OCENIANIE JAKOŚCI PROJEKTÓW ROZWIĄZAŃ KONSTRUKCYJNYCH, TECHNOLOGICZNYCH I ORGANIZACYJNYCH W DZIEDZINIE OBSŁUGIWANIA POJAZDÓW SZYNOWYCH

Problemy Kolejnctwa Zeszyt 151 101 Dr nż. Mkołaj Moczarsk OCENIANIE JAKOŚCI PROJEKTÓW ROZWIĄZAŃ KONSTRUKCYJNYCH, TECHNOLOGICZNYCH I ORGANIZACYJNYCH W DZIEDZINIE OBSŁUGIWANIA POJAZDÓW SZYNOWYCH 1. Wstęp 2. Jakość defncje rodzaje 3. Podstawy ocenana jakośc 4. Metody dokonywana oceny rozwązań 5. Podsumowane SPIS TREŚCI STRESZCZENIE Opracowana z dzedzny technolog organzacj obsługwana oraz konstrukcj uzbrojena obsługowego wymagają, tak jak wszelke nne prace, ocenana ch jakośc. W artykule podano defncje jakośc, opsano rodzaje jakośc oraz przyjęte założena dla jej ocenana, specyfczne dla prac z dzedzny obsługwana. Zaproponowano mary oceny jakośc rozwązań oraz opsano cechy parametry rozwązań poddawanych ocene. Przedstawono metody dokonywana oceny oraz sposób oblczana wartośc ocen cząstkowych oceny ostatecznej. Podano zalecena dotyczące przeprowadzana procesu ocenana. 1. WSTĘP Obsługwane pojazdów szynowych wąże sę z opracowywanem wdrażanem rozwązań z dzedzny technolog organzacj oraz konstrukcj uzbrojena stosowanego w procesach obsługwana. Prace take wynkają z potrzeby doskonalena dzałalnośc obsługowej, a także są konsekwencją wprowadzana do eksploatacj nowych typów pojazdów szynowych, wymagających odmennych metod obsługwana nowego uzbrojena obsługowego. We wszystkch takch przypadkach stotne jest ocenene jakośc wykonanych opracowań przed ch wdrożenem po to, aby unknąć kosztownych błędów. Sprawę

102 M. Moczarsk komplkuje fakt, że zwykle rozwązana z dzedzny obsługwana są dość netypowe, jednostkowe nader złożone. Brakuje przy tym często kontynuowanej tradycj dośwadczeń, które ułatwałyby projektowane nowych rozwązań. Artykuł ma na celu zaproponowane sposobu postępowana przy ocenanu jakośc takch rozwązań. Przedstawone metody postępowana mogą być stosowane zarówno przez nstytucje, które wykonują tego typu prace, jak nstytucje, które ch wykonane zlecają. Można też ocenać w ten sposób jakość samego taboru kolejowego, nabywanego przez przewoźnków kolejowych. 2. JAKOŚĆ DEFINICJE I RODZAJE Aby ocenać jakość rozwązań, należy najperw określć sens nterpretację termnu jakość. Według F. Nxona [2] jakość jest to stopeń, w jakm produkt spełna wymagana odborcy. Według J. Goścńskego [2] przez jakość rozume sę zbór właścwośc obektu, stotnych dla określena zdolnośc do zastosowana tego obektu w danych warunkach użytkowana, zgodne z jego przeznaczenem. Według A. Klńskego [3], jakość jest właścwoścą (cechą lub zespołem cech) stotną ze względu na pewne stosunk, oddzaływana, zwązk, prawdłowośc wewnętrzne. Według Polskej Normy [6], jakość wyrobu jest to zespół cech wyrobu, które wpływają na jego zdolność zaspokajana określonych potrzeb. Jakość można określać deskryptywne (opsowo) normatywne (wartoścująco). Według A. Klńskego [4], można wyodrębnć cztery typy jakośc, zależne od etapu powstawana fzycznego stnena obektu bądź procesu (konstruowana, technologcznego czy organzacyjnego). 1. Jakość prognozowana rozwązana Jest to jakość fzyczna, ekonomczna socjologczna kształtowana na etape dentyfkacj potrzeb, określająca czyje potrzeby w jakm stopnu pownny zostać zaspokojone. Identyfkacja potrzeb dotyczy przyszłośc. Jest przewdywanem potrzeb w oparcu o prognozy rozwoju nauk technk, prognozy ekonomczne socjologczne. W wynku dentyfkacj potrzeb powstaje zbór wymagań określających jakość, to jest zbór cech stotnych z punktu wdzena przyszłego użytkownka obektu czy procesu. Na etape dentyfkacj potrzeb należy lczyć sę z netrafnoścą przewdywana, przez co zbór wymagań może sę okazać nekompletny lub częścowo netrafny. Zwykle wymagana określające jakość dotyczą: podstawowych funkcj, które ma pełnć rozwązane, nezawodnośc, oszczędnośc pracy żywej, bezpeczeństwa stosowana rozwązana, kosztów, właścwośc utyltarnych rozwązana. Wymagana zawerają ogranczena, których dotrzymane może meć wpływ na jakość. Obejmują one zwykle koszty, ogranczena materałowe, zatrudnene, specyfczne wymog wynkające z mejsca warunków użytkowana, ekologczne, produkcyjne.

Ocenane jakośc projektów rozwązań konstrukcyjnych, technologcznych 103 2. Jakość projektowana rozwązana Jest kształtowana na etape tworzena zboru wymagań (założeń) techncznych, organzacyjnych ekonomcznych oraz na etape opracowywana dokumentacj techncznej, budowy badana prototypów urządzeń, prototypowego wdrażana technolog organzacj. Dlatego mówmy, że jest to zaprojektowana jakość rozwązana. 3. Rzeczywsta początkowa jakość rozwązana Jest to jakość uzyskwana w procese normalnego wytwarzana obektów, a także w procese wdrażana zaakceptowanej wcześnej technolog organzacj. Jest zależna od stopna zgodnośc wykonana z projektem, który wcześnej został uznany za jakoścowo dobry. Zgodność wykonana z projektem określa sę przy tym termnem jakość zgodnośc. 4. Rzeczywsta eksploatacyjna jakość rozwązana Jest to jakość uzyskwana podczas całego okresu życa obektu, oraz okresu stosowana technolog organzacj. W przypadku obektu fzycznego, konserwacja naprawa mają, obok sposobu użytkowana, stotny wpływ na jakość obektu przez cały okres jego życa. Dlatego duży wpływ na jakość eksploatacyjną obektu, oprócz dobrego dostosowana go przez projektanta do rodzaju warunków pracy, ma także podatność na konserwację naprawę (podatność obsługowa) ułatwająca wykonywane tych zabegów. 3. PODSTAWY OCENIANIA JAKOŚCI Ocena jakośc rozwązana pownna operać sę na następujących założenach ogólnych, podanych przez R.E. Selera [8]: 1. Jakośc rozwązana ne da sę ocenć, jeżel ne ustal sę celu, jakemu ma służyć rozwązane. Najprostszym mernkem jakośc jest zysk fnansowy. Rzeczywstą jednak marą jest stopeń, w jakm rozwązane pozwala osągnąć postawony cel. 2. Przyjęty mernk jakośc pownen być zrozumale zdefnowany dla podejmującego decyzję. 3. Przy dokonywanu oceny trzeba meć na uwadze weloletną perspektywę. 4. Końcowym celem oceny rozwązana pownno być uzyskane danych, które będą służyć jako wytyczne do dalszego postępowana. Ocena jakośc może być dokonana, jeżel dysponujemy maram oceny, które są charakterystykam służącym do oceny słusznośc rozwązana uzyskanych efektów. Mary oceny mogą meć charakter welkośc fzycznych ekonomcznych. Można wyróżnć trzy rodzaje podstawowych mar oceny rozwązań: technczne, służące do oceny rozwązań technologcznych, konstrukcyjnych, a także organzacyjnych, na drodze loścowego scharakteryzowana właścwośc (cech) rozwązana porównana tak określonych właścwośc z charakterystyką zakładaną,

104 M. Moczarsk postulowaną bądź stnejącą w rozwązanach uznanych za jakoścowo dobre lub złe; ekonomczne, ocenające przewdywane konsekwencje rozwązana, wyrażone np. welkoścą kosztów, zysku, strat, wydajnoścą, określoną wartoścą produkcj w jednostce czasu tp.; utyltarne, ocenające rozwązane z punktu wdzena odboru rozwązana przez ludz (nabywców, użytkownków) oraz ze społecznego punktu wdzena. Podane rodzaje mar oceny rozwązań oznaczają, że w każdym rozwązanu należy przed ocenanem wyodrębnć jego cechy określć parametry. Cechy są to właścwośc rozwązana właścwośc zjawsk występujących w procese praktycznego stosowana rozwązana. Parametry natomast są to welkośc fzyczne ekonomczne charakterystyczne dla przedmotu, zjawska czy procesu. Zbór parametrów określających rozwązane wraz z opsem jego właścwośc nazwemy charakterystyką rozwązana, która jest przedmotem oceny. Przyporządkowując charakterystykę rozwązana podanym wyżej rodzajom mar oceny, ułatwmy sobe dokonywane oceny. Jeżel przy ocenanu rozwązana ogranczymy sę do wymenonych trzech rodzajów mar oceny, oznaczać to będze, że ocenane rozwązane otrzyma trzy oceny cząstkowe. Może sę okazać, zwłaszcza w przypadkach ocenana złożonych, o dużym zakrese oddzaływana rozwązań, że take trzy oceny cząstkowe ne umożlwą dokonana wyczerpującej wszechstronnej oceny. Wówczas należy zwększyć lość rodzajów mar oceny, a przez to lczbę ocen cząstkowych. W dalszej częśc artykułu będą podane propozycje dotyczące wybranych cech parametrów dla rozwązań konstrukcyjnych, technologcznych organzacyjnych. Propozycje te mogą być rozszerzane lub zawężane według potrzeb poglądów osób dokonujących oceny. 3.1. Cechy parametry rozwązań konstrukcyjnych obektów techncznych poddawanych ocene 3.1.1. Cechy parametry technczne wymary zajmowana powerzchna, masa, czas trwana operacj przy użycu ocenanego obektu, pracochłonność operacj realzowanych przy pomocy obektu, możlwa do osągnęca dokładność wykonana operacj, lczba zatrudnonych przy wykonywanu operacj lub zmnejszene zatrudnena w stosunku do stanu poprzednego, zapotrzebowane energ, czas potrzebny na przygotowane obektu do wykonywana operacj, wymagane kwalfkacje pracownków obsługujących obekt, wydajność obektu lub stopeń zwększena wydajnośc w stosunku do stanu poprzednego,

Ocenane jakośc projektów rozwązań konstrukcyjnych, technologcznych 105 nezawodność obektu, trwałość obektu, podatność obsługowa obektu. 3.1.2. Cechy parametry ekonomczne koszt wytworzena (zakupu) jednego egzemplarza obektu, zmnejszene kosztu, pracochłonnośc, czasu trwana operacj przy użycu ocenanego obektu, w stosunku do rozwązana poprzednego, okres zwrotu nakładów, roczny koszt eksploatacj obektu, welkość rocznych korzyśc ekonomcznych możlwych do uzyskana dzęk zastosowanu ocenanego rozwązana, wskaźnk: NPV (zaktualzowana wartość netto przedsęwzęca), IRR (wewnętrzna stopa zwrotu kaptału), B/C Rato (współczynnk korzyśc / koszty) [5]. 3.1.3. Cechy parametry utyltarne bezpeczeństwo pracy pracownków posługujących sę obektem naprawających obekt oraz bezpeczeństwo otoczena, łatwość posługwana sę obektem w procese użytkowana łatwość obsługwana (ergonoma), wpływ na środowsko naturalne człoweka, walory estetyczne rozwązana. 3.2. Cechy parametry rozwązań technologcznych poddawanych ocene Rozwązana technologczne dotyczą zwykle określana metod sposobów wykonywana określonych prac, nadawana rozwązanom konstrukcyjnym wysokej trwałośc oraz kształtowana właścwośc umożlwających osągane nskch kosztów wytwarzana. Za optymalne rozwązane z technologcznego punktu wdzena zwykle uważa sę take, które spełna wymagana technczno-użytkowe najbardzej ekonomcznym metodam produkcj dla danego przedsęborstwa [7]. Jak w przypadku rozwązań konstrukcyjnych, tak tu występują trzy podstawowe rodzaje mar oceny: technczne, ekonomczne utyltarne. Odpowadają m odpowedne, specyfczne dla technolog, parametry rozwązana, które poddajemy ocene. Należy zwrócć uwagę, że podczas opracowywana technolog obsługwana (przeglądów, napraw, regeneracj, pomarów, badań dagnostycznych tp.) mamy do czynena z obektam (pojazdam) o już ukształtowanych fzyczne właścwoścach. Dlatego opracowana technologczne pownny być dostosowane możlwe najlepej do właścwośc tych obektów, których dotyczą. Ma to wpływ na rodzaje parametrów właścwośc opracowana, które będzemy uwzględnać przy dokonywanu oceny.

106 M. Moczarsk Gdybyśmy ocenal pod względem rozwązana technologcznego sam pojazd (technologczność konstrukcj, trwałość, nezawodność, podatność obsługową), muselbyśmy uwzględnć też dodatkowe cechy parametry, take jak np. rodzaje zastosowanych materałów (z punktu wdzena trwałośc), zastosowane obróbk ceplnej ceplno-chemcznej zwększającej odporność na zużyce, występowane baz pomarowych obróbczych możlwych do wykorzystana w procesach przeglądów napraw, trwałość zabezpeczeń antykorozyjnych, pracochłonność wytwarzana nne. Oczywśce cechy parametry charakteryzujące technologczność konstrukcj, trwałość, nezawodność podatność obsługową należałoby wówczas dokładne kompleksowo wyspecyfkować. Dla opracowań dotyczących technolog obsługwana stnejących pojazdów, cechy parametry rozwązań technologcznych poddawanych ocene byłyby następujące. 3.2.1. Cechy parametry technczne struktura procesu technologcznego określana lczbą operacj zwązkam mędzy nm, przebeg procesu technologcznego określany sposobem wykonana operacj (szeregowo, równolegle, w sposób meszany), pracochłonność procesu technologcznego normatywy czasu, wymagane kwalfkacje wykonawców prac, zastosowany stopeń mechanzacj automatyzacj procesu, stopeń oprzyrządowana procesu technologcznego, dostosowane technolog do wrodzonych właścwośc obsługwanego obektu techncznego, stopeń wykorzystana stnejącej stosowanej już technolog uzbrojena, wymagane specjalne warunk realzacj procesu technologcznego. Można doberać nne cechy parametry technczne dla oceny rozwązań technologcznych. Ich dobór zależy od tego, jake czynnk w określonych warunkach są dla nas najważnejsze jake cele chcemy bezpośredno pośredno osągnąć opracowując rozwązane technologczne. 3.2.2. Cechy parametry ekonomczne koszt realzacj projektu rozwązana, okres zwrotu nakładów ponesonych na realzację projektu, welkość rocznych efektów ekonomcznych możlwych do uzyskana dzęk wprowadzonemu rozwązanu, wskaźnk stosowane przy oblczanu efektywnośc ekonomcznej rozwązana jak NPV, IRR, B/C Rato. 3.2.3. Cechy parametry utyltarne bezpeczeństwo pracy ludz, warunk ergonomczne pracy ludz,

Ocenane jakośc projektów rozwązań konstrukcyjnych, technologcznych 107 warunk przecwpożarowe, narażene ludz na choroby zawodowe, zagrożene środowska naturalnego. 3.3. Cechy parametry rozwązań organzacyjnych poddawanych ocene Opracowane rozwązana organzacyjnego należy traktować jako zaprojektowane systemu dzałana, będącego według Nadlera [1] operacyjną kombnacją zasobów ludzkch, fzycznych fnansowych, przetwarzającą zaslena wejścowe (materały, nfor macje lub osoby), dla uzyskana zadanego stanu, produktu lub usług. Do systemu dzałana można węc w tym zrozumenu zalczyć: stanowsko robocze, gnazdo produkcyjne, warsztat, halę przeglądowo-naprawczą czy całą wagonownę albo lokomotywownę. System dzałana charakteryzują podane dalej czynnk; parametram cecham systemu dzałana będą loścowe charakterystyk tego systemu. 1. Zadana systemu rozumane jako funkcja, msja, powód dla którego system dzałana został, czy jest tworzony. 2. Wyjśca systemu rozumane jako wytwory, które opuszczają system dzałana. 3. Proces realzowany w systeme dzałana, według metody dzałana określonej w oparcu o uprzedno ustaloną technologę. 4. Wejśca systemu, to znaczy zaslena systemu w materały, półfabrykaty, częśc zespoły zamenne, energę, nformacje nne, ustalone w oparcu o technologę. 5. Wyposażene systemu obejmujące pomeszczena, obrabark, maszyny, urządzena, przyrządy, środk dźwgowe transportowe, środk łącznośc materały pomocncze. 6. Ludze w systeme, należący do systemu, posługujący sę jego wyposażenem realzujący proces. 7. Kształt organzacyjny fzyczny systemu jego lokalzacja w otoczenu mającym wpływ na funkcjonowane systemu dzałana zależnym od systemu dzałana. Na tej podstawe można ustalć następujące cechy parametry rozwązana organzacyjnego, które pownny być poddawane ocene. 3.3.1. Cechy parametry technczne zaprojektowana zdolność produkcyjna, czas trwana procesu realzowanego w systeme dzałana, wynkający z projektu postój obektu na stanowsku (przeglądowym, naprawczym), welkość zatrudnena gęstość zatrudnena na stanowskach roboczych, zajmowana powerzchna, rodzaj, lość stopeń wykorzystana wyposażena, rozplanowane pomeszczena, struktura organzacyjna systemu, transport łączność,

108 M. Moczarsk dostosowane rozwązana do występujących warunków (otoczena), współdzałane z nnym obektam (z otoczenem), technczne uwarunkowana realzacj projektu. 3.3.2 Cechy parametry ekonomczne koszt realzacj projektu, czas trwana realzacj projektu, okres zwrotu nakładów ponesonych na realzację projektu, welkość rocznych efektów ekonomcznych, które są możlwe do uzyskana dzęk rozwązanu, wskaźnk NPV, IRR, B/C Rato. 3.3.3. Cechy parametry utyltarne bezpeczeństwo pracy pracownków, warunk ergonomczne, warunk przecwpożarowe, narażene na choroby zawodowe, oddzaływane na środowsko naturalne. 4. METODY DOKONYWANIA OCENY ROZWIĄZAŃ Z tego co powedzano w rozdzale trzecm wynka, że każde rozwązane będze w procese ocenana otrzymywać trzy oceny cząstkowe, tj. za cechy parametry technczne, ekonomczne utyltarne. Metoda dokonywana oceny mus dać odpowedź na trzy pytana: 1) jak praktyczne określać (wystawać) oceny cząstkowe w sytuacj, gdy każda z ocen cząstkowych mus być poprzedzona wystawenem ocen dla tych wszystkch czynnków, które charakteryzują określoną grupę cech parametrów oraz jak określać ocenę ostateczną rozwązana, 2) jak praktyczne przeprowadzać proces ocenana, 3) kto pownen dokonywać ocenana, aby jego wynk były warygodne dla podejmującego decyzję o przyjęcu bądź odrzucenu projektu rozwązana. W dalszym cągu artykułu będze przedstawona metodyka dokonywana oceny, będąca odpowedzą na te pytana. 4.1. Sposób określana ocen cząstkowych oceny ostatecznej Na potrzeby określana ocen cząstkowych oceny ostatecznej przyjęto następujące symbole: Ω ocena cech parametrów techncznych rozwązana, T

Ocenane jakośc projektów rozwązań konstrukcyjnych, technologcznych 109 Ω E ocena cech parametrów ekonomcznych rozwązana, Ω U ocena cech parametrów utyltarnych rozwązana. K K K Oceny cząstkowe rozwązań konstrukcyjnych oznaczono jako Ω T, Ω E, Ω U, a pełną K ocenę rozwązana konstrukcyjnego jako całośc Ω. Odpowedno oznaczać będzemy oceny cząstkowe rozwązań technologcznych organzacyjnych, a pełne oceny T 0 rozwązań technologcznych organzacyjnych jako Ω Ω. W każdej grupe cech parametrów rozwązana wystąpą ch oceny, które oznaczono ogólne jako O OT, OE, O U. Będzemy mel zatem do czynena, na przykład przy ocene cech parametrów techncznych rozwązana konstrukcyjnego, omówonych w punkce 3.1.1, z ocenam O1, O2,, O13, bo tyle łączne cech parametrów podlegających ocene zaproponowano w tej grupe. Aby móc wyznaczać oceny typu O pownna być przyjęta skala ocen. Proponuje sę następujące skale ocen: bardzo dobra 5, dobra 4, średna 3, słaba 2, bardzo słaba 1, nedostateczna 0. Tak węc każdemu parametrow każdej cesze rozwązana przyporządkowujemy ocenę O, która może wynosć od 0 do 5. Jednak ne każda z ocenanych cech czy parametrów ma take samo znaczene w rozwązanu dlatego rang takch samych ocen są zwykle różne. To zróżncowane osąga sę, stosując wag, tj. wskaźnk lczbowe charakteryzujące znaczene ocenanej cechy czy parametru, nazywane współczynnkam wag. Współczynnk te, które oznaczymy jakox podaje sę zwykle jako welkośc mogące przyberać wartośc od 0,0 do 1,0. Ich suma dla wszystkch rozpatrywanych cech parametrów (suma współczynnków wag) mus być równa 1,0. Na przykład, cytowanym wcześnej trzynastu cechom parametrom przyporządkujemy welkośc od 0,0 do 1,0 tak, aby ch suma była równa 1,0, to znaczy 13 X 1, 0. 1 Przez współczynnk X mnożymy przyznane poszczególne oceny, po czym sumujemy wynk. Otrzymana suma będze oceną rozpatrywanej grupy rodzajowej cech parametrów. Wyrazmy ją przykładowo wzorem (dla 13 cech parametrów z rozdzału 3.1.1.) Ogólne można napsać, że Ω 13 K T OX 1. n Ω O X. (1) 1

110 M. Moczarsk Należy pamętać, że wartość Ω może być co najwyżej równa 5, nezależne od lczby ocenanych parametrów. Przy takm dokonywanu oceny, welkośc Ω wylczone ze wzoru (1) mogą przyberać dowolne wartośc, w tym ułamkowe. Dlatego w celu umożlwena wyznaczena oceny według podanej uprzedno skal ocen, należy ustalć przedzały welkośc wartośc, którym odpowadać będą poszczególne oceny. Proponuje sę następujące przedzały: ocena 5 przedzał 4,5 do 5,0, ocena 4 przedzał 3,8 do 4,4, ocena 3 przedzał 3,0 do 3,7, ocena 2 przedzał 1,9 do 2,9, ocena 1 przedzał 0,8 do 1,8, ocena 0 przedzał 0,0 do 0,7. Jakość rozwązana z punktu wdzena rozpatrywanej grupy rodzajowej cech parametrów uważać należy za nedostateczną, gdy chocaż jeden z ocenanych parametrów lub jedna z cech uzyska ocenę nedostateczną O 0, lub gdy uzyskany wynk sumaryczny wylczony z wzoru (1) będze mnejszy od 3. Przykład ocenana Rozpatrujemy 5 cech parametrów, dla których ustalono oceny wag, jak w tablcy 1. 5 Uzyskano wartość OX 3,8. Tej lczbe punktów odpowada ocena dobra, tj. 4 (dla 1 której lczba punktów meśc sę w przedzale 3,8 4,4). Cechy, parametry OcenaO Waga X IloczynOX Tablca 1 1 2 3 4 5 5 4 4 2 3 0,4 0,1 0,1 0,2 0,2 2,0 0,4 0,4 0,4 0,6 X 1 5 1 OX 3,8 W przykładze jest wdoczny slny wpływ na welkość oceny parametru 1, którego waga X była najwększa. Aby ocena była przejrzysta, komunkatywna stanowła jednocześne dokument, warto przedstawć ją w forme tabelarycznej. Przykład takego postępowana dla rozwązana konstrukcyjnego zawera tablca 2. Cechą charakterystyczną tablcy jest to, że poza wykazem ocenanych cech parametrów, zestawenem ocen O, wag X oraz loczynów OX pozwala ona na grafczne zaznaczene ocen pokazane relacj mędzy nm.

Ocenane jakośc projektów rozwązań konstrukcyjnych, technologcznych 111 Wypełnene tablcy przez ocenającego polega na zakreślenu kółkam wydrukowanych już wcześnej ocen, połączenu ch lnam prostym, wpsanu wartośc wag X, n oblczenu wartośc OX oraz OX stanowącej łączną ocenę Ω. Tablcę sporządzono 1 przykładowo dla oceny cech parametrów utyltarnych rozwązana konstrukcyjnego (patrz 3.1.3.). Walory utyltarne rozwązana zostały ocenone jako dobre. Lp. 1 2 3 Cechy, parametry Bezpeczeństwo pracy pracownków Łatwość posługwana sę obektem w procese użytkowana łatwość obsługwana (ergonoma) Wpływ na środowsko naturalne człoweka bardzo dobra Skala ocen O dobra średna słaba bardzo słaba nedostateczna Tablca 2 Wag X Iloczyny OX 5 4 3 2 1 0 0,4 2,0 5 4 3 2 1 0 0,3 0,9 5 4 3 2 1 0 0,2 0,8 4 Walory estetyczne rozwązana 5 4 3 2 1 0 0,1 0,2 K Ω U = 4 X 10 4 1 OX 3,9 Po ustalenu poszczególnych ocen typu ΩT, ΩE, Ω U należy określć ogólną ocenę K T 0 typu Ω, Ω czy Ω. Jak to zrobć? Oceny dokonują eksperc. Sposób przeprowadzana oceny przez ekspertów będze opsany w punkce 4.2. Tu podano sposób oblczana K T 0 ogólnej oceny typu Ω, Ω czy Ω. Operować będzemy przy tym ogólne symbolem Ω, rozumejąc pod nm którąś z wymenonych ocen. Ocenę Ω tworzy sę z ocen ndywdualnych ekspertów wykorzystując metodę grupowej oceny bezpośrednej [10]. Przyjmjmy, że w ocene uczestnczy m ekspertów że ocenane jest jedno opracowane według l kryterów. Według dotychczasowych ustaleń l = 3, a odpowadają temu krytera: technczne ( Ω T ), ekonomczne ( Ω E) utyltarne ( Ω U). Ogólną ocenę Ω określmy z zależnośc: l m Ω X O k (2) h 1 j 1 h jh j gdze: X h waga (stopeń ważnośc) h-tego kryterum, O jh ocena rozwązana dokonana przez j-tego eksperta wedug h-tego kryterum, odpowadająca ocene wylczonej według wzoru (1), k j współczynnk kompetencj j-tego eksperta, określony na zasadze jak X j numer (nazwsko) eksperta, h numer kolejnego kryterum oceny.

112 M. Moczarsk Jeżel założymy, że kompetencje wszystkch ekspertów są jednakowe, to współczynnk k j pomjamy. Wag X h kryterów mogą być jednakowe bądź różne. Ustala sę je w grupe ekspertów przed rozpoczęcem ocenana rozwązana. Sposób oblczena oceny Ω zlustrujemy przykładem. Rozwązane ocena 6 ekspertów (m = 6) wg trzech kryterów (l = 3), dla których przyjęto następujące wag: X 1 = 0,3 dla kryterum techncznego, X 2 = 0,5 dla kryterum ekonomcznego, X 3 = 0,2 dla kryterum utyltarnego. 3 Suma wag X h 0,3 0,5 0,2 1,0. h 1 Od ekspertów uzyskano oceny rozwązana take jak w tablcy 3. W celu oblczena oceny Ω zestawmy w tablcy 4 wynk oblczeń wykonanych przy założenu, że kompetencje wszystkch ekspertów są jednakowe, to jest wg wzoru: 3 6 Ω X O. h 1 j 1 h jh Tablca 3 Kryterum Technczne Ekonomczne Utyltarne Oceny O jh rozwązana według ekspertów 1 2 3 4 5 6 3,0 4,0 3,8 3,2 3,9 3,9 3,4 4,1 4,0 2,8 3,7 3,7 3,1 3,5 3,8 3,0 3,8 4,0 Tablca 4 Kryterum Technczne Ekonomczne Utyltarne Iloczyny X j O jh według ekspertów 1 2 3 4 5 6 0,3 3,0 = 0,9 0,5 4,0 = 2,0 0,2 3,8 = 0,76 0,96 1,95 0,78 1,02 2,05 0,80 0,84 1,85 0,74 0,93 1,75 0,76 0,90 1,90 0,80 3 XO h jh 0,9 + 2,0 + 0,76 + 3,66 3,69 3,87 3,43 3,44 3,60 h 1 3 6 h 1 j 1 5,55 11,50 4,64 XO h jh 21,7 Jaką ocenę według skal ocen, należy przyporządkować uzyskanej lczbe punktów, tj. 21,7? Przeprowadzmy następujące rozumowane. Maksymalna ocena Ω wystąpłaby wówczas gdyby wszystke oceny (według każdego z trzech kryterów) były równe 5. Przy 6 ekspertach otrzymamy w rozpatrywanym przykładze następującą lczbę punktów, odpowadającą ocene 5: (0,3 5 + 0,5 5 + 0,2 5) 6 = 30 = Ω

Ocenane jakośc projektów rozwązań konstrukcyjnych, technologcznych 113 Oznacza to, że ocene 5 odpowada 30 punktów uzyskanych w wynku oceny ekspertów. Przeprowadzając analogczne oblczena dla pozostałych ocen otrzymamy dla rozpatrywanego przykładu: ocena bardzo dobra (5) 30 punktów, ocena dobra (4) 24 punkty, ocena średna (3) 18 punktów, ocena słaba (2) 12 punktów, ocena bardzo słaba (1) 6 punktów, ocena nedostateczna (0) 0 punktów. Poneważ z oblczeń uzyskuje sę zróżncowane lośc punktów (patrz przykład), w tym lczby ułamkowe, należy wyznaczyć przedzały odpowadające m oceny. Według podanej metody oblczeń, dla rozpatrywanego przykładu dla przedzałów podanych w punkce 4.1. otrzymamy: ocena 5 przedzał 4,5 5,0 27,0 do 30,0 punktów, ocena 4 przedzał 3,8 4,4 22,8 do 26,9 punktów, ocena 3 przedzał 3,0 3,7 18,0 do 22,7 punktów. Proponuje sę wystawać ocenę nedostateczną, gdy uzyskana lczba punktów jest < 18, lub gdy w ocene ekspertów ocena rozwązana choćby wg jednego z kryterów była mnejsza nż 3. Można oczywśce przyjąć nne krytera oceny nedostatecznej. W rozpatrywanym przykładze lczba punktów Ω 21,7, co odpowada ocene dostatecznej, zresztą zblżonej do oceny dobrej, dla której mnmalna lczba punktów wynos 22,8. Można, celem zwększena precyzj ocenana, wprowadzć wększe zróżncowane ocen, np. 4,5, 3,5 td., określając dla nch lczbę punktów w sposób uprzedno omówony, lub też zastosować skalę ocen od 0,0 10,0. 4.2. Kto pownen ocenać rozwązana praktyczne przeprowadzane oceny Przy ocenanu rozwązań należy pamętać o tych ogólnych założenach, które podano w rozdzale 3. Ocena cech parametrów rozwązana jest stosunkowo łatwa, gdy porównuje sę je z rozwązanam stnejącym, już stosowanym w praktyce. Natomast ocenane przysparza welu trudnośc, gdy rozwązane jest zupełne nowe, neporównywalne z stnejącym. W takm przypadku szczególne ważną rolę odgrywa fachowe przygotowane dośwadczene ekspertów przeprowadzających ocenę oraz dokładne określene celu, jakemu ma służyć rozwązane. Nasuwa sę zatem ogólny wnosek, że do ocenana należy powoływać fachowców ekspertów znających dobrze rozpatrywaną problematykę oraz co jest bardzo ważne zorentowanych w tendencjach rozwojowych w tym zakrese, występujących w kraju za grancą. Ważne jest, aby eksperc mel też znajomość zagadneń ekonomcznych, zwązanych z ocenanym rozwązanem. Lczba ekspertów borących udzał w ocenanu rozwązana może być różna. Przy rozwązanach prostych wystarczy trzech, przy rozwązanach złożonych kosztownych

114 M. Moczarsk lczba ekspertów pownna być wększa. Sam proces ocenana pownen obejmować następujące elementy: 1) krótke, ogólne scharakteryzowane ocenanego opracowana (przez prowadzącego spotkane) pod względem merytorycznym (techncznym, ekonomcznym utyltarnym); 2) przedstawene zebranym ekspertom celu opracowana poddawanego ocene, przewdywanego zasęgu jego oddzaływana po wdrożenu korzyśc jakch oczekuje zamawający; 3) udostępnene opracowana ocenającym na tak czas, aby mogl sę z nm zapoznać w szczegółach; ocenający pownn meć możlwość zadawana pytań projektantom, po to aby wyjaśnć swoje wątplwośc; 4) na wcześnej wydanych ocenającym ekspertom drukach tablc, podane przez ekspertów ocen przekazane podpsanych druków prowadzącemu naradę ocenającą; 5) oblczene wynków oceny przeprowadzene analzy ndywdualnych ocen ekspertów, ze szczególnym uwzględnenem występowana zróżncowanych kompetencj ekspertów; 6) wypełnene tablcy oblczene końcowej oceny Ω opracowana; 7) określene pozomu jakośc rozwązana podjęce decyzj o jego przyjęcu, całkowtym odrzucenu lub skerowanu do poprawy. Przy ocenanu stotne jest przeprowadzene analzy ndywdualnych ocen ekspertów. Według [9] może przy tym wystąpć jedna z trzech sytuacj: oceny wszystkch ekspertów są sobe blske, eksperc są podzelen na newelką lczbę podgrup, wewnątrz których oceny są sobe blske, oceny ekspertów są rozbeżne; występuje duża lczba newelkch lub pojedynczych podgrup. W perwszym przypadku występuje najwększa, a w trzecm najmnejsza zgodność ocen ekspertów. W sytuacj drugej należy rozważyć główne motywy, którym kerowały sę poszczególne podgrupy przy wystawanu ocen, wyjaśnć przyczyny rozbeżnośc spróbować dokonać ponownej oceny opracowana. W sytuacj trzecej natomast należy sprawdzć, czy zadane, które otrzymal eksperc było właścwe sformułowane oraz czy członkowe zespołu ekspertów charakteryzują sę zblżonym pozomem kompeten cj. Można powołać zupełne nowy zespół ekspertów ponowne dokonać oceny. 5. PODSUMOWANIE W artykule przedstawono sposób dokonywana oceny jakośc opracowań wykonywanych na potrzeby obsługwana pojazdów szynowych. Potrzeba skrupulatnego ocenana opracowań przed ch wdrożenem jest szczególne ważna w sytuacj stne-

Ocenane jakośc projektów rozwązań konstrukcyjnych, technologcznych 115 jących trudnośc fnansowych kole oraz dużych kosztów napraw złożonego taboru kolejowego. Ponadto, coraz bardzej złożony nowy tabor powoduje, że opracowana wykonywane do jego obsługwana są skomplkowane kosztowne. Dotyczy to zwłaszcza urządzeń dagnostycznych, manpulatorów, stanowsk demontażu, montażu, pomarów regeneracj oraz organzacj gnazd całych warsztatów naprawczych. W tych warunkach stosowane uporządkowanej, jednoltej warygodnej procedury ocenana jakośc rozwązań nabera szczególnego znaczena. Przedstawoną metodę ocenana jakośc można adaptować do nnych przypadków, np. ocenana nowych konstrukcj taboru, projektów budynków budowl tp. Przy adaptacj metody do nnych nż podano w artykule celów, najważnejszą sprawą jest ustalene cech parametrów, które pownny być poddawane ocene. Systematyczne prowadzone rejestrowane ocenane pozwol po pewnym czase zgromadzć dane ułatwające dokonywane ocenana w przyszłośc oraz doskonalć samą procedurę ocenana. Bardzo ważnym elementem jest przy tym późnejsze systematyczne konfrontowane ocen z wynkam praktycznego wdrożena rozwązana. BIBLIOGRAFIA 1. Gackowsk Z.: Metodologczne aspekty systemowego projektowana rozwązań organzacyjnych. Warszawa, Mnsterstwo Komunkacj, RONP, 1972. 2. Goścńsk J.: Zarys teor sterowana ekonomcznego. Warszawa, PWN, 1977. 3. Klńsk A.: Jakość. Warszawa, WNT, 1979. 4. Klńsk A.: Przemysłowe procesy realzacj. Podstawy teor. Warszawa, WNT, 1976. 5. Kożuchowsk K., Skora R.: Metodyka oceny projektów nwestycyjnych. Przegląd Kolejowy, 1993, nr 12. 6. Polska Norma PN 80/N 30000. Jakość wyrobów. Termnologa ogólna. 7. Poradnk nżynera mechanka. Praca zborowa. Warszawa, WNT, 1970. 8. Seler R.E.: Badana naukowe prace rozwojowe. Metody zarządzana ocena efek tywnośc. Warszawa, WNT, 1969. 9. Starowcz W.: Główne problemy analzy nformacj uzyskanych od ekspertów w prognozowanu rozwoju transportu z wykorzystanem grupowych metod ekspertów. Zeszyty Naukowe Poltechnk Krakowskej, 1986. 10. Starowcz W., Byszewska E.: Metodyka opracowana rezultatów ocen ekspertów w prognozowanu rozwoju transportu z wykorzystanem grupowych metod bezpośrednej oceny, porównywana param welokrotnego porównywana. Zeszyty Naukowe Poltechnk Krakowskej, 1986.