Wstęp. Justyna Dresler 1, Danuta Urban 2

Transkrypt

1 Chrkterystyk wybrnych włściwości chemicznych i fizycznych ndkłdów minerlnych pogrzebnych złóż torfowych w dolinch rzecznych Wyniosłości Giełczewskiej (Wyżyn Lubelsk) Chrcteristics of chemicl nd physicl properties of minerl lyers of buried pet deposits in rivers vlley of the Giełczew Heights (the Lublin Uplnd) Justyn Dresler 1, Dnut Urbn 2 1 Wydził Nuk o Ziemi i Gospodrki Przestrzennej, Uniwersytet Mrii Curie-Skłodowskiej, l. Krśnick 2 cd, Lublin, e-mil: justyn.dresler@poczt.umcs.lublin.pl 2 Instytut Gleboznwstw, Inżynierii i Ksztłtowni Środowisk, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Leszczyńskiego 7, Lublin, e-mil: dnut.urbn@up.lublin.pl Zrys treści: Doliny niewielkich rzek nleżą do njcenniejszych przyrodniczo obszrów Wyniosłości Giełczewskiej. Ich swoistą cechą jest występownie tzw. torfowisk pogrzebnych, których złoż torfu przykryte są ndkłdem minerlnym o różnej miąższości. Bdni 6 złóż torfowych położonych w niewielkich dolinch rzecznych północnej części Wyniosłości Giełczewskiej prowdzono w ltch Celem prcy jest chrkterystyk włściwości chemicznych i fizycznych ndkłdów minerlnych, występujących n powierzchni nlizownych złóż torfowych. W próbkch gleb oznczono: odczyn, zwrtość P, K, N, C, Mg, Fe i Mn orz mterii orgnicznej. Wykonno też oznczeni nstępujących włściwości fizycznych: uzirnieni, gęstości fzy stłej gleby, gęstości objętościowej gleby suchej, porowtości ogólnej, wilgotności ktulnej i mksymlnej. Słow kluczowe: ndkłd minerlny, doliny rzeczne, torfowisk pogrzebne Abstrct: The vlleys of smll rivers re one of the most vluble nturl res of the Giełczew Heights. Their specific feture is occurrence of buried petlnds, where pet deposits re covered by the minerl lyer with vried thickness. The reserch ws conducted on six pet systems locted in smll fluvil vlleys in the north prt of the Giełczew Heights in The im of this work ws to chrcterise the chemicl nd physicl properties of minerl lyers covering nlysed pet deposits. Acidity, P, K, N, C, Mg, Fe, Mn nd orgnic mtter contents were determined in soil smples. The following physicl properties were performed: prticle-size distribution, density of the solid soil phse, dry bulk density, totl porosity, nd ctul nd mximl soil moisture. Key words: minerl cover, rivers vlley, buried pet deposits Wstęp Wyniosłość Giełczewsk, ze względu n swój wyżynny chrkter, nie jest typowym obszrem występowni mokrdeł. Stopień ztorfieni dl tego mezoregionu wynosi 3,2% (Gwlik, Guz 1995). Torfowisk Wyniosłości Giełczewskiej njczęściej związne są z dolinmi rzecznymi i mją specyficzny chrkter. Elementem odróżnijącym je od torfowisk w nizinnej części krju jest duży udził skłdników minerlnych w torfie. Ich źródłem są nmuleni osdmi bogtymi w węgln wpni, pochodzącymi ze skł glebotwórczych sąsiednich terenów. Znczne zmulenie torfu wiąże się z intensywnymi n Wyniosłości Giełczewskiej procesmi erozji. Nturlnymi czynnikmi sprzyjjącymi erozji n tym obszrze są: rzeźb terenu orz duż podtność n erozję utworów pyłowych. Nturlne procesy erozji zostły nsilone przez dziłlność człowiek (wycinnie lsów, rolnictwo). Konsekwencją procesów erozji jest występownie w tym mezoregionie tzw. torfowisk pogrzebnych, przykrytych ndkłdem minerlnym różnej miąższości, sięgjącej 11

2 Justyn Dresler, Dnut Urbn nwet 2 m (Borowiec 1990, Urbn 2004). Zgdnienie torfowisk przykrytych ndkłdem minerlnym jest mło znne. W literturze spotkć możn nieliczne prce n ten temt. Odkrycie tego typu złóż jest brdzo trudne i wymg szczegółowych bdń terenowych. Ich istnienie często nie jest znne nwet włścicielom gruntów. W przypdku pobieżnych bdń powstje ryzyko uznni torfowisk pogrzebnych z tereny nietorfowe. Celem bdń było określenie włściwości chemicznych i fizycznych ndkłdów minerlnych 6 złóż torfowych występujących w niewielkich dolinch rzecznych Wyniosłości Giełczewskiej. Podjęto próbę oceny zróżnicowni fizyczno-chemicznego ndkłdów orz ustleni zleżności pomiędzy ich podstwowymi włściwościmi fizycznymi i chemicznymi. Ryc. 1. Loklizcj bdnych złóż torfowych Fig. 1. Loction of studied pet deposits 12 Mteriły i metody Bdni prowdzono w ltch n 6 stnowiskch położonych w niewielkich dolinch rzecznych północnej części Wyniosłości Giełczewskiej (dolin Giełczwi stnowisko Wygnnowice i Struż, dolin Kosrzewki stnowisko Zdrpy, dolin Sierotki stnowisko Kębłów, dolin Łopy stnowisko Łopiennik orz dolin cieku Zkrzówek stnowisko Rudnik) (ryc. 1). N kżdym stnowisku wykonno 3 odkrywki glebowe. Z ndkłdów minerlnych orz minerlno-orgnicznych pobrno 54 próbki gleb. Anlizę chemiczną próbek gleb oprto n metodyce oprcownej przez Spk i Spek (1997). W próbkch wykonno nstępujące oznczeni: odczyn (ph w H2O i 1 mol KCl dm-3) metodą elektrometryczną; zwrtość mterii orgnicznej metodą termiczno-wgową;

3 Chrkterystyk wybrnych włściwości chemicznych i fizycznych ndkłdów minerlnych pogrzebnych złóż torfowych zwrtość węglnu wpni (w próbkch regujących z kwsem solnym) metodą Scheibler. Po minerlizcji w mieszninie kwsów: zotowego i ndchlorowego oznczono (Spek, Spek 1997): zwrtość P, K, N, C, Mg, Fe i Mn metodą płomieniowej bsorpcyjnej spektrometrii tomowej (FAAS). W próbkch glebowych oznczono nstępujące włściwości fizyczne: uzirnienie reometrycznie metodą Bouyoucos w modyfikcji Cssgrnde i Prószyńskiego; gęstość fzy stłej gleby (p s ) piknometrycznie; gęstość objętościową gleby suchej (p c ) cylinderkmi o pojemności 100 cm 3 i przez suszenie próbek w temperturze 105 C; porowtość ogólną (f c ) ze wzoru: f c = (p s p c ): p s 100 (% obj.); wilgotność ktulną i mksymlną metodą suszrkowo-wgową. Uzyskne wyniki włściwości fizyczno-chemicznych ndkłdów minerlnych oprcowno sttystycznie z pomocą progrmu Sttgrphics 5.0 plus orz Sttistic 6.0 (SttSoft). Istotność różnic oszcowno testem post-hoc Tukey (α = 0,05, klsyfikcj pojedyncz i podwójn). Zleżności pomiędzy włściwościmi oceniono współczynnikmi korelcji Person przy poziomie istotności p<0,05. Wyniki i dyskusj Wszystkie bdne torfowisk znjdują się w dolinch niewielkich rzek północnej części Wyniosłości Giełczewskiej: Giełczwi, Kosrzewki, Łopy, Sierotki orz cieku Zkrzówek. Genez osdów wypełnijących nlizowne doliny związn jest zrówno z kumulcją torfu, jk i z procesmi stokowymi orz fluwilnymi. Odzwierciedleniem tych różnorodnych zjwisk jest strtygrfi bdnych złóż. W obrębie wszystkich złóż stwierdzono obecność utworów zróżnicownych pod względem genezy. Oprócz utworów orgnicznych sedentcyjnego pochodzeni, jkimi są torfy, występują tu jeszcze osdy minerlne i orgniczno-minerlne, pojwijące się w formie przewrstwień lub ndkłdów przykrywjących złoż. Pod względem typologicznym nlizowne stnowisk nleżą do grupy torfowisk niskich. Reprezentują one specyficzny rodzj hydrologicznego zsilni, bowiem obok limentcji fluwiogeniczno-soligenicznej pozostją pod wpływem wód pochodzących ze spływu powierzchniowego. O podobnym typie zsilni torfowisk n wyżynnych obszrch Lubelszczyzny pisli Guz (1996), Urbn (2004) i Wnke (1993). W bdnych dolinch duże znczenie m zsilnie soligeniczne, w którym uczestniczą wody nporowe. We wszystkich obiektch stwierdzono obecność źródeł. Występownie wód nporowych jest często spotykne w dolinch rzecznych Wyżyny Lubelskiej (Łoś 1974, Łoś, Mitrus 1981, Mitrus 1981). Akumulcj torfu n wszystkich stnowiskch rozpoczęł się w wyniku bezpośredniego zbgnieni podłoż minerlnego, w nieckowtych zgłębienich dn dolin. W złożch nie stwierdzono osdów pochodzeni limnicznego. W spągu zlegją njczęściej utwory minerlne o chrkterze pyłów (ilstych, glinistych) lub glin (zwykłych, pylsto-ilstych), jedynie w przypdku stnowisk Kębłów dno torfowisk wypełni pisek glinisty. W strtygrfii większości profili, powyżej utworu minerlnego w spągu, zlegją osdy minerlne z dużą domieszką szczątków roślinnych. Chociż w przypdku np. stnowisk Wygnnowice czy Kębłów w niektórych częścich doliny torf zleg bezpośrednio n minerlnym podłożu (ryc. 2). Wrstw torfu w poszczególnych dolinch m różną miąższość. W obrębie wszystkich torfowisk, w środkowej lub górnej części złoż, torfy są przewrstwione utwormi minerlnymi i minerlno- -orgnicznymi o chrkterze pyłu ilstego. Występujące powyżej przewrstwień utwory torfowe chrkteryzują się przewżnie zncznym stopniem zmuleni. Specyficzną cechą bdnych torfowisk jest przykrycie cłości lub dużych frgmentów złóż wrstwą nmułów minerlnych lub orgniczno-minerlnych. Jedynie w przypdku stnowisk Łopiennik nie stwierdzono pogrzebni złoż. Cłkowicie pogrzebne są stnowisk Wygnnowice, Zdrpy i Rudnik. Stnowisk Kębłów i Struż przykryte są ndkłdmi minerlno-orgnicznymi jedynie częściowo (odpowiednio 50% i 75% powierzchni stnowisk). N rycinie 3 przedstwiono zróżnicownie średniej miąższości poszczególnych złóż, miąższości pokłdów torfu orz ndkłdów minerlnych n powierzchni torfowisk. Średni miąższość złóż wh się w zkresie 1,75 3,63 m. Z dnych n wykresie wynik, że njwiększą miąższością złoż chrkteryzuje się stnowisko Wygnnowice, zś njmniejszą stnowisko Zdrpy. Zróżnicown jest również miąższość torfu. Stnowisk Łopiennik orz Wygnnowice odznczją się zbliżoną i jednocześnie njwiększą miąższością pokłdu torfu w złożu (odpowiednio średni miąższość torfu dl tych obiektów wynosi 2,8 i 2,7 m). Pokłd torfu o njmniejszej miąższości występuje w złożu Zdrpy (średnio 1 m). Miąższość ndkłdów pokrywjących złoż torfu wynosi od 20 do 50 cm. Z dnych przedstwionych przez innych utorów wynik, że miąższość torfowisk dolinowych jest zróżnicown, n ogół jednk złoż w dolinch rzecznych są miąższe. Zdniem Guz (1995) w dolinie Wieprz miąższość wh się w szerokim zkresie 0,85 4 m. Z kolei Lipk (2000) dl torfowisk w dorzeczu Wisły podje zkres miąższości od 2,5 do 9,2 m. Występujące n powierzchni bdnych złóż ndkłdy mją njczęściej chrkter utworów pyłowych lub ilstych. Zdniem innych utorów (Nkonieczny 1962, 1967, Churski 1964, Borowiec, Urbn 1998, Urbn 1990, 2004, Lipk, Stbrył 2007) przyczyny powstwni pogrzebnych złóż torfowych są złożone. Z jednej strony związne są z obecnością wód zlewowych niosących znczne ilości mteriłu trnsportownego przez rzekę, którego sedymentcj zchodzi w dolinie. Z drugiej ntomist są dostrczne przez spływ powierzchniowy. Skutkiem nsileni procesów spłukiwni jest trnsport mteriłu gle- 13

4 Justyn Dresler, Dnut Urbn Ryc. 2. Schemtyczny przekrój geologiczny przez złoże torfowe Wygnnowice Fig. 2. Schemtic geologicl cross-section of Wygnnowice pet deposit m 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 ST ŁO Miąższość torfowisk RU KB Miąższość torfu ZD WY Miąższość ndkłdu Ryc. 3. Zróżnicownie miąższości torfowisk, torfu orz ndkłdów minerlnych bdnych stnowisk (ST Struż, ŁO Łopiennik, RU Rudnik, KB Kębłów, ZD Zdrpy, WY Wygnnowice) Fig. 3. Differention of bogs depth, pet nd minerl covers depth of studied sites (ST Struż site, ŁO Łopiennik site, RU Rudnik site, KB Kębłów site, ZD Zdrpy site, WY Wygnnowice site) 14 bowego ze zboczy, nstępnie jego osdznie w dolinch, n powierzchni istniejących złóż torfowych. W przypdku bdnych obiektów n pogrzebnie wierzchniej wrstwy złóż njprwdopodobniej wpływ miły ob procesy, ze wskzniem n domincję spłukiwni. Zdniem Nkoniecznego (1962), który opisł mechnizm tworzeni się pogrzebnych złóż torfowych w dolinie Żółkiewki n Wyniosłości Giełczewskiej, czynnikiem, który spowodowł nsilenie procesów erozji wodnej, były zminy w stosunkch wodnych doliny. Nstąpiły one w wyniku niszczeni lsów przez człowiek. Konsekwencją zniszczeni szty roślinnej było zmniejszenie infiltrcji, zwiększenie i przyspieszenie spływu wód opdowych po powierzchni orz szybkie topnienie śniegu. Szybko spływjąc wod rozmywł miękkie skły lessowe, spłukiwny mterił stnowił rumowisko rzeczne i osdzł się w dolinie, przykrywjąc obecne tm torfowisk. Klimek i in. (2003) orz Kosmowsk-Suffczyńsk (1983) są zdni, że procesy erozyjne w dolinch rzecznych nsiliły się kilkset lt temu n skutek wycięci lsów i intensywnej uprwy. N podobne przyczyny nsileni procesów erozyjnych w dolinch rzecznych Wyżyny Lubelskiej wskzli Borowiec i Urbn (1998). Nkonieczny (1962) w dolinie Żółkiewki zuwżył jeszcze jedną potencjlną przyczynę zmulni

5 Chrkterystyk wybrnych włściwości chemicznych i fizycznych ndkłdów minerlnych pogrzebnych złóż torfowych powierzchni torfowisk. Stwierdził, że zminę stosunków wodnych w dolinie tej rzeki mogły powodowć również młyny wodne i różne urządzeni służące do spiętrzni wody. W wrunkch intensywnego spływu powierzchniowego przepusty wodne zpór nie są w stnie pomieścić dużych ilości wody, co skutkuje tym, że rozlew się on powyżej zpory, osdzjąc trnsportowny mterił z rozmytych skł w dolinie. Tkie zjwisk mogły tkże zchodzić n nlizownym obszrze Wyniosłości Giełczewskiej, szczególnie w dolinie Giełczwi, gdzie w przeszłości funkcjonowły liczne młyny wodne. Jk podją źródł (Wilgt 1992), nzw rzeki pochodzi od zgiełku, jki jej nurt powodowł, uruchmijąc turbiny młynów wodnych. W pobliżu obiektu Wygnnowice zchowł się jeden z dziłjących do dzisij młynów wodnych. W świetle przeprowdzonych bdń stwierdzono, że njbrdziej intensywne procesy nnoszeni nmułów minerlnych występowły w dolinie Sierotki n stnowisku Kębłów, gdzie miąższość przewrstwień orgniczno-minerlnych i minerlnych w wielu miejscch jest większ niż 1 m. N pozostłych obiektch miąższość przewrstwień w obrębie złóż nie przekrcz 0,5 m. Chrkterystyczną cechą torfów zlegjących, zrówno pod wrstwmi minerlnymi i minerlno-orgnicznymi w środku złoż, jk i pod powierzchniowym ndkłdem, jest ich silne sprsownie. Jest ono skutkiem dużego ncisku wywiernego n utwory torfowe przez wrstwy minerlne i minerlno-orgniczne, których ciężr jest znczny. Podobne zjwisko w dolinie Żółkiewki zobserwowł Nkonieczny (1962). W przypdku obiektu Łopiennik n powierzchni występuje silnie zmulony torf. W tbeli 1 porównno włściwości fizyczne utworów pokrywjących nlizowne złoż torfowe. Z dnych przedstwionych w tbeli 2 wynik, że w przypdku gęstości stłej fzy gleby istotnie różniły się między sobą jedynie stnowisk Łopiennik i Rudnik. W obrębie stnowisk Kębłów, Rudnik i Struż gęstość objętościow gleby był wyrźnie większ niż n stnowisku Łopiennik. Spowodowne to było zncznym udziłem szczątków roślinnych w wierzchnich utworch glebowych stnowisk Łopiennik. Nie stwierdzono ntomist istotnych różnic w porowtości ogólnej między glebmi bdnych złóż. Njbrdziej zróżnicowne były wrtości wilgotności ktulnej i mksymlnej. Włściwości fizyczne nlizownych utworów glebowych wskzują, że stnowią one przeszkodę dl przesiąkjących i wsiąkjących wód, powodując ich stgnownie n powierzchni. Znczne obszry bdnych dolin rzecznych są podmokłe, n wielu łąkch wod przez większą część roku stgnuje n powierzchni. Sytucj tk stwi pytnie o możliwość wznowieni n powierzchni torfotwórczych procesów bgiennych. W chwili obecnej n bdnych stnowiskch nie zobserwowno tkich zjwisk. Długotrwłe zbgnienie może jednk w przyszłości doprowdzić do uruchomieni procesów torfotwórczych w dolinch. Szczególnie, że w odniesieniu do budowy geologicznej bdnych złóż i odtworzonej n podstwie mkroszczątków roślinnych historii torfotwórczych zbiorowisk roślinnych możn stwierdzić, iż podobn sytucj mił już miejsce w omwinych dolinch (Urbn i in. 2010). W większości obiektów górne wrstwy złóż są przewrstwione trudno przepuszczlnymi utwormi minerlnymi bądź orgniczno-minerlnymi, nd którymi zlegją torfy. Musiły ztem wtedy zistnieć wrunki sprzyjjące zbgnieniu trudno przepuszczlnego podłoż, co umożliwiło rozpoczęcie procesów torfotwórczych. Nieliczni utorzy wskzywli n podobne zjwisk w innych dolinch rzecznych (Borowiec, Urbn 1998, Lipk 2000, Lipk, Stbrył 2007). W tbeli 2 zmieszczono zestwienie podstwowych włściwości chemicznych bdnych ndkłdów. Średni zwrtość mterii orgnicznej wh się w nich od kilkunstu do 50% (tb. 2). Otrzymne wrtości są zgodne z dnymi uzysknymi przez Urbn (1990) w glebch dolinnych. Autork podje, że zwrtość mterii orgnicznej jest uzleżnion od intensywności procesów fluwilnych i stokowych, decydujących o stopniu zmuleni gleb dolinnych. Bdne gleby zwierją średnio od 1,1 do 6,2 g kg 1 potsu (tb. 2). Njwiększe ilości tego skłdnik stwierdzono w glebch stnowisk Rudnik, njmniejsze w glebch stnowisk Łopiennik. Zrówno pomiędzy poszczególnymi stnowiskmi, jk i między wyróżnionymi głębokościmi nie odnotowno istotnych różnic w zwrtości tego skłdnik. Potsu w nlizownych glebch Tbel 1. Włściwości fizyczne utworów glebowych występujących n powierzchni bdnych złóż torfowych (wrtości średnie dl kżdego stnowisk) Tble 1. Physicl properties of the soils occuring on the surfce of studied pet deposits (men vlues for ech site) Prmetr Gęstość fzy stłej (g cm 3 ) Gęstość (g cm 3 ) Porowtość (%) Wilgotność ktuln (%) Wilgotność mksymln (%) *grupy jednorodne α = 0,05. Stnowisko Wygnnowice Struż Zdrpy Łopiennik Kębłów Rudnik 2,44 2,36 2,31 2,03 2,20 2,49 b* b b b b 1,28 1,45 1,15 1,01 1,36 1,37 b b b 47,6 37,9 49,8 49,5 37,7 44,4 50,9 39,3 56,2 62,3 51,7 56,18 c b b b 55,7 48,3 63,5 70,1 56,6 57,5 b bc c b b 15

6 Justyn Dresler, Dnut Urbn Tbel 2. Włściwości chemiczne utworów glebowych występujących n powierzchni złóż torfowych Tble 2. Chemicl properties of soils occuring on the surfce of pet deposits Stnowisko Z kolei w glebch ze stnowisk Rudnik stwierdzono sttystycznie mniej wpni niż w glebch z obiektu Łopiennik. Zobserwowno niższą zwrtość wpni w górnych wrstwch bdnych gleb, tką tendencję potwierdzją wyniki bdń innych utorów, zrówno z Lubelszczyzny (Guz 1995b, Borowiec, Urbn 1997, Urbn 2004), jk i z innych regionów Polski (Spek, Gotkiewicz 1977, Spek i in. 1991, Bnszuk 1996, Piścik, Bieniek 1998). Zdniem wymienionych wyżej utorów przyczyną tkiego rozmieszczeni wpni w glebch są zminy wywołne użytkowniem rolniczym prowdzące do ługowni tego skłdnik. Poz tym zwrtość wpni uleg obniżeniu w wyniku procesu minerlizcji mterii orgnicznej. Dl bdnych ndkłdów stwierdzono ujemną korelcję między zwrtością wpni zwrtością mgnezu (współczynnik korelcji liniowej 0,207, p=0,039) orz między zwrtością C mterią orgniczną (współczynnik korelcji liniowej 0,212, p=0,003). Podobne zleżności zobserwowli Smólczyński i in. (2006). Zwrtość mgnezu w bdnych glebch wh się w przedzile 1,67 4,45 g kg 1. Wyniki bdń Borowc i Urbn (1997) wskzują, że orgniczne gleby łąk dolin rzecznych są zsobne w mgnez. W przypdku bdnych złóż torfowych niską zwrtością Mg chrkteryzują się gleby dwóch stnowisk: Łopiennik i Kębłów (poniżej 2,00 g kg 1 ). Porównując zwrtość żelz w glebch omwinych obiektów, możn stwierdzić, że był on znczn, średnie zwrtości tego skłdnik mieściły się w zkresie 9,28 23,93 g kg 1. Wysok zwrtość żelz w glebch orgnicznych jest często spotykn, przyczy- Głębokość cm ph Mteri orgniczn % Zwrtość g kg 1 mg kg 1 H 2 O KCl P K N C Mg Fe Mn ,74 5,99 15,67 1,26 1,88 0,22 4,61 3,10 21, Wygnnowice ,03 5,74 12,67 1,34 2,39 0,23 2,90 3,55 16, ,15 5,52 21,34 1,17 4,02 0,27 2,92 4,45 20, ,33 5,91 22,34 0,64 3,15 0,29 6,06 4,07 22, Struż ,68 5,94 23,00 0,54 3,38 0,28 9,11 3,82 13, ,70 6,08 49,34 0,80 1,73 0,23 22,42 2,50 13, ,33 7,83 29,34 0,55 1,45 0,23 22,00 1,92 10, Kębłów ,62 7,34 32,00 0,34 1,11 0,21 25,79 1,71 9, ,45 6,95 40,00 0,35 1,91 0,22 15,79 2,04 10, ,02 6,81 20,34 0,63 1,68 0,27 10,68 2,42 12, Zdrpy ,18 6,84 17,67 0,52 1,72 0,86 6,66 1,67 12, ,30 6,56 20,67 0,43 2,17 0,26 9,48 2,74 12, ,38 5,94 14,34 0,73 1,65 0,26 3,90 2,06 11, Rudnik ,41 5,95 15,00 0,53 2,38 0,29 6,61 2,22 11, ,20 5,70 26,67 0,36 6,24 0,28 8,80 2,68 11, ,95 7,46 40,67 1,85 2,13 0,30 11,22 2,65 23, Łopiennik ,14 6,53 48,34 0,76 1,55 0,26 28,66 2,14 19, ,27 6,85 46,34 1,10 1,24 0,27 88,75 2,00 21, NIR t α=0,05 Głębokość*Obiekt 38,59 1,31 5,57 0,26 61,38 2,09 18, jest niewiele, stwierdzono dodtnią korelcję między zwrtością potsu zwrtością mterii orgnicznej (współczynnik korelcji liniowej 0,232, p=0,020) i żelz (współczynnik korelcji liniowej 0,245, p=0,014). Inni utorzy również notowli niskie zwrtości potsu w glebch łąkowych Lubelszczyzny (Borowiec, Urbn 1997) orz w glebch niewielkich dolin rzecznych Wyżyny Lubelskiej i Wołyńskiej (Urbn 2004). Anlizowne gleby chrkteryzują się brdzo niską zwrtością sodu, wyższe wrtości występują w glebch stnowisk Zdrpy. Nie odnotowno zleżności pomiędzy zwrtością sodu głębokością pobierni próbek glebowych orz istotnych różnic pomiędzy obiektmi. Zdniem Borowc i Urbn (1997) zsobność gleb łąkowych Lubelszczyzny w fosfor jest niewielk. Podobne wyniki uzyskno dl nlizownych stnowisk, gdzie zwrtość fosforu wh się w zkresie 0,34 1,85 g kg 1. Stwierdzono dodtnią korelcję między zwrtością fosforu orz żelz (współczynnik korelcji liniowej 0,229, p=0,021) i mngnu (współczynnik korelcji liniowej 0,325, p=0,010). N podobne zleżności wskzują bdni innych utorów (Liwski i in. 1981, Guz 1995b, Gotkiewicz 2007), zdniem których żelzo odgryw wżną rolę w procesie wiązni fosforu uwolnionego w czsie minerlizcji. Wyniki bdń w tbeli 2 wskzują, że średni zwrtość wpni był zróżnicown i mieścił się w przedzile od 2,92 do 88,75 g kg 1. Njwięcej wpni zwierją gleby stnowisk Łopiennik i Kębłów, zwrtość t jest istotnie większ niż w glebch stnowisk Wygnnowice. 16

7 Chrkterystyk wybrnych włściwości chemicznych i fizycznych ndkłdów minerlnych pogrzebnych złóż torfowych ną tkiej sytucji jest uwlninie omwinego pierwistk w czsie minerlizcji substncji orgnicznej (Liwski i in. 1981, Urbn 1990, 2004). Stnowisk Wygnnowice i Struż zwierją zncznie więcej mngnu niż gleby obiektu Kębłów. Dodtkowo stwierdzono dodtnią korelcję pomiędzy zwrtością mngnu mterią orgniczną (współczynnik korelcji liniowej 0,289, p=0,004). Wysok koncentrcj mngnu w wierzchnich wrstwch gleby stwierdzon był tkże w bdnich Choromńskiej i Gotkiewicz (1983) orz Spk i Gotkiewicz (1977). Wnioski Ndkłdy minerlne i orgniczno-minerlne przykrywjące nlizowne złoż torfowe zbudowne są głównie z utworów pylstych lub ilstych, ich powstnie njprwdopodobniej związne jest z sedymentcją nmułów minerlnych nniesionych częściowo przez rzekę, częściowo przez spływ powierzchniowy z otczjących terenów. Gleby bdnych obiektów chrkteryzują się niską zwrtością K, N, P. Zwrtość C jest zróżnicown w obrębie obiektów, znotowno spdek ilości wpni w wierzchnich wrstwch gleby. Niską zwrtość Mg stwierdzono jedynie dl stnowisk Kębłów i Łopiennik. Wierzchnie wrstwy gleb są bogte w Fe i Mn. Anliz włściwości fizycznych ndkłdów minerlnych i orgniczno-minerlnych wykzł, że stnowią one przeszkodę dl przesiąkjących i spływjących wód, skutkiem jest zbgnienie zncznej powierzchni nlizownych obiektów, co może prowdzić w przyszłości do uruchomieni procesów torfotwórczych w dolinch. Litertur Bnszuk H., Pleogrfi, nturlne i ntropogeniczne przeksztłceni doliny górnej Nrwi. Wyd. Ekonomi i Środowisko. Borowiec J., Torfowisk regionu lubelskiego. Prce Wydz. Nuk o Ziemi i Nuk Górniczych. Monogrfie 3: Wyd. PWN, Wrszw. Borowiec J., Urbn D., Łąki. Cz. II. Kondycj geochemiczn siedlisk łąkowych Lubelszczyzny. Wyd. LTN. Borowiec J., Urbn D., Procesy deluwilne przyrodniczy i gospodrczy problem niektórych śródlessowych dolin rzecznych Wyżyny Lubelskiej. Bibl. Frgm. Agronom. 4A: Choromńsk D., Gotkiewicz J., Zwrtość miedzi, mngnu i cynku w profilch gleb orgnogenicznych doliny Biebrzy. Zesz. Probl. Post. Nuk Rol. 242: Churski T., Torfowisk pogrzebne w dolinie Noteci. Biul. Inf. Torf. 1: Gwlik J., Guz T., Kryteri wloryzcji przyrodniczej i produkcyjnej siedlisk dolinowych w krjobrzie wysoczyzny lessowej Wyżyny Lubelskiej. IMUZ. Mszynopis. Gotkiewicz J., Azot i fosfor w glebch hydrogenicznych. W: Torfowisk i mokrdł. Wyd. SGGW, s Guz T., Chrkterystyk złóż torfowych w dolinie Wieprz n terenie plnownego zbiornik zporowego Oleśniki. Cz. I. Chrkterystyk bdnego obiektu w spekcie wypływlności torfu. Ekoinżynieri 5(6): Guz T., 1995b. Zróżnicownie trofizmu dolinowych gleb łąkowych wytworzonych z torfu niskiego n Polesiu Lubelskim i Wyżynie Lubelskiej. Mt. Sem. IMUZ, 34. Torfoznwstwo w bdnich nukowych i prktyce. Sesj Nukow z okzji 45-leci dziłlności nukowej i 70 rocznicy urodzin prof. dr. hb. H. Okruszko, s Guz T., Hydropedologiczn chrkterystyk wybrnych dolin rzecznych n Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu. Wid. IMUZ 18: Klimek K., Łnczont M., Nogj-Chchj J., Aluwi i stożki luwilne młych dolin zpis wylesień w osttnim 1000-leciu, lessow Wysoczyzn Kńczuck. FNP dl rcheologii. Podsumownie progrmów TRAKT i ARCHEO. Fund. n rzecz Nuki Polskiej, UMCS, Zkł. Geogr. Fiz. i Pleogeogr., Inst. Arch., s Kosmowsk-Suffczyńsk D., Wpływ dziłlności ludzkiej n tempo przyrostu luwiów dolinnych i zmin w krjobrzie n przykłdzie doliny Czyżówki (Wyżyn Sndomiersk). Prce i Studi Geogr. 4: Lipk K., Torfowisk w dorzeczu Wisły jko element środowisk przyrodniczego. Zesz. Nuk. AR Krków. Rozprwy 255: Lipk K., Stbrył J., Ocen przyrodnicz pogrzebnego złoż torfowego w Morwicy koło Krkow. Zesz. Probl. Post. Nuk Rol. 519: Liwski S., Okruszko H., Klińsk D., Zróżnicownie zwrtości skłdników chemicznych w orgnogenicznych utworch glebowych Bgien Biebrzńskich. Zesz. Nuk. AR Wrocłw 134: Łoś M.J., Techniczne problemy meliorcji dolin rzecznych Wyżyny Lubelskiej. Wid. Melior. i Łąk. 17: Łoś M.J., Mitrus W., Rezultty meliorcji w dolinie zsilnej wodmi nporowymi. Wid. Melior. i Łąk. 1: Mitrus W., W sprwie dolin trudnych. Wid. Melior. i Łąk. 1: Nkonieczny S., Utwory i morfologi holoceńsk doliny Żółkiewki. Annles UMCS, sec. B 17: Nkonieczny S., Holoceńsk morfogenez Wyżyny Lubelskiej. Rozprw hbilitcyjn UMCS. Okruszko H., Klińsk D., Związek pomiędzy zwrtością części minerlnych genezą i stopniem rozkłdu torfów w prdolinie Biebrzy. Rocz. Nuk Rol., ser. F 79: Piścik H., Bieniek B., Zminy we włściwościch rolniczo użytkownych gleb torfowych Pojezierz Mzurskiego wyrzem ich degrdcji. Zesz. Probl. Post. Nuk Rol. 460: Spek A., Gotkiewicz J., Rozmieszczenie skłdników minerlnych w profilch gleby torfowej z obiektu Kuwsy, różnie użytkownej i nwożonej. Rocz. Nuk Rol., ser. F 79(3): Spek A., Spek B., Metody nlizy chemicznej gleb orgnicznych. Wyd. IMUZ. Spek A., Spek B., Gotkiewicz J., Różnicownie się skłdu chemicznego wrstwy murszowej gleb torfowych. Wid. IMUZ 16/3: Smólczyński S., Orzechowski M., Sowiński P., Skłd chemiczny utworów torfowych Delty Wiślnej. W: T. Brndyk i in. (red.), Włściwości fizyczne i chemiczne gleb orgnicznych, s Urbn D., Efekty ntropogenizcji środowisk przyrodniczego w dolinie rzeki Ciemięgi n tle przeobrżeń pokrywy glebowej i roślinności w okresie holocenu. Prc doktorsk AR Lublin. Urbn D., Siedlisk hydrogeniczne orz genez i ewolucj wybrnych torfowisk dolinowych Wyżyny Lubelskiej i Wołyńskiej. Rozprwy Nukowe AR Lublin, 287. Urbn D., Dresler J., Mikosz A.I., Subfossil plnt communities of buried petlnd in the vicinity of Zkrzówek (Lublin Uplnd). Tek Kom. Ochr. Kszt. Środ. Przyr. 7: Wnke A., Regulownie stosunków wodnych n terench rolniczych zsilnych wodmi nporowymi. Rozprw hbilitcyjn. Wyd. SGGW. Wilgt T., System obszrów chronionych województw lubelskiego. Wyd. UMCS, s