Bajki nie-bajki i bajkoterapia

TEORETYCZNE PODSTAWY EDUKACJI Bajki nie-bajki i bajkoterapia O po ytkach p³yn¹cych z czytania, opowiadania, a nawet uk³adania bajek napisano ju niemal wszystko, zw³aszcza w ostatnio bardzo popularnym krêgu tematycznym tzw. bajkoterapii. n Wita Szulc Wtym in ten syw nym za chê ca niu do two rze nia i pu bli ko wa nia w³a - snych tek st w, kt re przy naj mniej w za ³o - e niu po my s³o daw c w ma j¹ od dzia ³y waو te ra peu tycz nie, za po mi na siê, e baj ka to ga tu nek li te rac ki rz¹ dz¹ cy siê okre œlo ny mi pra wa mi i cha rak te ry zu j¹ cy okre œlo ny mi ce - cha mi, a tek sty, kt re nie po sia da j¹ tych cech, nie s¹ baj ka mi lecz co naj wy ej dy dak - tycz ny mi opo wiast ka mi. Baj ki, kt re le cz¹ Au stra lij ka Do ris Brett, po my s³o daw czy ni ipre kur sor ka (s¹ dz¹c po da cie pierw szej pu - bli ka cji: 1988) me to dy ni we lo wa nia r nych dzie ciê cych lê k w po przez opo wia da nie hi - sto ry jek, kt rych bo ha te ro wie prze y wa j¹ po dob nie jak one r ne lê ko tw r cze sy tu - acje, ma j¹ ce jed nak po myœl ne za ko cze nie, nie bez po wo du nada ³a ta kim wy my œlo nym przez sie bie hi sto ryj kom ty tu³ Opo wia da nia (dla) Ani. Szcze g l ny rodzaj opowiadania. Bo ha ter k¹ tych opo wia da, z kt r¹ dzie ci mo g¹ siê iden ty fi ko waو, jest ma ³a dziew czyn - ka o imie niu Ania. Ty tu³ zbio ru tych opo wia - Bajka to gatunek literacki rz¹dz¹cy siê okreœlonymi prawami i charakteryzuj¹cy okreœlonymi cechami, a teksty, kt re nie posiadaj¹ tych cech, nie s¹ bajkami lecz co najwy ej dydaktycznymi opowiastkami. da (po an giel sku sto ries anie fa ir ta les) zu - pe³ nie nie po trzeb nie prze t³u ma czo ny zo sta³ na Baj ki, kt re lecz¹ 1. Do ris Brett nie mniej sz¹ wa gê ni do sa - mych tek st w opo wia da przy wi¹ zu je do spo - so bu opo wia da nia. Mo na po wie dzieو, e jest tw r czy ni¹ me to dy ki baj ko te ra pii. Wi daو to po umiesz czo nych w przy pi sach ko men ta - rzach do po szcze g l nych opo wia da, w kt - rych, w od po wied nich miej scach, pod po wia da opo wia da j¹ ce mu (g³ w nie cho dzi o ro dzi - c w), co ma j¹ od sie bie do daو. Na przy k³ad w roz dzia le pt. Po byt w szpi ta lu ju po pierw szym zda niu, w kt rym przed sta wia bo ha ter kê, pi sze w przy pi sie: Mo esz w tym miej scu zmie niو szcze g ³y tak, by pa so wa ³y do oto cze nia, w kt rym miesz ka cie (s. 212). 1 D. Brett, Bajki, kt re lecz¹, cz.1.,przek³ad M. Trzebiatowska, Gda sk 2003, Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne, tytu³ orygina³u Annie Stories. A special kind of storytelling, Copyright 1986, 1988 by Doris Brett. 5

A da lej, w zwi¹z ku z ko niecz no œci¹ wi zy ty Ani ule ka rza: W tym miej scu mo esz bar dziej szcze g ³o wo opi saو wi zy tê u le ka rza, je œli twe - mu dziec ku ta sy tu acja nie jest jesz cze zna na (s. 213). Je œli masz ja kieœ w³a sne do œwiad - cze nia ze szpi ta la, do brze bê dzie po dzie liو siê ni mi z dziec kiem, ak cen tu j¹c to, co by ³o tam przy jem ne (s. 214). Do pie ro w dal szej czê œci opo wia da nia od - wo ³u je siê do wy obraں ni dziec ka i po s³u gu je me ta fo r¹:... Wy obraں so bie, e za k³a dasz ta kie spe cjal ne oku la ry, przez kt re mo esz zaj rzeو do œrod ka two je go cia ³a. Tak jak byœ za gl¹ da ³a do wnê trza do mu przez okno. Ko men tarz me - to dycz ny do te go zda nia brzmi: W tym miej - scu zr b prze rwê i za py taj dziec ko, jak wy obra - a so bie ko m r ki krwi i za raz ki. Za chêو je do fan ta zjo wa nia i do stwo rze nia na praw dê bo ga te go wy obra e nia ko m rek krwi, wy gry - wa j¹ cych bi twê z za raz ka mi (s. 222) 2. Kra ina za baw War to zwr ciو uwa gê, e tw r c¹ me ta fo - rycz ne go ob ra zu bi twy krwi nek z za raz ka mi ma byو sa mo dziec ko, a nie oso ba opo wia da - j¹ ca, baj ko te ra peu ta (sko ro opo wia da nie hi sto rii za li czo ne zo sta ³o do baj ko te ra pii). Za sad ni cza czêœو opo wia da nia jest ju w pe³ - ni re ali stycz na, z tym e jest to ra czej re alizm od po wia da j¹ cy szpi tal nej rze czy wi sto œci wau stra lii, a nie w Pol sce (np. ma ma to wa - rzy sz¹ ca Ani w szpi ta lu go dzi na mi gra z ni¹ wr ne gry, uœmiech niê ta pie lê gniar ka wy ko - nu je czyn no œci sa ni tar no -hi gie nicz ne zwi¹ za - ne z to a le t¹ dziec ka). Mi mo wpro wa dze nia do opo wia da nia kra iny za baw, o kt rej mo e po ma rzyو le ¹ ce w szpi ta lu dziec ko, da le ko jed nak te go ty pu hi sto ryj kom do at mos fe ry ta jem ni czo œci i ba œnio wo œci w³a œci wej praw - dzi wym baj kom i ba œniom. Po dob nie jest z pol ski mi od po wied ni ka mi tek st w te ra peu - tycz nych prze zna czo nych dla dzie ci. Opo wia da nia te ra peu tycz ne to nie w¹t pli - wie bar dzo cen na for ma po mo cy psy cho lo - gicz nej, ale nie ko niecz nie przez sztu kê. Do - ris Brett nie za li cza ³a ich do ar te - bi blio- czy baj ko te ra pii. I niech tak po zo sta nie. Doris Brett nie mniejsz¹ wagê ni do samych tekst w opowiada przywi¹zuje do sposobu opowiadania. Mo na powiedzieو, e jest tw rczyni¹ metodyki bajkoterapii. Na le a ³o by wiêc przy wy bo rze tek st w do ce l w te ra peu tycz nych mieو œwia do moœو tej sub tel nej r ni cy, by przy oka zji re ali zo wa - nia szczyt ne go ce lu nie roz po wszech niaو tek - st w a po ja wia siê ich co raz wiê cej kt re nie tyl ko nie ma j¹ wa lo r w li te rac kich, jê zy - ko wych, ale te s¹ czê sto ںle skon stru owa ne, bo aby nie uro niو ni cze go z za k³a da ne go dy - dak tycz ne go prze ka zu, by wa j¹ prze wa nie za d³u gie, cza sem te cha rak te ry zu j¹ siê w¹t - pli wym dow ci pem. Z fak tu, e od tw r czo œci os b pod da wa nych te ra pii z udzia ³em sztu ki (a baj ka to ga tu nek sztu ki) nie wy ma ga siê okre œlo ne go po zio mu ar ty stycz ne go, nie wy - ni ka prze cie, e od po wied nie go po zio mu ar - ty stycz ne go mo g¹ nie re pre zen to waو oso by po dej mu j¹ ce siê sto so wa nia te ra pii przez sztu kê. By ³a bym te ostro na z re ali zo wa niem ha s³a Baj ki te ra peu tycz ne pi saو mo e ka - dy, bo pi saو, oczy wi œcie mo e, je œli mu to spra wia przy jem noœو, ale czy in ni, zw³asz cza wy kwa li fi ko wa ni na uczy cie le, mu sz¹ je bez - kry tycz nie na œla do waو w for mie r nych sce - na riu szy za jêو baj ko -bi blio te ra peu tycz nych, wprze œwiad cze niu, e ma gicz ne s³o wo te ra - pia uspra wie dli wia roz po wszech nia nie wszyst kie go, co ma j¹ w ty tu le? Ma ria Mo lic ka przed opu bli ko wa niem se rii ksi¹ ek o baj ko te ra pii prze pro wa dzi ³a ba da - nia kli nicz ne, opu bli ko wa ne w ro ku 1997, nad r ni c¹ w sta nie psy chicz nym dzie ci pod - da wa nych baj ko te ra pii i tych w niej nie uczest - ni cz¹ cych. Po zy tyw ny wp³yw ta kiej te ra pii, wokre œlo nych wa run kach, zo sta³ wiêc do wie - dzio ny. War to by ³o by ta kie ba da nia kon ty nu - 2 D. Brett, Bajki, kt re lecz¹, cz.1, przek³ad M. Trzebiatowska, Gda sk 2003, Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne. 6 ycie Szko³y

owaو na szer sz¹ ska lê, kon cen tru j¹c siê do dat - ko wo na wa lo rach li te rac kich wy ko rzy sty wa - nych i/lub po wsta j¹ cych tek st w, bo w sy tu acji bra ku ba da po twier dza j¹ cych efek tyw noœو baj ko te ra pii od nieœو mo na wra e nie, e baj - ko te ra pia jest te ra pi¹ g³ w nie dla do ro s³ych uczest ni k w warsz ta t w z baj ko te ra pii. Mu zy kan ci z Bre my ja ko baj ka te ra peu tycz na W œwia to wej skarb ni cy ba jek i ba œni jest wie le utwo r w, kt rych prze s³a nie, ukry te pod me ta fo r¹, po m c mo e czy tel ni ko wi/s³u - cha czo wi w zro zu mie niu, a cza sem na wet wroz wi¹ za niu tra pi¹ cych go pro ble m w. Za przy k³ad niech po s³u y baj ka o czte - rech mu zy kan tach z Bre my z nie miec kie go Opowiadania terapeutyczne to niew¹tpliwie bardzo cenna forma pomocy psychologicznej, ale niekoniecznie przez sztukê. zbio ru bra ci Grimm. Nie na le y ona do naj - po pu lar niej szych ba jek w Pol sce, dla te go roz wa a nia na te mat ro zu mie nia, in ter pre - ta cji i wy ko rzy sta nia ukry tych w niej zna cze roz pocz nê od przed sta wie nia naj prost szej wer sji tej baj ki, prze zna czo nej dla ma ³ych dzie ci. y³ so bie kie dyœ osio ³ek, kt ry do wie dzia³ siê, e w mie œcie zwa nym Bre ma szu ka j¹ œpie - wa k w do miej skiej or kie stry. Po tra fiê piêk nie ry czeو po my œla³ osio ³ek iwy ru szy³ do Bre my. Pod czas wê dr w ki spo tka³ pie ska, kt ry sie - dzia³ smut ny przy dro dze. Osio ³ek na m wi³ go, by tak e zo sta³ œpie wa kiem, po czym ra zem ru - szy li w dal sz¹ po dr. Nie d³u go po tem spotka li ko ta. Gdy kot do wie dzia³ siê, ja ki jest cel ich wy pra wy, g³o œno za miau cza³ i po sta no wi³ wst¹ piو do miej skiej or kie stry ra zem z ni mi. Ich roz mo wê us³y sza³ sie dz¹ cy na p³o cie ko gut. Wœwia to wej skarb ni cy ba jek i ba œni jest wie le utwo r w, kt rych prze s³a nie, ukry te pod me ta fo r¹, po m c mo e czy tel ni ko wi/s³u cha czo wi w zro zu mie niu, acza sem na wet w roz wi¹ za niu tra pi¹ cych go pro ble m w. Ku ku ry ku! Idê z wa mi! za pia³ ko gu cik ica ³a czw r ka, pod œpie wu j¹c so bie we so - ³o, po ma sze ro wa ³a w stro nê Bre my. Po pew nym cza sie zna leں li siê w gê stym le - sie. Wkr t ce za pa d³a noc i wo ko ³o zro bi ³o siê bar dzo ciem no. Na gle w od da li za mi go ta ³o œwia te³ ko. Gdy czte rej wê drow cy po ma sze ro - wa li w tam t¹ stro nê, oka za ³o siê, e w g³ê bi la - su stoi drew nia na cha ta. Osio ³ek zaj rza³ do œrod ka przez okno, a po chwi li rzek³: Pst, przy ja cie le! To cha ta roz b j ni k w! W³a œnie je dz¹ ko la cjê... W tym mo men cie czte rej wê drow cy po czu - li siê bar dzo g³od ni. Pies, kt ry tak e za pra - gn¹³ na cie szyو oczy wi do kiem je dze nia, wsko - czy³ na grzbiet osio³ ka. Wte dy na psa wsko czy³ kot, a ko gut usa do wi³ siê na g rze tej nie zwy - k³ej pi ra mi dy. Jed nak po chwi li czte rej przy ja cie le stra ci li r w no wa gê i ru nê li przez okno do œrod ka. Na do da tek kot, upa da j¹c, prze wr ci³ sto j¹ c¹ na sto le lam pê. W mgnie niu oka izba po gr¹ - y ³a siê w ciem no œciach. Trzask, wrzask i brzêk roz bi ja ne go szk³a wy pe³ ni ³y ca ³¹ chat - kê. Osio ³ek za cz¹³ ry czeو, pies wyو, kot miau - czeو, a ko gut piaو. Za sko cze ni zb je tak siê prze stra szy li, e ucie kli hen da le ko, da le ko. Tak oto czte rej przy ja cie le da li sw j pierw - szy w y ciu kon cert 3. Za uwa my wiêc, e jest to baj ka mu zycz - na 4, ale je œli przed sta wi siê j¹ w od po wied ni spo s b, mo na bê dzie po trak to waو ja ko baj - kê mu zy ko te ra peu tycz n¹. Mu zycz ny cha rak - ter baj ki jesz cze le piej jest wi docz ny w in nej wer sji, bli szej ory gi na ³u, we d³ug kt rej zwie - rzê ta nie tyl ko po s³u gu j¹ siê g³o sem, ale ma - j¹ te r ne in stru men ty (m. in. bê ben i li rê). 3 Czterej muzykanci z Bremy. Baœnie braci Grimm, tekst i redakcja Jacek Gutry, Warszawa 2003. 4 L. Kolago, Jeszcze o symbiozie literatury i muzyki na przyk³adzie umuzycznienia wybranych bajek braci Grimm, Kwartalnik Polskiej Sekcji ISME 2003 nr 1 3, s.10 27. 7

Sa mo prze s³a nie baj ki jest po nadna ro do - we, a tekst jak naj bar dziej trans pa rent ny. Przy naj mniej tak uwa a Il se Wol fram, mu - zy ko te ra peut ka i psy cho log, pe³ ni¹ ca za wo - do wo ro lê su per wi zo ra mu zy ko te ra pii w Bre mie, kt ra od czy ta ³a j¹ z per spek ty wy miesz ka ca Bre my, gdzie tê baj kê zna j¹ wszy scy. Do strze g³a w niej sym bol wol no œci, suk ce su i bez pie cze stwa dla oby wa te li. Do ko nu j¹c ana li zy baj ki, od wo ³u je my siê do trzech teo rii, kt ry mi s¹: Aktywnoœو czterech muzykant w mo na przedstawiو jako pewien punkt widzenia, szczeg ln¹ sytuacjê, czy te propozycjê dla ludzi pozbawionych pracy, mo na w niej dopatrzyو siê cel w wychowawczych albo potraktowaو bardziej dos³ownie jako wezwanie do opieki nad zwierzêtami. teo ria tw r czo œci, teo ria trau my (ura zu), baj ka ja ko ga tu nek li te rac ki. Zda rzy ³o siê pew ne go ra zu Wbaj ce tej zna leںو mo na pew ne ana lo - gie nie wy klu cza j¹c in nych wy stê pu j¹ ce za r w no w pra cy psy cho te ra peu tycz nej zludں mi sta ry mi, jak i z ludں mi po ciê kiej trau mie. Jed n¹ z kon klu zji, ja kie wy pro wa - dziو mo na z tej baj ki, jest po trze ba do ko na - nia pew nych zmian po li tycz nych w tych kra - jach, z kt rych wy wo dz¹ siê uchodں cy. Ak tyw noœو czte rech mu zy kan t w mo na przed sta wiو ja ko pe wien punkt wi dze nia, szcze g l n¹ sy tu acjê, czy te pro po zy cjê dla lu dzi po zba wio nych pra cy, mo na w niej do - pa trzyو siê ce l w wy cho waw czych al bo po - trak to waو bar dziej do s³ow nie ja ko we zwa nie do opie ki nad zwie rzê ta mi. Jak by nie pa - trzeو, w baj ce tej za war ta jest nie zwy k³a si ³a. Przy po mnij my, e baj ka ta po raz pierw szy uka za ³a siê w dru gim zbio rze Ba œni bra ci Grimm pt. Kin der und Hau smar chen w ro - ku 1819 i od t¹d mia ³a nie zli czo n¹ iloœو wy da. R ni¹ siê one pew ny mi szcze g ³a mi, ale prze s³a nie fi lo zo ficz ne za wsze jest ta kie sa mo. Wwer sji ust nej, opo wie dzia nej (po an giel sku) przez pa ni¹ Wol fram baj ka ta brzmi: Zda rzy ³o siê pew ne go ra zu, e spo tka ³y siê czte ry zwie rzê ta, kt re wcze œniej nie zna ³y siê: osio³, pies, kot i ko gut. y ³y do tych czas w go - spo dar stwach swo ich w³a œci cie li i ciê ko pra - co wa ³y: osio³ wo zi³ wor ki ze zbo em do m³y na, pies po lo wa³ na za j¹ ce, kot ³o wi³ my szy, a ko - gut prze po wia da³ po go dê i za ga nia³ ku ry do kur ni ka. Kie dy jed nak zwie rzê ta po sta rza ³y siê i sta ³y nie u y tecz ne, ich w³a œci cie le po sta - no wi li je za biو. Pierw szy osio³ uzna³, e trze ba ucie kaو. Zna laz³ dro gê do mia sta Bre my, gdzie, jak po sta no wi³, zo sta nie miej skim mu zy - kan tem. Id¹c tam, spo tka³ psa, kt ry r w nie uciek³ ze swo je go do mu, i za pro po no wa³ mu gra nie na bêb nie. Sam zaœ za mie rza³ graو na lut ni. Na stêp nie, id¹c ju ra zem, spo tka li ko ta, kt ry ju trzy dni te mu uciek³, bo j¹c siê, e zo sta nie za bi ty, a osio³ za uwa y³, m wi¹c do nie go: co jak co, ale ty znasz siê na mu zy ce, chodں wiêc ra zem z na mi do Bre my, by zo staو miej skim mu zy kan tem. Wko cu trzej ucie ki nie rzy spo tka li ko gu ta, kt ry g³o œno p³a ka³, po nie wa na na stêp ny dzie mia³ stra ciو g³o wê, i je mu r w nie osio³ po wie dzia³ coœ zwi¹ za ne go z mu zy k¹: jak by nie by ³o, ty masz do bry g³os. Znaj dzie my ci coœ lep sze go ni œmieو. To bê dzie coœ wspa nia ³e - go, jak ra zem bê dzie my two rzyو mu zy kê. I tak sz³y so bie zwie rzê ta ra zem we czwo ro, ale mu sia ³y za trzy maو siê w le sie, po nie wa do Bre my nie da ³o siê dojœو w je den dzie. Ko - gut wle cia³ na drze wo i do strzeg³ w nie da le kiej od nich od le g³o œci s³a be œwia te³ ko. G³od ni i spra gnie ni zo rien to wa li siê, e znaj du j¹ siê przed cha t¹ roz b j ni k w. Za czê li wiêc siê za - sta na wiaو, jak by tu siê do braو do je dze nia i zna leںو w cie p³ym po miesz cze niu. Wpa dli na po mys³, by wska ku j¹c je den na grzbiet dru - gie go, zro biو przed oknem pi ra mi dê: pies wdra - pa³ siê na grzbiet os³a, na psa wsko czy³ kot, anako ta ko gut i ra zem za czê li ro biو prze raں li - w¹ mu zy kê. Przy ta kim mu zy ko wa niu roz bi li okno i po wpa da li do œrod ka. Prze ra e ni roz b j - ni cy, my œl¹c, e to du chy, ucie kli. Wy g³od nia ³e 8 ycie Szko³y

zaœ zwie rzê ta, kt re od czte rech ty go dni nic nie ja d³y, rzu ci ³y siê na po zo sta wio ne reszt ki, a po - tem sy te po uk³a da ³y siê do snu tam, gdzie kt - re mu by ³o wy god nie. Po p ³ no cy zb j ni cy wy - s³a li jed ne go z kom pa n w na zwia dy, by spraw dzi³, co siê dzie je w ich do mu. A wte dy zwie rzê ta za czê ³y wal czyو ka de we w³a œci wy so bie spo s b: pluو, dra paو, gryںو, ko paو. Po ko - na ny roz b j nik w po p³o chu uciek³ i od tej po ry zb j cy ju ni gdy nie od wa y li siê po ka zaو wswo im do mu. Dom ten zaœ tak bar dzo po lu - bi li czte rej mu zy kan ci z Bre my, e po zo sta li w nim na za wsze. a two za uwa yو, jak wie le jest w tej baj ce od nie sie do mu zy ki. Wy raں nie to wi daو w za cho wa niu os³a, kt ry jest przy w d c¹ gru py i ini cja to rem wy pra wy do Bre my, kie - dy m wi: Idzie my do Bre my. Za wsze mo - na zna leںو coœ lep sze go ni œmierو. A kie dy ra zem bê dzie my ro biو mu zy kê, to bê dzie to coœ wspa nia ³e go! Ana lo gie do sy tu acji uchodں c w, kt rzy prze y li trau mê Wbaj ce tej do pa trzyو siê mo na pew nych ana lo gii do sy tu acji lu dzi, kt rzy do zna li trau my: 1. Sy tu acja wyj œcio wa: po myœl ny bieg y cia prze rwa ny zo sta je przez gwa³t uczy nio ny przez cz³o wie ka, brak po czu cia bez pie cze stwa, kwe stia y cia lub œmier ci, uczu cie roz pa czy, smut ku, nie szczê œcia, po czu cie izo la cji, do pro wa dze nie do sy tu acji, ja k¹ prze - y wa cz³o wiek po zba wio ny swe go miej sca na zie mi, utra ta do mu, y cie na mar gi ne sie spo ³e cze stwa, gniew, nê dza, po trze ba do brej ra dy. 2. Dro ga bo ha te r w baj ki. Mu sz¹ prze yو jed n¹ lub wie le nie bez piecz nych sy tu acji: sy tu acja sa mej uciecz ki, d³u ga wê dr w ka przez œwiat w sy tu acji bra ku po y wie nia, do mu, nie pew ny przy jazd do nie zna ne go kra ju, wal ka o no we i bez piecz ne miej sce (le - gal ne, zgod ne z pra wem sta ra nie siê oazyl, nie pew noœو, czy bê dzie on udzie - lo ny, nie bez pie cze stwo de por ta cji). Wobec nych cza sach uchodں cy ra czej nie mu sz¹ ucie kaو siê do cza r w, aby prze yو. W obecnych czasach uchodںcy raczej nie musz¹ uciekaو siê do czar w, aby prze yو. Lecz co pomaga im w ich niebezpiecznej drodze? Jest to pomoc organizacji broni¹cych praw cz³owieka i, co chyba najwa niejsze, silna wola prze ycia. Lecz co po ma ga im w ich nie bez piecz nej dro dze? Jest to po moc or ga ni za cji bro ni¹ - cych praw cz³o wie ka i, co chy ba naj wa niej - sze, sil na wo la prze y cia. Mo g¹ oni od mie - niو sw j z³y los przez przy st¹ pie nie do re ali za cji no wych ce l w al bo wej œcie wno wy okres y cia, co siê r w na od bu do wie sza cun ku wo bec sie bie sa me go i od kry ciu no wych ںr de³ y cio wej sa tys fak cji. 3. Od po wiedں, roz wi¹ za nie: ra tu nek jest mo li wy: s¹ to w³a sne si ³y, te ra pia, ak cep ta cja no wej sy tu acji y - cio wej, ma³ e stwo, z³o czy cy zo sta j¹ uka ra ni, choو zbyt rzad ko w przy pad ku zmian po li tycz - nych i sto so wa nia tor tur. Cen trum Po mo cy Psy cho lo gicz nej Dla os b, kt re do zna ³y trau my (sil ne go ura zu), po wo ³a no w Niem czech Cen trum Po - mo cy Psy cho lo gicz nej zwa ne Re fu gio. Zo sta ³o ono za ³o o ne w ro ku 1980 i funk cjo nu je na dal dziê ki fi nan so we mu wspar ciu sa mo rz¹ d w lo kal nych i ko œcio ³ w. Po ma ga mu te Ko mi - sja Unii Eu ro pej skiej ds. Uchodں c w i unij na Fun da cja na rzecz Ofiar Tor tur. Po moc œwiad czo na jest za po œred nic twem t³u ma czy i spe cja li st w z za kre su opie ki me dycz nej, spo ³ecz nej i psy cho te ra peu tycz nej. Trzech pa cjen t w, z kt ry mi In ge Wol fram pra co wa - ³a w ostat nich la tach, po cho dzi ³o z by ³ej Ju go - s³a wii, Tur cji i Sri Lan ki. Wsp l n¹ ich ce ch¹ by ³o to, e wszy scy do zna li r nych fi zycz nych 9

ipsy chicz nych ura z w, kt rych skut ki na le a - ³o wni kli wie zba daو 5. Dla os b, kt re do zna ³y trau my, po wo ³a no wniem czech Cen trum Po mo cy Psy cho lo gicz nej zwa ne Re fu gio. Zo sta ³o ono za ³o o ne w ro ku 1980 i funk cjo nu je na dal dziê ki fi nan so we mu wspar ciu sa mo rz¹ d w lo kal nych i ko œcio ³ w. Dru g¹ ce ch¹, kt ra ich ³¹ czy ³a, by ³o to, e po zo sta wa li bez czyn ni, po nie wa nie mie li po zwo le nia na pra cê. Na le a ³o wiêc usta liو iza rz¹ dziو struk tu r¹ ich cza su. Nie mo na te by ³o po zo sta wiو ich z pe³ n¹ po czu cia krzyw dy po sta w¹ wo bec œwia ta. Na le a ³o po m c im zna leںو ںr d³a po zy tyw ne go my œle nia, uœwia - do miو, e jest czas przed i po trau mie. S³o wa i mu zy ka, kt re da j¹ na dzie jê Oto tekst sta rej pie œni ry ba k w, wy ko rzy - sta nej w mu zy ko te ra pii uchodں c w w oœrod ku Re fu gio wbre mie:...uro dzi li œmy siê na l¹ dzie, lecz zmie rza - my do oce anu, a gdy tam siê znaj dzie my, bê - dzie my da le ko od l¹ du, na kt rym miesz ka j¹ na si bli scy, na sze o ny i dzie ci... Pa miê tam je, cho cia je ste œmy tak da le ko od sie bie i nie ma my ze so b¹ ad ne go kon tak tu. Oni tak e ze smut kiem my œl¹ o mnie i cze ka j¹, kie dy wr cê. Na oce anie za wsze mo li wy jest sztorm, a wte dy bê dê w wiel kim nie bez pie cze - stwie i, byو mo e, szyb ko zgi nê, bo nikt mi nie po mo e. Gdy bê dê chcia³ siê na piو, nikt nie po - da mi wo dy. Je stem tak bar dzo sa mot ny... Mam na dzie jê, e bo go wie mnie ochro ni¹ i e wi dz¹, jak sa mot ny je stem na bez kre snym oce anie... Pa cjent, z kt rym Il se Wol fram pro wa - dzi ³a te ra piê, na stê pu j¹ co za re ago wa³ na ten tekst: To m j g³os! To m j g³os, choو ni gdy nie s³y sza ³em tej pie œni! Po tem za cz¹³ nu ciو tê pieœ mor mo ran do, po smut nia³ i za cz¹³ szlo chaو. Po d³u szej chwi li uspo ko i³ siê ipo wie dzia³: Wiesz, w Sri Lan ce nikt ni gdy tak do mnie nie m wi³. Oni za wsze m wi li do mnie kr t ko i ostro nie mo esz so bie te go wy obra ziو. Na wet nie po tra fi li po wie - dzieو, cze go ode mnie chc¹! Na py ta nie mu zy ko te ra peut ki, czy chcia³ - by us³y szeو sie bie m wi¹ ce go (na gra nie z ta - œmy ma gne to fo no wej) z en tu zja zmem za wo - ³a³: O tak, bar dzo! Po tem wstrz¹ sn¹³ nim ko lej ny wy buch p³a czu, za kt ry prze pra sza³. Pod ko niec se sji, gdy mu zy ko te ra peut ka po - wie dzia ³a: Na stêp nym ra zem zno wu bê - dzie my s³u chaو mu zy ki i mu zy ko waو, pa - cjent ju by³ spo koj ny i na wet ra do œnie siê œmia³. Wbaj ce o czte rech mu zy kan tach z Bre my do strzec te mo na po do bie stwo do sy tu acji lu dzi sta rych, kt rzy we wcze œniej szych okre sach y cia nie by li tw r czy pod wzglê dem ar ty stycz nym, ale w wie ku po de sz³ym od kry li w so bie po wo ³a nie do zaj mo wa nia siê sztu k¹. Ko lej na se sja, kt ra roz po czê ³a siê od opo wia da nia baj ki o czte rech mu zy kan - tach z Bre my, ilu stro wa nej gr¹ na in stru - men tach, prze bie ga ³a w we so ³ej at mos fe rze, po nie wa w Bre mie na ka dym kro ku spo - tkaو mo na fi gu ry tych dziel nych mu zy kan - t w, dziê ki kt rym ka dy mo e siê prze ko - naو, e nie ma sy tu acji bez wyj œcia. S³o wo i mu zy ka w ge ria trii Wbaj ce o czte rech mu zy kan tach z Bre my do strzec te mo na po do bie stwo do sy tu - acji lu dzi sta rych, kt rzy we wcze œniej szych okre sach y cia nie by li tw r czy pod wzglê - dem ar ty stycz nym, ale w wie ku po de sz³ym od kry li w so bie po wo ³a nie do zaj mo wa nia siê sztu k¹. I ta ich tw r czoœو mo e byو po - strze ga na ja ko for ma au to te ra pii, sa mo po - 5 S. Milenkowic, Working with Adolescent Refuges, (w:) Arts Therapies Communication, vol.ii, ed. L. Kossolapow, S. Scoble, D. Waller, Munster Hamburg London 2003, s. 587 595. 10 ycie Szko³y

cie sze nia al bo na rzê dzie wzro stu po czu cia w³a snej war to œci 6. Tw r czoœو jest zdol no œci¹ do da wa nia no wych od po wie dzi na sy tu acje, w ja kich sta wia nas y cie. Sta no wiو mo e an ti do - tum na skost nie nie, kt re to wa rzy szy pro - ce so wi sta rze nia siê, za r w no fi zycz ne, jak ipsy chicz ne. W ostat nich kil ku na stu la tach za sz³a zna - cz¹ ca zmia na w pro fi lu po pu la cji w Pol sce, jak iwin nych kra jach eu ro pej skich, kt r¹ za ob - ser wo waو mo na za r w no w sfe rze spo ³ecz - nej, jak i kul tu ro wej 7.Pro cent lud no œci w wie - ku 65 lat i wiê cej sta le wzra sta. Tê zmia nê pro fi lu de mo gra ficz ne go do strzec mo na tak - e w sfe rze kul tu ry. Ta no wa po pu la cja lu - dzi star szych sta wia wy ma ga nia s³u bom so - cjal nym w wie lu ob sza rach, co jest zwi¹ za ne zr ny mi kon cep cja mi sta rze nia siê i do bro - sta nu lu dzi sta rych oraz z tym, jak jest po - strze ga ny ten seg ment po pu la cji. Wa n¹ ro lê wpro ce sie te ra pii tej sta le po wiêk sza j¹ cej siê gru py od gry waو mo e te ra pia re mi ni scen cyj - na, po le ga j¹ ca na opo wia da niu hi sto rii y cia, kt re wy s³u chu je i ycz li wie ko men tu je oso ba pro wa dz¹ ca te ra piê. Tw rczoœو jest zdolnoœci¹ do dawania nowych odpowiedzi na sytuacje, w jakich stawia nas ycie. Stanowiو mo e antidotum na skostnienie, kt re towarzyszy procesowi starzenia siê, zar wno fizyczne, jak i psychiczne. Wnaj bli szej przy sz³o œci te ra pia pro fi lak - tycz na i r ne for my ak tyw no œci mo g¹ od gry - waو wa n¹ ro lê w usta na wia niu r w no wa gi miê dzy zdro wiem fi zycz nym i psy chicz nym os b w po de sz³ym wie ku. Kie dy siê pra cu je zludں mi sta ry mi, ma siê do czy nie nia z r ny - mi œro do wi ska mi i r ny mi hi sto ria mi y cia. Mo na po wie dzieو, e po szu ki wa nie in nych, mo li wie jak naj ko rzyst niej szych roz wi¹ za wpra cy so cjal nej jest me ta fo r¹ po szu ki wa nia no wych wzo r w za cho wa i prze ko na. Brak do wo d w mi ³o œci Prze cho dz¹c do psy cho lo gicz nej sy tu acji lu dzi sta rych w sen sie bar dziej og l nym mo - na by od nieœو siê do ob ser wa cji po czy nio nych wau stra lii (sko ro wcze œniej przy po mnie li œmy au stra lij ski mo del baj ko te ra pii ) przez Ruth Bri ght, kt ra wy pra co wa ³a zna ny na ca ³ym œwie cie, w krê gu spe cja li st w w dzie dzi nie mu zy ko te ra pii, mo del mu zy ko te ra pii ge ria - trycz nej. Za uwa y ³a, e jej pa cjen ci (pod - opiecz ni) bo le œnie od czu wa j¹ brak to wa rzy - stwa i do wo d w mi ³o œci ze stro ny ro dzi ny. Do ro s³e dzie ci, za jê te swo j¹ pra c¹ i ka rie r¹, rzad ko lub wca le nie kon tak tu j¹ siê ze sta ry mi ro dzi ca mi. Izo la cja jest po wszech nym zja wi - skiem w na szym pi sze Bri gh t 8 sta rze j¹ cym siê spo ³e cze stwie i jest te przy czy n¹ uczu cia g³ê bo kie go osa mot nie nia, a cza sem na wet de - pre sji. Po czu cie izo la cji za uwa al ne jest nie tyl ko u lu dzi y j¹ cych sa mot nie, lecz tak e w od dzia ³ach re ha bi li ta cyj nych i do mach opie ki spo ³ecz nej. Re la cje spo ³ecz ne mo g³y by jed nak ulec wzmoc nie niu i po g³ê bie niu dziê ki pro gra mom ak tyw no œci ba zu j¹ cej na mu zy ce, mo g³y by w w czas od no wiو siê os³a bio ne re la - cje ro dzin ne po przez bu do wa nie mo st w miê dzy re zy den ta mi w do mach opie ki, mo g³y - by te wzmoc niو siê ze rwa ne wiê zi u os b prze by wa j¹ cych na d³u go ter mi no wym le cze - niu szpi tal nym. Prof. dr hab. WITA SZULC Uniwersytet Wroc³awski, Zak³ad Pedagogiki Og lnej 6 W. Szulc, Artystyczna forma reminiscencji. The Baltic Sea Conference on Psychosomatic Medicine. Szczecin, May 29 June 1, 1998. Materia³y konferencyjne, Szczecin 1998; por. tak e tej e autorki Muzykoterapia jako przedmiot bada i edukacji, UMCS. Lublin 2005. 7 W. Szulc, Starszy cz³owiek gdzieœ w Europie. Alma Mater, AM w Lublinie, 2002, nr 42. 8 R. Bright, Music in Geriatric Care. A Second Look, Wahroonga (Australia) 1991. 11