Frgm. Agron. 34(3) 217, 142 152 PORÓWNANIE REAKCJI PRODUKCYJNO-ROZWOJOWEJ ROŚLIN MIĘDZYPLONU ŚCIERNISKOWEGO W ZALEŻNOŚCI OD GATUNKU I SPOSOBU SIEWU CZ. II. WZROST i KONKURENCJA Tdeusz Zjąc 1, Agnieszk Klimek-Kopyr 1, Ryszrd Mzurek 2, Andrzej Oleksy 1, Bogdn Kulig 1, Mrt Hennig 1 1 Instytut Produkcji Roślinnej, 2 Ktedr Gleoznwstw i Ochrony Gle, Uniwersytet Rolniczy w Krkowie, Al. A. Mickiewicz 21, 31-12 Krków Synopsis. Doświdczeni polowe z uprwą międzyplonów ścierniskowych przeprowdzono w nstępujących miejscowościch i ltch: Pruchn 21, Wiejc 213 i Minocice 214. W odstępch tygodniowych porównno dynmikę wzrostu roślin czterech gtunków: gorczyc ił, fceli łękitn, łuin wąskolistny gorzki, wąsolistny groch siewny, wysinych w siewie czystym i miesznym. Gorczyc ił pod względem rozwojowym w miesznkch z fcelią ył gtunkiem dominującym. W 5-tym tygodniu wegetcji, niezleżnie od miejscowości, rośliny gorczycy iłej osiągły fzę kwitnieni. Pozostłe gtunki międzyplonu ścierniskowego rozwijły się wolniej, poniewż fzę kwitnieni osiągły po 8-miu tygodnich wegetcji. Średnic łodygi roślin międzyplonowych, zleżł od wrunków siedliskowych, dnej miejscowości i roku dń, cech gtunkowych, tkże porównywnych sposoów siewu czysty lu mieszny. Ntężenie konkurencji międzygtunkowej w łnie miesznek międzyplonów ścierniskowych, yło zróżnicowne i zleżne od miejscowości w której prowdzono doświdczeni polowe. Łączn wrtość LER dl miesznek gorczycy z fcelią orz łuinu z grochem, tylko w miejscowości Minocice wyniosł powyżej 1., co wskzuje, że miesznki lepiej plonowły w porównniu do gtunków uprwinych w siewie czystym. Słow kluczowe: dynmik wzrostu, wyrównnie wysokości, konkurencj międzygtunkow WSTĘP Międzyplony ścierniskowe w wyniku stwierdzonych korzystnych oddziływń (wielorkich) n środowisko gleowe i przyrodnicze, stnowią nieodzowny element proekologicznej polityki rolnej, zwłszcz w wrunkch ekologicznej lu integrownej produkcji roślinnej [Brnt i in. 29, Doltr i Olesen 213, Wds 1997]. Występuje powszechn zgod różnych utorów, że pozprodukcyjnym i ewidentnie korzystnym fktem płynącym z uprwy międzyplonów jest ogrniczenie wymywni zotu z profilu gley orz efektywn ochron przeciwerozyjn gle. Wds [1996] ustlił, że efekt plonotwórczy przyornej iomsy fcelii i oiku n plonownie ziemników i kpusty w wrunkch gley lekkiej ył nlogiczny jk oornik, ntomist przyornie wyki i żyt yło pod tym względem lepsze w porównniu do tego nwozu orgnicznego. Brnt i in. [29] podkreślją, że międzyplony mogą podnosić plonownie, zwiększć wykorzystnie zotu przez rośliny nstępcze. Rinnofner i in. [28] udowodnili, że miesznk międzygtunkow (strączkowo-niestrączkow), produkuje więcej iomsy i kumuluje więcej zotu, w porównniu do zsiewu jednogtunkowego. W niektórych krjch Europy Dni, 1 Adres do korespondencji corresponding ddress: rroleksy@cyf-kr.edu.pl
Porównnie rekcji produkcyjno-rozwojowej roślin międzyplonu ścierniskowego... 143 Szwjcri, zwrc się uwgę n fkt, że w przyszłości potencjł plonowni roślin ędzie zleżny od rozwoju nowych technologii w uprwie orz tworzeniu nowych rdziej plennych odmin [Finger 211, Olesen i in. 29]. Gondek i Zjąc [23] wykzli, że przyorn ioms roślin oowtych prowdzi do tworzeni się w poziomie próchnicznym gley słodkiej próchnicy, z przewgą kwsów huminowych. Przeciwne zjwisko występuje po zorniu słomy jęczmieni, iomsy trw lu roślin krzyżowych zwłszcz gorczycy iłej, których ioms w gleie przeksztłcn jest w próchnicę kwśną, o przewdze kwsów fulwowych. Przyorn ioms międzyplonów, w drodze rozkłdu i przemin iochemicznych zchodzących w gleie, uwlni ngromdzone w niej iogeny z różną szykością, poniewż rozkłd roślin oowtych przeieg z większą szykością, niż m to miejsce w odniesieniu do msy orgnicznej gtunków niemotylkowych [Jensen 1992]. Optymlizcj skłdu otnicznego międzyplonów ścierniskowych, determinuje oecność gtunków roślin oowtych, poniewż rolnicy dążą do uzyskni dużego ngromdzeni zotu w iomsie tego typu uprw [Ketinge i in. 1998, Rinnofner i in. 28, Zjąc i in. 27]. Docenijąc uznną rolę roślin z tej rodziny otnicznej w tego rodzju zsiewch, ktulnie podejmuje się wprowdzenie nietypowych gtunków, pochodzących ze strefy sutropiklnej, w opinii pomysłodwców dn lepszych w uprwie, z uwgi n ociepljący się klimt. Te wyniki wskzują, że w wrunkch klimtycznych Norwegii uprw międzyplonów przyczyni się do intensyfikcji produkcji jrych roślin zożowych, nie tylko przez ogrniczenie strt wymywni zotu le poprzez wzrost retencji zotu, tym smym wzrost plonowni [Doltr i Olesen 213]. Empirycznie wykzno że, międzyplony ścierniskowe uprwine n cele nwozowe jko nwozy zielone, zwłszcz zestwione z gtunków roślin oowtych, przyczyniją się do wzrostu plonowni roślin nstępczych, pomimo zmniejszeni lu zniechni nwożeni zotem [Biskupski i in. 214, Pudełko i Szukł 27, Zjąc 26]. Międzyplony mogą yć wykorzystywne jko iologiczne nrzędzie do poprwy wykorzystni zotu w płodozminie [Thorup-Kristensen i in. 23]. Strączkowe międzyplony mogą poprwić dostrcznie zotu poprzez proces wiązni zotu, w szczególności w systemie rolnictw ekologicznego [Huggrd-Nielsen i in. 29]. Wilczewski [24] podkreśl, że gtunki roślin z rodziny Brssiccee, uprwine w międzyplonie ścierniskowym, wytwrzją istotnie większą msę resztek poziorowych niż słonecznik zwyczjny i fceli łękitn. Międzyplony ogrniczją strty zotu i innych skłdników odżywczych pozostjących w gleie po ziorze plonu głównego, uczestniczą w ich trnsferze do nstępczych uprw zwiększjąc wykorzystnie zotu [Stute i Posner 1995]. W odniesieniu do uprwy międzyplonów w Polsce, szeroko oceninej n oszrze woj. mzowieckiego, przez Korsk-Admowicz i in. [213], którzy ustlili, że n tym terenie Polski njwiększe znczenie gospodrcze miły międzyplony ścierniskowe, uwżne zgodnie przez rolników z njłtwiejsze w uprwie. Zjąc i in. [217] udowodnili, że w różnych wrunkch środowisk rolniczego krju, wysokie opdy tmosferyczne w miesiącch siewu i dlszej wegetcji roślin międzyplonowych, umożliwiły prwidłowy wzrost i rozwój roślin i łnu, co zpewniło rdzo dore wrunki dl osiągnięci wysokiej produkcyjności. Jk wynik z dń Steiner i Htfield [28] możn z dużym prwdopodoieństwem rokowć, że ociepljący się klimt w skli glolnej może ogrniczć powodzenie rolników w uprwie międzyplonów ścierniskowych, których wegetcj m miejsce w wrunkch ndmiernej tempertury powietrz i niedooru wody. Flloon i Betts [21] zznczją, że zmienijące się wrunki hydrologiczne stną się w przyszłości kluczowe do prowdzeni włściwej selekcji gtunkowej roślin przydtnych do uprwy w międzyplonch. Pomimo przedstwionych powyżej różnorodnych dń z uprwą międzyplonu ścierniskowego, spordycznie podejmowno ocenę wzjemnego oddziływni gtunków roślin podczs wspólnej wegetcji, poniewż yły wysine w siewie jednogtunkowym. Siewy mieszne
144 T. Zjąc, A. Klimek-Kopyr, R. Mzurek, A. Oleksy, B. Kulig, M. Hennig gtunków roślin międzyplonu ścierniskowego yły jedynie przedmiotem dń, przeprowdzonych we wschodniej Austrii przez Rinnofner i in. [28] orz w południowej Polsce [Zjąc i in. 27]. W dnich z miesznkmi międzyplonu ścierniskowego, spordycznie podejmowno nlizy temp wzrostu, wymirów cech morfologicznych roślin, co w ewidentny sposó zmniejsz zkres użytecznych informcji, nieodzownych do doskonleni tego sposou uprwy, której nsilenie zwiększ się z uwgi n wymóg utrzymni zzieleni pól uprwnych w oszrowo większych gospodrstwch rolnych. MATERIAŁ I METODY Jednoroczne doświdczeni yły relizowne tylko w jednej miejscowości i w jednym roku: Pruchn pow. cieszyński (21 r.), Wiejc pow. wrszwski zchodni (213 r.) orz Minocice pow. miechowski (214 r.). Mterił dwczy stnowiły nstępujące gtunki roślin rolniczych: gorczyc ił (Sinpis l), fceli łękitn (Phceli tncetifoli), wysine w siewie czystym i miesznym. Rośliny oowte yły reprezentowne przez łuin wąskolistny gorzki (Lupinus ngustifolius) orz wąsolistny groch siewny (Pisum stivum). Szczegółowo wrunki grotechniczne i groklimtyczne prowdzonych doświdczeń polowych, cłościowo przedstwiono w 1-szej części prcy [Zjąc i in. 217]. W czsie wegetcji międzyplonów w odstępch tygodniowych dokonywno pomirów wysokości 1-ciu losowych roślin, czterech gtunków międzyplonu ścierniskowego, uprwinych w czystym siewie orz w dwóch miesznkch. Pomiry prowdzono n kżdym poletku. Notowno klendrzowe dty wystąpieni chrkterystycznych fz rozwojowych. Przed ziorem, losowo porno po 1 roślin z kżdego poletk, celem oznczeni wysokości orz zmierzeni średnicy dolnego odcink łodyg n wysokości 5 cm od powierzchni gley, wykorzystując do tego celu elektroniczną suwmirkę f-my Yto. W plonie miesznek dwugtunkowych określono udził iomsy poszczególnych komponentów. Uzyskne dne posłużyły od wyliczeni współczynnik ekwiwlentu terenowego LER (Lnd Equivlent Rtio) [Med i Willey 198] orz współczynnik konkurencyjności CR (Competitive Rtio) [Willey i Ro 198]. LER określono według wzoru: LER = LERi + LERj, gdzie: LERi = Yij/Yii, LERj = Yji /Yjj Yii plon gtunku i w siewie czystym, Yjj plon gtunku j w siewie czystym, Yij plon gtunku i w miesznce z gtunkiem j, Yji plon gtunku j w miesznce z gtunkiem i. Wrtość LER większ od jedności ozncz, że miesznk jest rdziej efektywną formą uprwy, niż zsiewy czyste. Współczynnik konkurencyjności CR oliczono ze wzoru: CRi = (LERi /LERj ) (Zji/Zij), CRj = (LERj /LERi ) (Zij/Zji). Zji proporcje wysiewu gtunku j w miesznce z gtunkiem i, Zij proporcje wysiewu gtunku i w miesznce z gtunkiem j, Wrtość CRi równ jedności wskzuje, że o gtunki mją tkie sme zdolności konkurencyjne. Wrtość CRi większ od jeden wskzuje, że gtunek i jest rdziej konkurencyjny, niż gtunek j. Wrtość CRi mniejsz od jeden wskzuje, że gtunek j jest rdziej konkurencyjny niż i. Uzyskne dne poddno nlizie sttystycznej, wykorzystując do tego celu pkiet Sttistic (dt nlysis softwre system), version 1, istotność różnic oceniono testem Tukey, n poziomie istotności α =,5.
Porównnie rekcji produkcyjno-rozwojowej roślin międzyplonu ścierniskowego... 145 WYNIKI I DYSKUSJA W rozwoju gtunków roślin niemotylkowych, przypdjącego pomiędzy fzą siewki, fzą pełni kwitnieni szykość wzrostu wydłużeniowego zleżł od gtunku, miejscowości i sposou siewu (rys. 1). Gorczyc ił odznczł się njwiększą dynmiką wzrostu roślin, zwłszcz w miejscowości Wiejc (213). We wszystkich miejscowościch, w siewie miesznym rozwój roślin tego gtunku, uległ niewielkiemu, le istotnemu spowolnieniu. Pod względem rozwojowym w miesznkch gorczyc ił ył gtunkiem dominującym. W 5-tym tygodniu wegetcji, niezleżnie od miejscowości, rośliny gorczycy iłej osiągły fzę kwitnieni, pondto yły dwukrotnie wyższe w porównniu do fcelii. W miesznce zestwionej z roślin niemotylkowych, gorczycy iłej towrzyszył fceli, której rośliny wolniej rosły i dłużej się rozwijły, osiągjąc fzę kwitnieni w 8 tygodniu wegetcji. wysokość - height [cm] 14 12 1 8 6 4 2 siew mieszny mixture 1 2 3 4 5 Gorczyc ił - White mustrd 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 wysokość - height [cm] 8 7 6 5 4 3 2 1 siew mieszny mixture Fceli łękitn - Tnsy phceli Średnie zznczone różnymi litermi, różnią się istotnie/the mens with different letter differed significntly Rys. 1. Porównnie dynmiki wzrostu roślin gorczycy i fcelii w przedziłch tygodniowych, w zleżności od sposou siewu i miejscowości; z lewej dne dl miejscowości Pruchn (21), w środku dl Wiejc (213), z prwej dl Minocice (214) Fig. 1. Comprison of the dynmics of white mustrd nd tnsy phceli growth t weekly intervls, depending on the method of sowing nd loclities; on the left side, the dt of Pruchn (21) is presented, in the middle- the dt for Wiejc (213), nd on the right sight, the dt for Minocice (214) is shown
146 T. Zjąc, A. Klimek-Kopyr, R. Mzurek, A. Oleksy, B. Kulig, M. Hennig wysokość - height [cm] wysokość - height [cm] 8 7 6 5 4 3 2 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 siew mieszny mixture siew mieszny mixture Łuin wąskolistny Nrrow leved lupin Groch - Field pe fil Średnie optrzone różnymi litermi, różnią się istotnie/the mens with different letter differed significntly Rys. 2. Porównnie dynmiki wzrostu gorzkiego łuinu wąskolistnego i wąskolistnego grochu siewnego w przedziłch tygodniowych, w zleżności od sposou siewu i miejscowości; z lewej dne dl miejscowości Pruchn (21), w środku dl Wiejc (213), z prwej dl Minocice (214) Fig. 2. Comprison of the dynmics of nrrow leved lupin nd field pe fil growth t weekly intervls, depending on the method of sowing nd the loclities; on the left side, the dt of Pruchn (21) is presented, in the middle- the dt for Wiejc (213), nd on the right sight, the dt for Minocice (214) is shown N rysunku 2 przedstwiono dynmikę wzrostu gtunków roślin strączkowych, czyli łuinu wąskolistnego i grochu siewnego. Wrunki siedliskowe w poszczególnych miejscowościch, tkże sposó siewu różnicowły dynmikę wzrostu roślin. Tempo wzrostu i rozwoju roślin grochu siewnego, we wszystkich miejscowościch i ltch, yło większe niż oserwowne u łuinu wąskolistnego. Groch pstewny w wrunkch siewu miesznego, jko roślin towrzysząc, zdołł zdominowć łuin wąskolistny, pod względem wysokości. W fitocenozie miesznek roślin strączkowych, łuin wąskolistny stnowił efektywną podporę dl grochu. Njlepiej rozwijł się groch pstewny w miejscowości Minocice (214), w której rośliny tego gtunku yły njwyższe. W tej miejscowości różnic w wysokości roślin oydwu gtunków roślin oowtych, wyniosł prwie 2 cm, n korzyść grochu pstewnego. Rinnofner i in. [28], porównywli trójgtunkowe miesznki, które zestwiono z roślin oowtych: grochu polnego (peluszk), wyki siewnej i lędźwinu siewnego, lu roślin niemotylkowtych: fcelii, rzodkwi oleistej i rzepy ścierniskowej, tkże te dwie grupy wysine w miesznce sześciogtunkowej, który to oiekt trktowno jko porównwczy. Ze względu n tk zestwione miesznki, nie
Porównnie rekcji produkcyjno-rozwojowej roślin międzyplonu ścierniskowego... 147 yło możliwe podjęcie nlizy wzjemnych oddziływń międzygtunkowych. W tych dnich poziom plonowni (t h -1 ) uksztłtowł się nstępująco: miesznk roślin oowtych 3,46. niemotylkowtych 5,55, w złożonej z 6-ciu gtunków miesznce 5,99, ntomist ngromdzenie (kg h -1 ) zotu w pod- i ndziemniej iomsie porównywnych trzech oiektów wyniosło odpowiednio: 96; 94 i 141. Końcow (w czsie zioru) wysokość roślin międzyplonu ścierniskowego zleżł od gtunku, miejscowości i sposou siewu (rys. 3). Njwyższe rośliny wyksztłcił gorczyc ił, zwłszcz w miejscowości Minocice (214. We wszystkich miejscowościch gorczyc ił uprwin w miesznkch z fcelią łękitną ył niższ, w porównniu do siewu czystego. Odwrotnie, w łnie fcelii łękitnej rośliny z siewu miesznego yły wyższe, co znmionuje wyrównywnie wysokości roślin gtunków międzyplonów w łnie. W siewie miesznym rośliny łuinu wąskolistnego chrkteryzowły się zróżnicowną wysokością, co wystąpiło wyrźnie w miejscowości Pruchn (21). Inczej sytucj wyglądł w miejscowości Minocice (214), w której rośliny łuinu wąskolistnego z siewu miesznego yły wyrźnie niższe czyli zdominowne przez uprwę towrzyszącą grochu siewnego. Groch siewny wyksztłcił rośliny o zliżonej wysokości wysokość roślin - plnt height [cm] wysokość roślin - plnt height [cm] 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 12 1 8 6 4 2 Gorczyc ił - White mustrd siew mieszny mixture Fceli łękitn - Tncy phceli Loklizcj - Locliztion 12 1 8 6 4 2 12 1 8 6 4 2 Łuin wąskolistny - Nrrow leved lupin Groch - Field pe 'fil' Loklizcj - Locliztion Średnie zznczone różnymi litermi różnią się istotnie/the mens with different letter differed significntly Rys. 3. Ksztłtownie się wysokości roślin międzyplonu ścierniskowego podczs zioru w trzech miejscowościch; 1 Pruchn (21); 4 Wiejc (213) i 5 Minocice (214) w zleżności od gtunku i sposou siewu Fig. 3. The hring of the length of ctch crops during mturity stge in the loclities; 1 Pruchn (21); 4 Wiejc (213) nd 5 Minocice (214), depending on the method of sowing nd the loclities
148 T. Zjąc, A. Klimek-Kopyr, R. Mzurek, A. Oleksy, B. Kulig, M. Hennig średnic łodygi - stem dimeter [mm] średnic łodygi - stem dimeter [mm] 1 8 6 4 2 1 8 6 4 2 Gorczyc ił - White mustrd 1 Fceli łękitn 4- Tncy phceli 5 15 12 9 6 3 6 5 4 3 2 1 Łuin wąskolistny - Nrrow leved lupin 1 Groch - Field 4 pe 'fil' 5 siew mieszny mixture Loklizcj - Locliztion Loklizcj - Locliztion Średnie zznczone różnymi litermi różnią się istotnie/the mens with different letter differed significntly Rys. 4. Porównnie średnicy łodygi głównej gtunków roślin międzyplonowych w trzech miejscowościch; 1 Pruchn (21); 4 Wiejc (213) i 5 Minocice (214), w zleżności od sposou siewu Fig. 4. Comprison of the stem dimeter of the ctch crops species in the loclities; 1 Pruchn (21); 4 Wiejc (213) i 5 Minocice (214), depending on the method of sowing nd the loclities jk łuin wąskolistny, jedynie w miejscowości Wiejc (213. W pozostłych miejscowościch (Pruchn i Minocice), rośliny tego gtunku, uprwinego w siewie miesznym z łuinem wąskolistnym yły wyższe. W miesznkch wysokość roślin gorczycy i łuinu ył niższ od wrtości tej cechy zmierzonej dl siewu czystego tych gtunków. Tk zchodzące relcje, w odniesieniu do wysokości roślin, pomiędzy gtunkmi w czsie wspólnej wegetcji, świdczą o wystąpieniu konwergencji wysokości, wynikjącej z mniejszej konkurencji międzygtunkowej, w porównniu do konkurencji wewnątrzgtunkowej, któr ujwni się w wrunkch siewu czystego. Njpełniej to zjwisko rozwojowe, mnifestowło się w odniesieniu do gorczycy iłej, której niższe rośliny, wyksztłciły łodygi o zwiększonej średnicy. Msywne rośliny w sposó korzystny kreowły zwiększoną produkcyjność osonik, le też utrudniły rozdronienie cłych roślin międzyplonu, trktownych jko zielony nwóz i źródło iogenów dl rośliny nstępczej. Poz niniejszymi dnimi, przewgę rozwojową międzyplonu ścierniskowego gorczycy iłej, nd innymi gtunkmi wykzli Brnt i in. [29]. Skutkowło to ogrniczeniem rozwoju smosiewów pszenicy ozimej w łnie międzyplonu gorczycy iłej orz fcelii. Porównnie średnicy łodygi roślin międzyplonowych, wykzuje, że t cech ył determinown wrunkmi siedlisk dnej miejscowości i roku dń, tożsmością systemtyczną, tkże sposoem siewu (rys. 4). W miejscowości Wiejc (213), średnic łodyg roślin gtunków mię-
Porównnie rekcji produkcyjno-rozwojowej roślin międzyplonu ścierniskowego... 149 dzyplonu ścierniskowego ył większ niż w pozostłych miejscowościch, z wyjątkiem grochu siewnego. Rośliny gorczycy iłej rosnące w miesznkch z fcelią łękitną, miły łodygi o większej średnicy, ntomist rośliny fcelii uprwine w siewie miesznym, posidły cieńsze łodygi. W przypdku roślin strączkowych zróżnicownie średnicy łodyg yło słsze. Łodygi łuinu wąskolistnego yły grusze niż grochu siewnego. W miejscowości Minocice (214) groch rosnący w miesznce, mił zncząco dłuższe łodygi, których średnic ył mniejsz. Bezpośrednie porównnie wrtości współczynnik ekwiwlentu terenowego dl gorczycy iłej, wskzuje n istotną domincję produkcyjną tej rośliny poplonowej w łnie dwugtunkowej miesznki międzyplonu ścierniskowego (t. 1). Szczególnie uwidoczniło się to w miejscowości Minocice (214), w której wrtość LER dl gorczycy iłej ył njwyższ (,84), co doitnie wskzuje n lepszą zdolność tego gtunku do wykorzystni zsoów siedlisk. Łączn wrtość LER dl miesznki gorczycy z fcelią wynosząc powyżej 1. wskzuje n fkt, że miesznk jest lepiej plonując w porównniu do gtunków skłdowych w uprwie indywidulnej. W pozostłych miejscowościch miesznk gorczycy z fcelią gorzej wykorzystywł zsoy siedlisk. Tel 1. Tle 1. Porównnie współczynników ekwiwlentu terenowego (LER) wyliczonych dl siewów czystych lu miesznych gorczycy iłej i fcelii (M1) orz gorzkiego łuinu wąskolistnego i grochu siewnego (M2) Comprison of Lnd Equivlent Rtio clculted for the species of white mustrd nd tnsy phceli (M1), nd nrrow leved lupin with field pe fil (M2) in pure stnd nd mixture Miejscowość Loclities Gorczyc + Fceli White mustrd + Tnsy phceli gorczyc mustrd fceli phceli (M1) Łuin + Groch Nrrow leved lupin + Field pe fil łuin lupin groch pe Pruchn (21),61,37,98,39,56,95 Wiejc (213),61,28,89,45,48,93 Minocice (214),84,26 1,1,68,55 1,24 NIR,5 /LSD.5,2,1,2,6,5,9 (M2) Dore wrunki troficzne w miejscowości Minocice (214) sprwiły, że dwugtunkow miesznk złożon z roślin oowtych, gorzkiego łuinu wąskolistnego i wąsolitsnego grochu pstewnego uzyskł wrtość LER n poziomie 1,23. Wysok wrtość współczynnik wynikł z koegzystencji oydwu gtunków w miesznce, szczególnie łuinu. Groch zchowł się nietypowo w porównniu z fcelią, poniewż ył w młym stopniu zdominowny przez roślinę towrzyszącą w miesznce, czyli łuin. W dnich Toisz-Slch i in. [211] njrdziej dominującymi gtunkmi jrych miesznkch zożowych yły owies i jęczmień. LER dwugtunkowej miesznki pszenicy jrej z owsem wyniósł 1,12; ntomist zncznie wyższy ył ten wskźnik 1,48 w przypdku ows ngiego uprwinego w miesznce z jęczmieniem. Ztem pszenic i owies ngi to rośliny uprwne rdzo silnie zdominowne przez rośliny towrzyszące. Konkurencj międzygtunkow roślin skutkowł zmniejszeniem ilości poiernego zotu przez rośliny, w konsekwencji zmniejszeniem ilości źródł zotu dl rośliny nstępczej. Doltr
15 T. Zjąc, A. Klimek-Kopyr, R. Mzurek, A. Oleksy, B. Kulig, M. Hennig Tel 2. Tle 2. Porównnie wskźnik konkurencji (CR) wyliczonego dl siewów czystych lu miesznych roślin gorczycy iłej i fcelii (M1) orz gorzkiego łuinu wąskolistnego i grochu siewnego (M2) Comprison of competition index (CR) clculted for the species of white mustrd nd tnsy phceli (M1) nd nrrow leved lupin with field pe fil (M2) in pure stnd nd mixture Miejscowość Loclities Gorczyc + Fceli White mustrd + Tnsy phceli gorczyc mustrd fceli phceli Łuin + Groch Nrrow leved lupin + Field pe fil łuin lupin groch pe Pruchn (21) 1,65,6,7 1,44 Wiejc (213) 2,14,47,95 1,6 Minocice (214) 3,18,31 1,24,81 NIR,5 /LSD.5,13,2,14,11 i Olesen [213] wskzują że włściwy doór gtunków do uprwy w międzyplonie (tj. udził roślin strączkowych w miesznce, selekcj gtunkow / odminow pod kątem lepszej dptcji roślin do siewu w miesznce) może ujwnić potencjł plonotwórczy roślin zożowych. Oczekiwni rolnicze i środowiskowe skierowne w stronę międzyplonów ścierniskowych są różnorodne, njpełniej wyrzili je Krlson-Strese i in. [1996], którzy ocenili pond 1 form wywodzących się z 134 gtunków, twierdząc, że rośliny międzyplonów powinny odznczć się nstępującymi cechmi i włściwościmi iologiczno-rolniczymi: wolny początkowy wzrost, znczny wigor w drugiej połowie sezonu wegetcyjnego, odporność n mróz, choroy i szkodniki, rk rozmnżni genertywnego i wegettywnego w roku siewu. W teli 2 porównno wrtości wskźnik konkurencji roślin dwóch miesznek zestwionych z gtunków z różnych rodzin otnicznych. N podstwie uzysknych wyników stwierdzono odmienny ukłd wyników w miejscowościch. Korzystne wrunki troficzne gley w miejscowości Minocice (214), wiążące się z dorą zwrtością przyswjlnych form mkropierwistków w gleie lessowej orz optymlną ilością opdów w okresie wegetcji międzyplonów, ujwnił się domincj gorczycy. W pozostłych miejscowościch konkurencj przeiegł z mniejszą intensywnością pomiędzy roślinmi. W miejscowościch Pruchn (21) i Wiejc (213) wod ył czynnikiem wrunkującym potencjł konkurencyjny roślin oydwu dnych miesznek. W przypdku silnej konkurencji łuinu gorzkiego w miejscowości Minocice (214) groch ogrniczył swoją produkcyjność. We wcześniej przeprowdzonych dnich, Zjąc i in. [27] ustlili, że w miesznce dwugtunkowej, złożonej z gorczycy iłej i oiku, to gorczyc okzł się gtunkiem rdziej konkurencyjnym. Wżną konsttcją płynącą z tych dń jest stwierdzenie, że gorczyc ił znjdowł lepsze wrunki dl swego rozwoju w miesznkch, z uwgi n jej zwiększoną produkcyjność, wypływjącą z intensywnego wzrostu roślin tego gtunku w tk stworzonych grofitocenozch. Nleży podkreślić fkt, znczącego ogrniczni rozwoju smosiewów zóż ozimych w łnie tego gtunku międzyplonowego, co wykzli Brnt i in. [29] w odniesieniu do pszenicy ozimej orz jęczmieni ozimego, udokumentowne przez Zjąc i in. [27].
Porównnie rekcji produkcyjno-rozwojowej roślin międzyplonu ścierniskowego... 151 WNIOSKI 1. Gorczyc ił odznczł się njwiększą dynmiką wzrostu roślin. Pod względem rozwojowym w miesznkch ył gtunkiem dominującym. 2. Groch pstewny w wrunkch siewu miesznego, jko roślin towrzysząc, zdołł zdominowć łuin wąskolistny. W fitocenozie miesznek roślin strączkowych, łuin wąskolistny stnowił efektywną podporę dl grochu. 3. Rośliny gorczycy iłej rosnące w miesznkch z fcelią łękitną, miły łodygi o większej średnicy, ntomist rośliny fcelii uprwine w siewie miesznym, posidły cieńsze łodygi. 4. Bezpośrednie porównnie wrtości współczynnik ekwiwlentu terenowego (LER) dl gorczycy iłej, wskzuje n istotną domincję produkcyjną tego gtunku w łnie dwugtunkowej miesznki międzyplonu ścierniskowego. PIŚMIENNICTWO Biskupski A., Sekutowski T.R., Włodek S., Smgcz J., Owsik Z. 214. Wpływ międzyplonów orz różnych technologii uprwy roli n plonownie kukurydzy. Inż. Ekol. 38: 7 16. Brnt V., Neckář K., Pivec J., Duchoslv M., Holec J., Fuks P., Venclová V. 29. Competition of some summer ctch crops nd volunteer cerels in the res with limited precipittion. Plnt Soil Environ. 55(1): 17 24. Doltr J., Olesen J.E. 213. The role of ctch crops in the ecologicl intensifiction of spring cerels in orgnic frming under Nordic climte. Europ. J. Agron. 44: 98 18. Flloon P., Betts R. 21. Climte impcts on Europen griculture nd wter mngement in the context of dpttion nd mitigtion The importnce of n integrted pproch. Sci. Totl Environ. 48: 5667 5687. Finger R. 211. Food security: close crop yield gp. Nture 48 (Doi:1.138/4839e). Gondek T., Zjąc T. 23. Anliz porównwcz zwrtości sustncji orgnicznej czrnoziemu zdegrdownego w zleżności od przyornej msy roślin poplonowych. Act Agric. et Silv., Ser. Agrri 41: 1 12. Huggrd-Nielsen H., Mundus S., Jensen E.S. 29. Nitrogen dynmics following grin legumes nd susequent ctch crops nd the effects on succeeding cerel crops. Nutr. Cycl. Agroecosyst. 84: 281 291. Jensen E.S. 1992. The relese nd fte of nitrogen from ctch crop mterils decomposing under field conditions. J. Soil Sci. 43: 335 345. Krlson-Strese E.M., Umerus M., Ryderg I. 1996. Strtegy for ctch crop development. I. Hypotheticl ideotype nd screening of species. Act Agric. Scnd., Sect. B Soil Plnt Sci. 46: 16 111. Ketinge J. D. H., Aiming Qi, Wheeler T. R., Ellis R. H., Summerfield R. J. 1998. Effects of temperture nd photoperiod on phenology s guide to the selection of nnul legume cover nd green mnure crops for hillside frming systems. Field Crop Res. 57: 139 152. Korsk-Admowicz M., Dopk D., Strczewski J., Pluszkiewicz J. 213. Międzyplony jko nrzędzie dziłń Wspólnej Polityki Rolnej w województwie mzowieckim w ltch 28 21. Frgm. Agron. 3(2): 94 12. Med R. Willey R.W. 198. The concept of lnd equivlent rtio nd dvntges in yields for intercropping. Exp. Agric. 16: 217 228. Olesen J.E., Askegrd M., Rsmussen I.A. 29. Winter cerel yields s ffected y niml mnure nd green mnure in orgnic rle frming. Eur. J. Agron. 3: 119 128. Pudełko J., Szukł J. 27. Międzyplony ozime w siewch ezpośrednich w południowo-wschodnich stnch USA. Frgm. Agron. 24(4): 139 144. Rinnofner T., Friedel J.K., de Kruijff R., Pietsch G., Freyer B. 28. Effect of ctch crops on N dynmics nd following crops in orgnic frming. Agron. Sustin. Dev. 28: 551 558. Steiner J. L., Htfield J.L. 28. Winds of chnge: A century of groclimte reserch. Agron. J. 1: 132 152.
152 T. Zjąc, A. Klimek-Kopyr, R. Mzurek, A. Oleksy, B. Kulig, M. Hennig Stute J.K., Posner J. L. 1993. Legume cover crop options for grin rottion in Wisconsin. Agron. J. 85: 1128 1132. Thorup-Kristensen K., Mgid, J., Jensen, L.S. 23. Ctch crops nd green mnures s iologicl tools in nitrogen mngement in temperte zones. Adv. Agron. 79: 227 32. Toisz-Slch R., Boreck-Jmro D., Szpunr-Krok E. 211. Ocen produkcyjności i wzjemnego oddziływni zóż jrych uprwinych w miesznkch. Frgm. Agron. 28(4): 116 122. Wds W. 1997. Plonotwórcze dziłnie nwozów zielonych i słomy w uprwie wrzyw. Frg. Agron. 14(3): 63 71. Wilczewski E. 24. Wpływ sposou nwożeni n plon iomsy roślin niemotylkowtych uprwinych w międzyplonie ścierniskowym. Act Sci. Pol., Agricultur 3(1): 139 148. Willey R.W., Ro M.R. 198. A competitive rtio for quntifying competition etween intercrops. Exp. Agric. 16: 117 125. Zjąc T. 26. Znczenie nwozowe międzyplonów w uprwie pszenicy. Post. Nuk Rol. 3: 9 23. Zjąc T., Oleksy A., Mzurek R., Klimek-Kopyr A., Kulig B., Hennig M. 217. Porównnie rekcji produkcyjno-rozwojowej roślin międzyplonu ścierniskowego w zleżności od gtunku i sposou siewu. Cz. I. Plonownie. Frgm. Agron. 34(2): 124 135. Zjąc T., Sokowicz P., Puł J. 27. Ocen produktywności i wzjemnego oddziływni roślin uprwinych w międzyplonie ścierniskowym. Zesz. Prol. Post. Nuk Rol. 516: 33 312. T. Zjąc, A. Klimek-Kopyr, R. Mzurek, A. Oleksy, B. Kulig, M. Hennig COMPARISON OF PRODUCTIVE AND DEVELOPING REACTION OF CATCH CROPS DEPENDING ON SPECIES AND WAY OF SOWING PART II. GROWTH AND COMPETITION Summry Field experiments with ctch crop cultivtion ws crried out in the following loclities nd yers: Pruchn 21, Wiejc 213 nd Minocice 214. At weekly intervls, the growth dynmic of four species: white mustrd, tnsy phceli, lue lupine itter, pe, sown in pure nd mixed, ws compred. White mustrd in terms of development in the mixture with phceli ws the dominnt species. White mustrd reched the flowering stge in the 5 th week of the growing seson, regrdless of the loclities. Other species of ctch crops develop more slowly, ecuse the flowering stge ws reched in the 8 th weeks of the growing seson. The dimeter of the plnt stem depended on the conditions of the hitt, loclities nd yer of the study, the chrcteristics of species, s well s comprle methods of sowing pure or mixed. The intensity of interspecific competition in the ctch crops cnopy vried depending on the loclities of the experiments set up. The totl vlue of LER to the mixture with phceli nd lupine en, reched to over 1. only in Minocice, indicting tht the mixture yielded etter compred to species grown in pure stnd. Key words: growth dynmic, plnt length, high convergence, plnt competition Zkceptowno do druku Accepted for print: 17.7.217 Do cytowni For cittion Zjąc T., Klimek-Kopyr A., Mzurek R., Oleksy A., Kulig B., Hennig M. 217. Porównnie rekcji produkcyjno-rozwojowej roślin międzyplonu ścierniskowego w zleżności od gtunku i sposou siewu. Cz. II. Wzrost i konkurencj. Frgm. Agron. 34(3): 142 152