziom inwestycji jest opłacalna mając na uwadze korzyści, jakie dany projekt za sobą niesie (Ratajczak, 2000). Próbą wyjaśnienia sprzecznych kierunków wpływu wydatków na infrastrukturę na wzrost gospodarczy może być teoria wielkiego pchnięcia (Rosenstein-Rodan, 1959). Zgodnie z tą ideą, najuboższym krajom potrzeba nagłego i znacznego przypływu kapitału, aby mogły wyjść z pułapki ubóstwa. Dopiero wtedy możliwe byłoby dla nich budowanie gospodarki o dobrej kondycji. Logicznym następstwem tej teorii jest teza, że ten sam napływ kapitału nie spowodowałby tak znacznej poprawy tempa wzrostu gospodarczego w krajach wysoko rozwiniętych. Na tej podstawie można przypuszczać, że wydatki na infrastrukturę mogą mieć zupełnie inne konsekwencje w zależności od sytuacji państwa. W tym podejściu można jednak spostrzec pewne różnice w proponowanym po-

dejściu przez ekonomistów. Ragnar Nurkse (1963) uważał, że dla krajów najmniej rozwiniętych najbardziej istotną kwestią są inwestycje infrastrukturalne. Powodem tego są przede wszystkim ograniczenia wynikające z braku możliwości jej importu od innych krajów. Dodatkowo, sama infrastruktura już sama w sobie może być pewną zachętą dla przedsiębiorców do dalszych inwestycji, ponieważ otworzyłaby ona nowe możliwe ścieżki rozwoju poprzez np. zwiększenie efektywności handlu międzynarodowego. Odmiennego zdania jest jednak Albert Hirschman (1965), który uważał, że priorytetem dla krajów słabo rozwiniętych jest inwestowanie w czynniki bezpośrednio produkcyjne. Jego zdaniem, państwo powinno wtedy podjąć realizację inwestycji infrastrukturalnych w najlepszym dla rozwoju momencie. Argumentem dla tezy wielkiego pchnięcia jest badanie przeprowadzone dla prowincji Limpopo w Południowej Afryce przy pomocy modelu CGE 2 (Mostert, Van Heerden, 2015). Wynik przedstawia wzrost PKB w długim okresie o 4,46%. W związku ze zwiększeniem efektywności produkcji oraz dochodów, wzrasta również eksport i import. Ważną kwestią jest również zapobieganie nadmiernemu rozwojowi infrastruktury w miejscach posiadających już jej wysoki poziom. Co więcej, niekorzystną sytuacją może być również zdefiniowanie obszaru jako jedynie tranzytowy właśnie przez inwestycje infrastrukturalne (Ratajczak, 2000). 2 Computable General Equilibirum

Kolejnym obszarem, na który inwestycje infrastrukturalne mogą mieć pozytywny wpływ jest zatrudnienie. Dane przedsięwzięcia tej sfery mogą stworzyć nowe miejsca pracy i następnie wpłynąć na ożywienie gospodarcze związane z efektem mnożnikowym według teorii Keynesistowskich. Należy jednak mieć na uwadze, że skutki te będą miały charakter jedynie krótkookresowy i w rzeczywistości może nie występować stworzenie realnie nowych miejsc pracy, a jedynie spowodować transfer pracy z innych obszarów (Ratajczak, 2000). Wpływ inwestycji infrastrukturalnych na zatrudnienie w krótkim okresie potwierdza badanie (Mostert, Van Heerden, 2015). Szok w inwestycjach infrastrukturalnych powodował wzrost zatrudnienia oraz nakładów produkcyjnych. Badacze spostrzegli, że w badanej sytuacji konsumpcja i inwestycje gospodarstw domowych rosną szybciej niż produkcja, co spowodowałoby zmniejszenie eksportu. Według badania, zatrudnienie w długim okresie wzrasta o 1,97%. Warto zwrócić uwagę na problem, że infrastruktura może być traktowana również jako dobro konsumpcyjne. Zgodnie z prawem Wagnera, rozwój społeczny wiąże się ze wzrostem potrzeb społecznych w obszarze usług publicznych (Ratajczak 2000). Bogacące się społeczeństwo znacznie chętniej może korzystać ze środków transportu w celach rekreacyjnych. Taka sytuacja mogłaby spowodować wzrost inwestycji infrastrukturalnych, co byłoby skutkiem wyższego tempa wzrostu zamiast jego przyczyną. Należy więc mieć na uwadze, że dodatni znak parametru zmiennej opisującą infrastrukturę może nie dawać do-

wodu na jej pozytywny wpływ na gospodarkę ze względu na odwrotną przyczynowość. Podobną tezę wysuwa Barro (1990) z tą jednak różnicą, że mówi w kontekście potrzeb usługowych przedsiębiorstw. Dynamiczny rozwój firmy niejednokrotnie może być związany z potrzebą wykorzystania nowych środków infrastrukturalnych. Inwestycje w tym zakresie byłyby więc zarazem skutkiem zwiększonego tempa wzrostu gospodarczego, jak i czynnikiem produkcji komplementarnym dla pozostałych, ponieważ sam w sobie umożliwiałby skorzystanie z potencjalnych szans. Infrastrukturę można również rozpatrywać jako rodzaj kapitału niebędący środkiem produkcji, a raczej jej wsparciem. Takie podejście traktuje zasób infrastruktury jako czynnik wzrostu gospodarczego komplementarny do pozostałych. W takiej sytuacji nietrudno wyobrazić sobie ujemny wpływ wydatków na infrastrukturę na wzrost gospodarczy w sytuacji, gdy poziom pozostałych czynników produkcji znacznie przewyższa pewien odpowiedni dla niego poziom infrastruktury. Zakładając prawdziwość tezy o komplementarności pomiędzy infrastrukturą a pozostałymi czynnikami produkcji, można przypuszczać, że istnieje pewien ich wzajemny optymalny poziom. Głos o tym, że istnieje pewne optimum proporcji wydatkowania wypracowanego dochodu w celu maksymalizacji tempa wzrostu gospodarczego został już podniesiony przez Lewisa (1954). Munnel (1990) i Easterly (1992) w swoich badaniach podnieśli tezę, że inwestycje państwowe są uzupełnieniem prywatnych. Stąd można przypuszczać,

że istnieje pewna optymalna proporcja pomiędzy obiema wartościami. Zbyt wysokie inwestycje publiczne mogą pozbawiać prywatnych przedsiębiorców ich inwestycji, a zbyt niskie mogą powodować niepełne wykorzystanie potencjały prywatnych inwestycji. Jako przykład drugiej sytuacji można podać dwa współpracujące przedsiębiorstwa, które same dysponują bogatym kapitałem, ale mają utrudnioną komunikację między sobą przez niedostosowane drogi, których budowa leży zazwyczaj w rękach państwa. Odwrotną byłaby sytuacja, w której firmy mogą komunikować się ze sobą bez żadnych przeszkód, a pomimo tego, jest podejmowana rozbudowa kolejnych dróg, które i tak nie byłyby wykorzystywane. Istnienie optimum dla poziomu infrastruktury potwierdza również badanie Canninga i Pedroniego (2004). Według pracy, opłaca się inwestować w infrastrukturę, gdy jej poziom znajduje się poniżej poziomu optymalnego. W takiej sytuacji inwestycji poskutkują zwiększeniem tempa wzrostu gospodarczego w długim okresie. Nakłady na infrastrukturę w momencie, gdy jej poziom jest powyżej optymalnego, spowodują spowolnienie gospodarcze w długim okresie. Mając również na uwadze powyższe badania, można przypuszczać, że poziom infrastruktury może nie tylko przyczyniać się do tempa wzrostu, ale również może być jego wynikiem i być traktowany jako konsumpcja publiczna. Zrozumiałe jest więc, że kraje najuboższe, w których brak odpowiedniej infrastruk-

tury jest poważnym problemem rozwijają się najwolniej, a kraje z dojrzałą gospodarką, które przez lata rozwoju zdołały rozbudować odpowiednią infrastrukturę, rozwijają się w tempie wolniejszym od rozwijających się, które dopiero są w trakcie rozbudowywania infrastruktury. Stąd może wynikać istnienie optimum wynikającego z badania. Klasyczne metody badania kierunku wpływu wysokości poszczególnych wydatków na rozwój państw mogą spotykać się jednak ze znaczną krytyką. Jeśli badane są jedynie znaki i wartości parametrów przy zmiennych określających poziom lub przyrost danych kategorii budżetów publicznych korzystając przy tym ze standardowych metod regresji, mogą zaistnieć pewne zakłamania. Konsekwencją takiego podejścia jest choćby nieuniknione łamanie formuły ceteris paribus. Zakładając, że państwo dysponuje stałym budżetem, niemożliwe będzie zwiększenie jednej kategorii nie zmniejszając żadnej z pozostałych i odwrotnie. Jeśli jednak dopuścić taką sytuację i pominąć założenie o stałym poziomie budżetu publicznego, należy mieć na uwadze kolejne poważne konsekwencje. W takiej sytuacji państwo byłoby zmuszone na zwiększenie długu publicznego lub podniesienie podatków. Taka sytuacja może mieć znacznie poważniejsze konsekwencje na wzrost gospodarczy, a wnioskowanie na podstawie wyników estymacji byłoby niezwykle utrudnione choćby z powodu obciążenia przez efekt pominiętych zmiennych (Kono, Miyakoshi, Terasawa, 2010).

2. KONCEPCJA BADANIA Mając na uwadze powyższe badania, można przypuszczać, że istnieje pewne optimum wydatków inwestycyjnych państwa na infrastrukturę. Z jednej strony, wydatki na infrastrukturę mają pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy, a z drugiej, ograniczają one (poprzez podnoszenie podatków) inwestycje prywatne, które są bardziej efektywne. Można więc przypuszczać, że należy jak najbardziej ograniczać inwestycje państwowe. Jednak zbyt niskie wydatki na infrastrukturę mogą powodować nieefektywne wykorzystanie inwestycji prywatnych. Badaniu zamierza się poddać tezę o istnieniu optimum pomiędzy wydatkami na infrastrukturę w danym okresie a wszystkimi wydatkami inwestycyjnymi, publicznymi oraz prywatnymi. Autor zakłada istnienie takiej zależności na podstawie tezy o komplementarnym charakterze infrastruktury z pozostałymi czynnikami wytwórczymi. Jak wykazują niektóre z badań, infrastruktura sama w sobie może nie przyczyniać się do zwiększenia tempa wzrostu. Prawdopodobnie jest przede wszystkim wsparciem oraz limitem dla pozostałych czynników produkcji. Infrastruktura powinna być na takim poziomie, jakiego potrzebuje akurat dana gospodarka. Zbyt niski jej poziom może ograniczyć zdolności wytwórcze, a zbyt wysoki nie przyczyni się do poprawy gospodarczej, a może być jedynie generatorem kosztów, co z kolei może być przyczyną podniesienia podatków i zwiększenia długu publicznego. Ponieważ polityka państwa może mieć

wpływ przede wszystkim na te wartości, w poszukiwaniu optimum postanowiono pominąć pozostałe czynniki w celu uproszczenia modelu. Mając na uwadze tezę, że badane czynniki są komplementarne względem siebie, zasadne jest stwierdzenie, że w celu maksymalizacji tempa wzrostu gospodarczego, powinny być one w stałej dla siebie relacji na swoich poziomach. Biorąc pod uwagę zjawisko deprecjacji kapitału, można uznać, że państwa, które utrzymywałyby badane optimum na przyrostach zmiennych, w długim okresie coraz bardziej przybliżałyby się do swojej optymalnej ścieżki wzrostu. Pierwszym problematycznym zagadnieniem jest wybór miernika określającego infrastrukturę. Okazuje się, że jest to jednak pojęcie bardzo rozległe. W celu zachowania prostoty modelu i zarazem wzięcia pod uwagę wystarczająco szerokiego pola zagadnienia, proponuje się, aby za mierniki infrastruktury obrać: 1. Długość dróg utwardzonych 2. Długość linii kolejowych 3. Długość sieci energetycznych 4. Procent ludności z dostępem do Internetu. Optimum proporcji wydatkowania na infrastrukturę będzie rozważone jako proporcja wydatków państwa pomiędzy infrastrukturę a kapitał publiczny i prywatny. Jako argument przemawiający za tą tezą jest idea wspierania efektywności kapitału i pracy przez poziom infrastruktury wg poniższego wzoru:

Y t = A t G t α K t β L t 1 α+β Gdzie: Y realny produkt K zasób kapitału L zasób pracy G zasób infrastruktury A produktywność czynników produkcji Dane użyte do badania będą miały postać panelową. Najpierw, zamierza się zbadać stacjonarność poziomów infrastruktury oraz realnego produktu względem występującego kapitału. W przypadku niestacjonarności tych zmiennych, zbadana zostanie kointegracja pomiędzy tymi zmiennymi, a następnie przeprowadzony test przyczynowości w sensie Grangera. Po zbadaniu znaków parametrów w każdym kraju z osobna, mając na uwadze jedynie ich szeregi czasowe, będzie możliwe zaobserwowanie występowania optimum wydatków na infrastrukturę państwa względem kapitału maksymalizującego wzrost gospodarczy w długim okresie. PODSUMOWANIE Związek infrastruktury ze wzrostem gospodarczym, pomimo wielu badań na ten temat, nadal jest niejasno wyjaśniony. Niektóre z badań wskazują na dodatnią korelację pomiędzy zjawiskami, inne odwrotną. Prace ukazują niekiedy

jej krótkookresowy wpływ na zatrudnienie. Problemem okazuje się sama przyczynowość zjawiska. Możliwe, że w niektórych sytuacjach poziom infrastruktury jest determinantem wzrostu, a w innych okazuje się, że jest jego wynikiem jako środek umożliwiający zwiększenie konsumpcji. Najbardziej zasadne wydaje się traktowanie infrastruktury jako czynnika komplementarnego dla pozostałych czynników produkcji i na tej podstawie można przypuszczać, że istnieje pewna optymalna relacja tych zmiennych maksymalizująca tempo wzrostu gospodarczego. Ze względu na rozmiary inwestycji w tym obszarze, temat jest zdecydowanie warty dalszego zgłębiania. LITERATURA Ali S., Ali N., Hayat U., Rabbi F. The composition of public expenditures and economic growth: evidence from Pakistan, International Journal of Social Economics Vol. 40 Issue: 11, pp. 1010-1022, 2013. Amanja M., Morrissey O. Fiscal policy and economic growth in Kenya, CREDIT Research Paper No. 05/06, 2005. D. A. Aschauer, Is Public Expenditure Productive1?, Journal o f Monetary Economics 1984, nr 24, s. 191. Aschauer D. A. Is government spending productive?, Journal of Monetary Economics vol. 23, 177-200, 1989. Aschauer D. A. Transportation Spending and Economic Growth. The effects of Transit and Highway Expenditures. American Public Transport Transit Association, 1-34, 1991. Aschauer D. A. Public capital and economic growth: issues of quantity, finance, and efficiency. Economic Development and Cultural Change, 48(2), 391-406, 2000. Barro R. J. Output effects of government purchases, Journal of Political Economy 89, 1981.

Barro R. J. Economic growth in a cross section of countries, National Bureau of Economic Ressearch, Cambridge 1989. R. J. Barro, Government Spending in a Simple Model o f Endogenous Growth, Journal of Political Economy 1990, vol. 98, nr 5, s. 103-125. Barro R. J. Economic Growth in a Cross Section of Countries, Quarterly Journal of Economics 106, 1991 Barro R. J., Sala i Martin X. Public finance in models of economic growth, National bureau of economic research, Cambrige 1990. Blinder A. S., Solow R. M. Does fiscal policy matter?, Econometric Research Program Research Memorandum No. 144, 1972. Canning D., Pedroni P. 2004 The Effect of Infrastructure on Long Run Economic Growth, Harvard University Chen B. Economic growth with an optimal public spending composition, Oxford Economic Papers 58, 123-136, 2006. Colombier C. Does the composition of public expenditure affect economic growth? Evidence from the Swiss case, Applied Economics Letters 18, 1583-1589, Bern 2011. Darrat A. F. Have large budget deficits causes rising trade deficits?, Southern Economic Journal Vol. 54m pp. 879-887, 1988 Development Bank of Southern Africa. (1998). Infrastructure: A foundation for development. Development report. Midrand: Development Bank of Southern Africa. Easterly W., Levine R. What have we learned from a decade of empirical research on growth? It s Not Factor Accumulation: Stylized Facts and Growth Models, The World Bank Economic Reviews 15(2), 177-219, 2001. Easterly W., Levine R., Rebelo S. How do national policies affect long-run growth? A research agenda, World Bank Discussion Paper No. 164, 1992

Easterly W., Rebelo S. Fiscal policy and economic growth: an empirical investigation, NBER working paper series, Cambridge 1993 Friedman M. The limitations of tax limitations, Policy Review, Summer, pp. 7-14, 1978. A. O. Hirschman, Strategie du developpement economique, Les editions ouvricres, Paris 1964, s. 105-112. Kono T., Miyakoshi T., Terasawa K. Optimal adjustment of the composition of public expenditure in developing countries, Pacific Economic Review, 15:5, 2010 Lewis W. A., Economic Development with Unlimited Supply of Labour, The Manchester School 1954. Mamatzahis E. C. The effect of public expenditure on private investment: an empirical application in: the asymetric global economy, w Paraskevopoulos C. C., Geogakopoluos T., Michelis L. Growth, Investment and Public Policy, APF Press, Toronto 2001. Marjit S., Sasmal J., Sasmal R. Nature of government spending and economic growth in Indian states: Revenue vs capital expenditures, 49 th Annual Conference of the Indian Econometric Society, Patna University, Patna 2013 Sasmal J., Sasmal R. Public expenditure, economic growth and poverty alleviation, International Journal of Social Economics vol. 43 No. 6, 2016, Midnapore 2016. Mostert J. W., Van Heerden J. H. A computable general Eqilibrium (CGE) Analysis of the Expenditure of Infrastructure in the Limpopo Economy in South Africa, International Atlantic Economic Society 2015 Munnel A. H. Why has productivity growth declined? Productivity and public investment, New England Economic Review, January/February, pp. 3-22, 1990. R. Nurkse, Wpływ obrotow międzynarodowych na rozwoj gospodarczy, PWE, Warszawa 1963, s. 84-85.

Nurudeen A., Usman A. Government Expenditure And Economic Growth in Nigeria, 1979-2008: A Disaggregated Analysis, Business and Economics Journal, BEJ-4, 1-11, Abuja 2010. Ratajczak M. Infrastruktura a wzrost i rozwój gospodarczy, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny I Socjologiczny 2000 P. N. Rosenstein-Rodan, Uwagi o teorii wielkiego pchnięcia, Ekonomista 1959, nr 2. Sava A. S., Zugravu B. G. Patterns in the composition of public expenditures in CEE countries, Procedia Economics and Finance 15 (2014) 1047-1054, Iasi 2014. Solow R. M. A Contribution to the Theory of Economic Growth, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 70, No. 1. (Feb., 1956), s. 85. Turnowsky S. J. The transitional dynamics of Öscal policy: long-run capital accumulation and growth, Journal of Money Credit and Banking vol. 6 No. 5, pp. 883-910, 2004. Yamamura E. Decomposition of the effect of government size on growth, Economics Letters 112(3), 230-232, 2011. Główny Urząd Statystyczny