Koncepcja behawiorystyczna, czyli manipulacja doskonała.

Transkrypt

1 Wydział Nauk Stosowanych Kierunek studiów: Fizjoterapia niestacjonarna PRACA PROJEKTOWA Przemysław S. Knycz Koncepcja behawiorystyczna, czyli manipulacja doskonała. Praca projektowa napisana pod kierunkiem dr Dominika Siewniak-Maciuszek DĄBROWA GÓRNICZA

2 Spis treści Wstęp Warunkowanie klasyczne Sterowanie negatywne - mit kary Generalizacja hamowania Zaburzenia emocjonalne Unikanie źródła karania Dostarczenie negatywnych wzorców zachowania Pozbawianie nagród Sterowanie pozytywne wzmocnienia Procedura stałych odstępów czasowych Procedura stałych proporcji Procedura zmiennych odstępów czasowych Procedura zmiennych proporcji Poziomy wzmocnień Podsumowanie Piśmiennictwo

3 Wstęp. Koncepcja behawiorystyczna jest bardzo bliska mojemu sercu. Pierwsze zetknięcie z tą psychologią miałem w 2011 roku, gdzie moja żona brała udział w warsztatach związanych ze wzmocnieniami pozytywnymi. Wróciła odmieniona i wysłała również mnie, ze słowami Musisz tam jechać. No i pojechałem. Na samych warsztatach w zasadzie spędziliśmy 80 godzin wykładowych oraz 20 godzin praktycznych. Obiekty szkolenia kurczaki - były wstępnie przygotowane do zajęć trenerzy przygotowali obiekty do pracy na stole i zastosowali skojarzenie nagrody z odgłosem wydawanego przez kliker. Kliker, zwany też markerem zachowania, jest urządzeniem wydającym charakterystyczny dźwięk klik, znany również z kapsli po napoju Frugo, daje znać obiektowi, że zachowanie, które prezentuje jest zachowaniem pożądanym. Warunkowanie klasyczne. Z doświadczenia Pawłowa można dowiedzieć się, że istnieją bodźce, na które reagowania nie musimy się uczyć. Są to bodźce bezwarunkowe, jak jedzenie. Również Pawłow zdefiniował istnienie bodźców neutralnych, takich jak kliker czy dzwonek (teoretycznie obojętny dla obiektu). Zauważył on, że sam bodziec w postaci dzwonka, nie wywołuje u psa reakcji, natomiast uruchamiając dzwonek przed podaniem jedzenia, wydając pokarm, powtarzając czynność klika razy, pies zaczął reagować na sam dźwięk dzwonka poprzez ślinienie się po prostu wiedział, że zaraz dostanie pokarm. Odruch wytworzył się dzięki wielokrotnemu skojarzeniu bodźca, w tym przypadku dźwięku dzwonka z podawaniem pokarmu. Pawłow w tym procesie nazwał dzwonek bodźcem warunkowym, a podanie pokarmu po sygnale dźwiękowym wzmocnieniem bodźca warunkowego. Odkrył również, że warunkowanie jest najskuteczniejsze, gdy czas pomiędzy bodźcem warunkowym, a bezwarunkowym nie jest zbyt duży około 0,5 sekundy. Przy większych odstępach warunkowanie trwa dłużej lub w ogóle nie zachodzi. Kojarząc jedzenie z odgłosem klikera, dzwonka czy gwizdka, wystąpi więc asocjacja między dwoma bodźcami i będzie bodźcem warunkowym (obiekt wie, że sygnał oznacza wydanie pokarmu). By wystąpiła asocjacja pomiędzy bodźcami, należy ją utrzymywać - nie można używać bodźca warunkowego i nie wydawać pokarmu - takie powiązanie po prostu wygaśnie. Warto jeszcze wspomnieć, że warunkowanie instrumentalne jest zawsze narzędziem do osiągania pewnych skutków w zachowaniu (powoduje konsekwencje zmiany zachowania). Warunkowanie musi również być konsekwentne - zachowania łatwo się modyfikują przez manipulację konsekwencjami, które muszą być natychmiastowe. Jak wcześniej wspomniałem, odległe konsekwencje są bardzo trudne do skojarzenia. Konsekwencje zachowania, które mają na nie wpływ nazywamy wzmocnieniami, jeśli intensyfikują zachowanie, natomiast nazwiemy je wygaszeniem, jeśli prowadzą do jego zaniku. Należy zapamiętać, że wzmocnienia i wygaszenia są zawsze definiowane przez odbiorcę. Zawsze trzeba zbadać co jest wzmocnieniem, a co wygaszeniem dla badanego obiektu, jest to bardzo personalne. 3

4 Sterowanie negatywne - mit kary. Sterowanie negatywne, zwane inaczej sterowaniem awersyjnym lub punitywnym, polega na stosowaniu wzmocnień ujemnych, takich jak deprywacja pokarmowa, kary pieniężne, przymus, represje, złe stopnie, odrzucenie przez grupę społeczną, degradacja zawodowa. Tego rodzaju bodźce zwane są karami. Zostały ono celowo wprowadzone przez ludzi w celu wyeliminowania zachowań aspołecznych i dewiacyjnych. O ile nagrody są rzadkim środkiem sterowania, to we współczesnym środowisku kary stanowią często główne narzędzie zmiany zachowania. Behawioryści wykazali, iż skuteczność sterowania negatywnego jest znacznie mniej skuteczna, niż efektywność sterowania pozytywnego. Wzmocnienie negatywne, czyli szeroko rozumiana kara, z reguły nie eliminuje zachowań aspołecznych tylko je tłumi i zahamowuje na pewien czas. Człowiek ukarany za przewinienie przestaje zachowywać się aspołecznie, ale tylko w okresie, w którym istnieje zagrożenie otrzymania ponownego wzmocnienia negatywnego. Gdy zagrożenie to mija, zaczyna znów reagować w sposób niepożądany. Ludzie chcąc uniknąć następnych wzmocnień negatywnych planują coraz bardziej wysublimowane i skomplikowane reakcje, które zmniejszą ryzyko otrzymania wzmocnienia negatywnego. Przykładem na takie zachowanie są znalezione pamiętniki ludzi, którzy przebywali w więzieniu, w których analizowani oni swoje aktualnie popełniane błędy i tworzyli plan doskonały kradzieży, tak, by nie dać się złapać w przyszłości podczas następnego włamania czy też napadu. Kara może w pełni spełniać swoje zadania wtedy i tylko wtedy jeśli zostanie włączona w całościowy program modyfikacji zachowania. Nie wystarczy karać, ale należy wskazywać ludziom nowe drogi osiągania wzmocnień pozytywnych. Dobrym przykładem może być sytuacja z mojego rodzinnego podwórka. Nieopodal mojej rodzinnej miejscowości było miejsce, w którym znajdowało się nielegalne kąpielisko nierzadko oblegane w ciepłe dni. Moi znajomi, którzy zostali przyłapani na kąpieli, zostali ukarani mandatami. Przez pewien okres stronili od kąpieli w tym miejscu, następnie po jakimś czasie wracali do dawnej czynności. Bardzo dobrą reakcją władz wsi na te potrzeby ludzkie, była organizacja w tym miejscu kąpieliska strzeżonego, obecnie obiekt cieszy się bardzo dużym zainteresowaniem. Stosując wzmocnienia negatywne kary, spotkamy się ze zjawiskami, które towarzyszą procesowi warunkowania. Są to generalizacja hamowania, zaburzenia emocjonalne, unikanie źródła karania, czy też nauka wymierzania kary. Generalizacja hamowania. Badacze odkryli, że kara tłumi nie tylko reakcje niepożądane, ale także wiele zachowań pożądanych. Aby temu zapobiec należy karać reakcje, które chcemy by wygasły, ale jednocześnie nagradzać reakcje pożądane. Nie jest wykluczone, że cały zespół negatywnych zjawisk społecznych, takich jak bierność, brak zaangażowania w swoją pracę, wiąże się z generalizacją hamowania. Ludzie przyjmują pogląd, że aktywność się nie opłaca. Aby zapobiec temu zjawisku, należy karać zachowania aspołeczne i jednocześnie nagradzać działania pożądane. Dzięki temu wiele pozytywnych reakcji człowieka nie zostanie zablokowanych

5 Zaburzenia emocjonalne. Reakcje lękowe są najczęściej reakcją na silne i nieadekwatne kary, prowadzące do reakcji unikania, co w następstwie stosowania kolejnych kar wzmaga gniew i agresję. Często człowiek zaczyna reagować emocjonalnie na zupełnie neutralne bodźce. Żyjemy w czasach, w których zaburzenia emocjonalne są jednym z głównych problemów człowieka. Rozbudowany system karania może jedynie utrudnić rozwiązanie tego problemu. 2 Kumulacja bodźców negatywnych, która przecież nierzadko się zdarza w codziennym życiu, może skutecznie wpłynąć na negatywny odbiór świata przez jednostkę. Czy ludzie u władzy nie powinni się pochylić nad tym problemem? Unikanie źródła karania. Kolejne odkrycie badaczy ukazało, że obiekty zaczynają unikać miejsc i źródeł, z których najczęściej otrzymywane są wzmocnienia negatywne. Jest rzeczą naturalną, że ludzie unikają tych osób i instytucji, które wymierzają im kary. Jeśli wychowawca klasy często stosuje surowe kary, a jednocześnie obce mu są metody sterowania zachowaniem za pomocą nagród, uczniowie będą unikać szkoły i opuszczać lekcje. Podobnie w instytucji, w której wzmocnienia negatywne całkowicie zdominowały wzmocnienia pozytywne, występuje zjawisko fluktuacji kadr; często najlepsi pracownicy opuszczają zakład, w którym kara stała się podstawowym narzędziem oddziaływania na ludzi. Jedynie zwiększenie roli wzmocnień pozytywnych, takich jak bodźce materialne, dobra atmosfera pracy czy uznanie społeczne, może zapobiec temu zjawisku. 3 Ciekawym odniesieniem może być tutaj stosunek społeczeństwa do Urzędów Skarbowych, kto lubi tam chodzić? Czyż nie można zastosować parafrazy podatku dochodowego w postaci Kto osiąga dochód, podlega karze grzywny? Dostarczenie negatywnych wzorców zachowania. W zasadzie najważniejszym z odkrytych podczas badań zjawisk występujących podczas karania, jest zachodzenie procesu uczenia się - dziecko karane za złe zachowanie, samo będzie się uczyło jak wymierzać karę. Przyjmijmy, że rodzice biją swoje dziecko za jego agresywne zachowanie się w szkole. Taka kara fizyczna nie tylko tłumi agresję, ale również uczy dziecko, jak wymierzać karę. Zachowanie rodziców jest wzorcem, który może zostać przez niego zaakceptowany; dziecko zacznie stosować przemoc w stosunku do swoich rówieśników. Sztuka karania przechodzi więc z pokolenia na pokolenie. Jeśliby pedagogowie, urzędnicy czy socjotechnicy zdawali sobie sprawę, że proces karania jest jednocześnie procesem uczenia się, w którym osoba karana zapoznaje się z negatywnymi wzorcami zachowań, to prawdopodobnie z większą rozwagą i umiarem stosowaliby oni wzmocnienia negatywne. 4. Jest to jednocześnie również najsmutniejsze z odkryć związanych z badaniami behawiorystów

6 Pozbawianie nagród. Jedną z procedur sterowania negatywnego jest procedura polegająca nie tyle na stosowaniu kar co na pozbawianiu nagród. Odbieranie przywilejów i możliwości korzystania z praw pełni w tej procedurze rolę bodźca negatywnego. Specyficzne jest to, iż jeśli w poprzednich procedurach ludzie unikali źródła karania, o tyle w tej procedurze skupiają się na źródle, które pozbawiają nagrody. Przeprowadzone badania pozwalają jedynie sformułować kilka interesujących hipotez. W pewnym eksperymencie pokazywano chłopcom, którzy mieli tendencję do ssania palców, ciekawe filmy rysunkowe. W chwili, gdy chłopiec zaczął ssać palec, przerywano pokaz. Taka deprywacja sensoryczna spowodowała dość szybkie zmniejszenie liczby niepożądanych reakcji. Okazało się jednak, że nie był to trwały efekt, ponieważ w sytuacjach życiowych, na przykład na lekcjach, dzieci znów ssały palce. Tego typu badania zdają się wskazywać, że usunięcie nagrody działa podobnie jak normalna kara. Wywołuje więc ono jedynie skutki doraźne i być może skuteczne, gdy łączone jest ze wskazywaniem ludziom konstruktywnej alternatywy. Pozbawienie wzmocnień pozytywnych (nagród) wywołuje jednocześnie wiele skutków, które są specyficzne dla tej metody sterowania negatywnego. Godny zanotowania jest fakt, że o ile w poprzednio opisanych metodach ludzie próbowali unikać źródła karania, a więc unikali instytucji i osób wymierzających karę, o tyle obecnie skierowują uwagę na źródła, które pozbawiają ich nagrody. Tak więc chłopcy w opisanym eksperymencie interesowali się eksperymentatorem, który przerywał projekcję filmu. Ponadto pozbawienie wzmocnienia pozytywnego nie wywołuje tak silnych reakcji emocjonalnych, szczególnie lękowych. Z tych względów wydaje się, że metoda ta jest bardziej humanitarna. Zbyt mało jednak przeprowadzono badań empirycznych, aby stwierdzić, czy tak jest na pewno. Nie jest wykluczone, że wywołuje ona jakieś dodatkowe skutki negatywne, których obecnie nie można przewidzieć. 5 Sterowanie pozytywne wzmocnienia. Najważniejszą rzeczą, która wynika z koncepcji behawiorystycznej, są wzmocnienia pozytywne, które odgrywają główną rolę w sterowaniu zachowaniem. Aby nim skutecznie sterować należy sobie najpierw odpowiedzieć na pytania: Jakie wzmocnienia są odpowiednie w danych okolicznościach? Jakie nagrody wpłyną na to, że uczniowie będą lepiej się uczyć i rozwiązywać zadania czy nawet pokochają edukację? Dobór odpowiednich wzmocnień pozytywnych jest jednak bardzo trudny. Okazuje się bowiem, że ten sam bodziec zewnętrzny może być wysoką nagrodą dla jednych, a surową karą dla innych, jest to sprawa bardzo indywidualna. Dobór właściwych wzmocnień jest jedynie pierwszym krokiem manipulacji zachowaniem instrumentalnym. Duże znaczenie posiada również procedura stosowania nagród, czyli system reguł, które decydują o tym, jak często, kiedy i za jakie zachowanie badacz wzmacnia reakcje człowieka. Procedura stałych odstępów czasowych. Zachowanie jest regularnie nagradzane po upływie określonego czasu. Procedura ta niestety wywołuje ujemne skutki. Skoro nie ma wyraźnej zależności pomiędzy osiągnięciami, a wielkością wzmocnienia materialnego i moralnego, ludzie często działają na zwolnionych obrotach, często 5 6

7 pracują nierytmicznie, zwalniają tempo pracy po otrzymaniu wypłaty (czyli nagrody), a jednocześnie zwiększają wysiłek tuż przed jej otrzymaniem. Osobiście zauważam u siebie w firmie, że pracownicy zatrudnieni jako podwykonawcy, rozliczający się w okresach tygodniowych, pracują wydajniej. Procedura stałych proporcji. Człowiek otrzymuje wzmocnienia po wykonaniu określonej pracy. W tej sytuacji człowiek otrzymuje wzmocnienie regularnie po każdej n-tej reakcji. Procedura ta pobudza aktywność i zwiększa tempo działania. Jego skuteczność w dużym stopniu zależy od tego czy umiemy prawidłowo określić, po ilu reakcjach człowieka należy podać wzmocnienie. Procedura zmiennych odstępów czasowych. Wydawane wzmocnienia są nieregularne. Czas upływający pomiędzy reakcją, a nagrodą zmienia się losowo. Procedura ta nie pozwala na przewidywanie momentu otrzymania wzmocnienia, więc nie występuje skojarzenie zachowania, z wydaną nagrodą obiekt badany nie wie za co dostaje nagrodę. Procedura zmiennych proporcji. W tym przypadku zmienia się liczba reakcji, po których następuje wzmocnienie, jak w grze losowej - przeciętnie co dziesiąty los wygrywa jednak gracz może wygrać już za pierwszym razem albo dopiero za setnym. Okazuje się, że rozkład o zmiennych proporcjach jest najbardziej efektywny, gdyż ludzie pracują na wytężonych obrotach i wykazują dużą aktywność żyjąc w nadziei, że wcześniej czy później zostaną nagrodzeni. Nawet najbardziej wyrafinowane procedury wzmacniania nie dadzą wyników, gdy człowiek nie nauczy się uprzednio określonych wzorów zachowań instrumentalnych. W procesie wzmacniania pozytywnego, ważną role odgrywają metody konstruowania reakcji człowieka. Jedną z takich metod polega na stosowaniu przez nauczyciela czy psychoterapeutę nagradzania zachowania, które są wprawdzie bardzo odległe od pożądanych, ale które zostały już opanowane przez człowieka. Stopniowo kryteria wzmacniania stają się coraz bardziej surowe. W kolejnych etapach nauczyciel czy psychoterapeuta zaczynają nagradzać jedynie bardziej złożone reakcje, które są zbliżone do reakcji pożądanych. Taka metoda nazywa się metodą kolejnych przybliżeń. Zasady sterowania pozytywnego są zbyt rzadko przestrzegane, co prowadzi do fatalnych konsekwencji, które nazwać można błędami sterowania. Najpowszechniejszym błędem jest opóźnienie wzmocnienia. Odroczenie nagrody zmniejsza jej znaczenie i obniża poziom ludzkiego wysiłku. Wzmocnienie powinno być bezpośrednie i jak najszybsze. Jeśli uczeń otrzymuje dobrą ocenę kilka lub kilkanaście dni po wykonaniu zadania czy napisaniu sprawdzianu, traci ona dla niego na znaczeniu. Również zbyt późne wyrażenie uznania lub podziwu albo odroczenie wynagrodzenia za pracę, wpływa negatywnie na dalszą aktywność człowieka. 7

8 Poziomy wzmocnień. Podczas badań, psychologowie behawioralni odkryli, że istnieją cztery poziomy wzmocnień. wzmocnienie pierwszorzędowe (primary reinforcer) jest nim jedzenie. wzmocnienie drugorzędowe (secondary reinforcer) np. kliknięcie czy sygnał dzwonka jest to informacja, że pojawi się wzmocnienie pierwszorzędowe. wzmocnienie trzeciorzędowe (third reinforcer) hasło czy też komenda - zawiera informację jak otrzymać wzmocnienie drugorzędowe, które prowadzi do pierwszorzędowego. wzmocnienie czwartorzędowe (quarternary reinforcer) zapowiedź wzmocnień, informacja że pojawi się wzmocnienie trzeciorzędowe, np. nawiązujemy kontakt wzrokowy z obiektem czy ubieramy strój do treningu, co jest oznaką, że obiekt będzie szkolony. Podsumowanie. Psychologowie opracowali tę koncepcję pod koniec lat 50 XX wieku. Pomimo dokonanych odkryć, które były przeprowadzone w sposób eksperymentalny, siła kary nadal jest odczuwalna we współczesnych społeczeństwach. Zdarzają się w dzisiejszych czasach inicjatywny zmieniające podejście do stosowania kar. Przykładem może być postawienie fotoradaru w Sztokholmie, który robi zdjęcia kierowcom jadącym prawidłowo, a potem wśród takich kierowców jest losowana nagroda. Na efekt nie trzeba było długo czekać średnia prędkość przy ograniczeniu do 30km/h, przed postawieniem fotoradaru wynosiła 32km/h po postawieniu 25km/h. W Polsce kierowcy, dzięki fotoradarom, utrzymują prawidłową prędkość tylko tam, gdzie fotoradar stoi efekt jest krótkotrwały i nie wpływa długotrwale na zachowanie Polskiego kierowcy, co najwyżej uczy go zwalniać w odpowiednim momencie, by nie zostać złapanym, a dodatkowo obserwuje się jak kierowcy znacznie przyśpieszają zaraz za fotoradarem. Według mojej opinii behawioryści stworzyli obraz człowieka trochę niepełny, ale ukazujący jak przebywanie w określonym środowisku wpływa na jego zachowania, które są wynikiem oddziaływania bodźców negatywnych i pozytywnych. Warto podkreślić, że to przecież my tworzymy to środowisko, które na nas wpływa. Sądzę, że przed człowiekiem współczesnym stoi wiele wyzwań związanych ze zbudowaniem przyjaznego społeczeństwa, które dostarczając bodźców pozytywnych, będą w stanie zmienić zachowania niepożądane społecznie, na akceptowalne. Piśmiennictwo. 1. Koncepcje psychologiczne człowieka - Kozielecki Józef. 2. Affective Neuroscience - Jaak Panksepp