This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 ZEZYTY NAUKOWE WOWL - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Nr 3 (45) 2007 Darusz KOUPKA * Wstęp METODA OCENY YZYKA EALIZACJI PZEDIĘWZIĘĆ INŻYNIEYJNO - BUDOWLANYCH Każdy plan zaera element prognozy, której trafność zależy medzy nnym od pradłoej oceny potencjalnych zakłóceń mogących ystąpć procese realzacj tego planu. Zakłócena te często nazyane są czynnkam ryzyka. Natomast całe zjasko generalne ryzykem, a tym ypadku ryzykem realzacyjnym. Problem zązany z ryzykem, a dokładne z jego oceną dotyczy także przedsęzęć nżyneryjno-budolanych. W zązku tym, że ne ma obecne metody dotyczącej oceny ryzyka realzacj. przedsęzęć, podjęto ysłek badaczy [3-20], którego efektem jest autorska metoda o naze MOCA (Method of Constructon sk Assessment). Zastosoane metody (szerzej opsanej dalszej częśc artykułu) pozala na dentyfkację, specyfkację kantyfkację czynnkó ryzyka oraz ch odnesene do harmonogramó rzeczoo-fnansoych budoy. W celu lepszego zrozumena zjaska ryzyka, ops metody poprzedzono analzą teoretyczną.. Geneza semantyczna ryzyka Termn ryzyko yodz sę od łoskego czasonka rscare oznacza meć śmałość lub odażyć sę. yzyko jest stałym elementem ystępującym każdym procese podejmoana decyzj [, 3] odnos sę najczęścej do problemu realzacj zadana. W lteraturze przedmotu znajdujemy ele defncj ryzyka. Knght [5, 7] uażany za klasyka teor ryzyka tórcę teor merzalnej nemerzalnej, terdz, że ryzyko to nepeność merzalna, a nepeność sensu strcte to nepeność nemerzalna. Z kole J. Pfeffer [9, 7] sterdza, że ryzyko jest kombnacją hazardu jest merzone pradopodobeństem, a nepeność merzona jest przez pozom ary. * ppłk dr nż. Darusz KOUPKA - Wyższa zkoła Ofcerska Wojsk Lądoych Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted.

2 Darusz KOUPKA - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Do poyższych autorytetó odnos sę sojej publkacj także Jan Monkecz [6], analzując problematykę zązaną z ryzykem ubezpeczenoym. Ważnejsze, jego zdanem, defncje ryzyka ubezpeczeń to: ryzyko jako szansa nastąpena straty, ryzyko jako możlość nastąpena straty, ryzyko jako stan, którym stneje możlość straty, ryzyko jako dyspersja rezultató rzeczystych oczekanych, ryzyko jako pradopodobeństo ynku nnego nż oczekany, ryzyko jako nepeność, ryzyko jako nebezpeczeństo, ryzyko jako przedmot ubezpeczena. Z ymenonych najbardzej trafna ydaje sę defncja operająca sę na dyspersj rezultató rzeczystych oczekanych. Poażne ątplośc budz natomast defncja ryzyka jako nepenośc (z punktu dzena teor decyzj jest to neprada) oraz defncja ryzyka jako szansy nastąpena straty. Trudno boem, naet przy dużym stopnu umonośc, utożsamać stratę z szansą [7]. W odnesenu do przedsęzęć budolanych Tadeusz Kasprocz [4] proponuje podzał ryzyka na: 80 ryzyko lub nepeność robót losoe zjaska zdarzena charakteryzujące dany obekt budolany, ystępujące danym czase, mejscu, środosku otoczenu systemoym, bezpośredno zązane z rodzajem elkoścą obektu, generoane tylko przez łaścośc fzyczne, chemczne, technczne, technologczne, organzacyjne, eksploatacyjne, losoe zjaska zdarzena charakteryzujące dyspozycyjne zasoby (ludz, środk pracy przedmoty pracy) generoane przez ch łasnośc fzyczne, chemczne systemoe tp. obektu budolanego, szczególnośc przez konstrukcję tego obektu, ryzyko lub nepeność zasobó - technczne, technologczne, organzacyjne, eksploatacyjne, systemoe tp., a ęc bezpośredno zązane z rodzajem loścą zasobó, pozomem kalfkacj, specjalzacją dyscyplną zaodoą ludz, nezaodnoścą oraz dostępnoścą narzędz, maszyn materałó będących dyspozycj, przydatnych do realzacj robót, arunkujące zastosoane pracę zasobó [4], ryzyko lub nepeność sytuacyjna losoe zjaska zdarzena charakteryzujące otoczene systemoe środosko realzacj przedsęzęca, ystępujące danym czase mejscu losoe zjaska bezpośredno zązane z rodzajem elkoścą obektu oraz zakresem robót, które mają pły na zastosoane posadanych zasobó ykonane robót [4]. Z kole Tarczyńsk Mojsecz [2] proponują różne klasyfkacje ryzyka. Na przykład: ryzyko łaśce zązane z dzałanem praa elkch lczb odnoszące sę do zjask o charakterze katastrofcznym, ryzyko subektyne zązane z nedoskonałoścą człoeka, który subektyne ocena pradopodobeństo ystąpena penych zjask przyszłośc, ryzyko obektyne - forma absolutnej nepenośc, która zązana jest z nemożloścą przedzena rozoju nektórych zjask [2]. Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted.

3 METODA OCENY YZYKA EALIZACJI PZEDIĘWZIĘĆ - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Kolejna klasyfkacja ryzyka zaproponoana także [2], zązana jest bezpośredno z decyzjam rozojoym frmy. Należą do nch: ryzyko projektu zązane z techncznym arunkam realzacj projektu, ryzyko frmy zązane z błędną oceną przez frmę nestującą przyszłych arunkó rynkoych, ryzyko łaśccel ynkające z braku zanteresoana łaśccel, różncoanem kerunkó rozoju frm, które proadz do zmnmalzoana ryzyka gospodarczego [2]. Adam Wnegard tephen Warhoe [22] określają ryzyko jako loczyn pradopodobeństa ystąpena czynnka negatynego oraz jego pły na przedsęzęce. Tak zdefnoane ryzyko można opsać zorem: gdze: p - pradopodobeństo ystąpena czynnka ryzyka, c - konsekencja dla przedsęzęca nżyneryjno-budolanego (dokładne dla jego czasu lub kosztu realzacj) ystąpena tego czynnka. Z przeproadzonej analzy ynka, że defnoane ryzyka jest różnorodne (ze zględó redakcyjnych przytoczono tylko ybrane defncje). W badanach autorskch założono, że z punktu dzena utyltarnego, czytelną marą ryzyka jest kontyngencja (eentualność zększena) czasu kosztu przedsęzęca budolanego. 2. Metoda oceny ryzyka p Metoda MOCA (Method of Constructon sk Assessment) jest metodą autorską [5 20]. Założono nej, że perszym elementem analzy jest jasne zdefnoane pojęca ryzyka. Ma to zasadncze znaczene do dalszej analzy, gdyż ryzyko pojmoane defnoane jest różne, co może doproadzć do problemó z jego nteretacją. Następnym elementem metody jest dentyfkacja czynnkó ryzyka. Po czym dokonuje sę specyfkacj możlych czynnkó ryzyka, której uzględna sę specyfkę polskego rynku budolanego dopasouje lstę czynnkó ryzyka do rodzaju realzoanego przedsęzęca budolanego (nne dla budoncta ogólnego, nne dla budoncta drogoego, kolejoego td.). Po dokonanu dentyfkacj specyfkacj czynnkó ryzyka, należy je skantyfkoać. Wstępna ocena ryzyka realzacj przedsęzęca budolanego to kolejny element analzy. Wykorzystuje sę nej deę zaproponoaną metodze ICAM [2], polegającą na trzystopnoej ocene przedsęzęca. Perszy stopeń analzy to ocena ryzyka na pozome makro, która sproadza sę najczęścej do analzy ryzyka krajoego. Drug stopeń to analza na pozome branży budolanej ostatn na pozome realzoanego przedsęzęca. Na tym etape może nastąpć rezygnacja (ze strony ykonacy) z realzacj przedsęzęca budolanego, jeśl stępna ocena ryzyka będze ne do zaakceptoana przez potencjalnych realzatoró. W przecnym ypadku zastosoane metody umożla pononą eryfkację czynnkó ryzyka oraz analzę możlośc zmnejszena ch nekorzystnego płyc, Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. () 8

4 Darusz KOUPKA - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - u na realzoane przedsęzęce lub całkotą elmnację poprzez moduł zmnejszana ryzyka. Na rysunku. 2. przedstaono skrócony ops matematyczny metody. 82 W opse zastosoano następujące zmenne: A - zbór czynnkó ryzyka (kryteró oceny ryzyka) na pozome makro, a - -ty czynnk ryzyka na pozome makro, - -ta aga na pozome makro, n- lość czynnkó ryzyka na pozome makro, - -te ryzyko zązane z ystąpenem czynnka a na pozome makro, P( a ) - pradopodobeństo ystąpena -tego nekorzystnego zdarzena (czynnka) na pozome makro, C( a ) - konsekencja (pły na realzację projektu) ystąpena -tego nekorzystnego zdarzena (czynnka), - suma ażona ryzyka kompleksoe ryzyko na pozome makro, A - zbór czynnkó ryzyka (kryteró oceny ryzyka) na pozome rynku, a - -ty czynnk ryzyka na pozome rynku, - -ta aga na pozome rynku, d- lość czynnkó ryzyka na pozome rynku budolanego, b - spółczynnk relacj, określający pły całoścoego ryzyka pozomu makro na -ty czynnk ryzyka rynku budolanego, - -te ryzyko zązane z ystąpenem czynnka a na pozome rynku budolanego, które ne są relacj z ryzykem na pozome makro, b - -te ryzyko na pozome rynku budolanego, będące relacj z ryzykem na pozome makro, - kompleksoe ryzyko na pozome rynku budolanego, l- lczba czynnkó ryzyka, będących relacj z pozomem makro, m- lczba czynnkó ryzyka, które ne są relacj z pozomem makro, A - zbór czynnkó ryzyka (kryteró oceny ryzyka) na pozome przedsęzęca, a - -ty czynnk ryzyka na pozome przedsęzęca, - -ta aga na pozome przedsęzęca, f - lość czynnkó ryzyka na pozome przedsęzęca, p - spółczynnk relacj, określający pły całoścoego ryzyka pozomu makro na -ty czynnk ryzyka z pozomu przedsęzęca, p - spółczynnk relacj, określający pły całoścoego ryzyka pozomu rynku budolanego na -ty czynnk ryzyka pozomu przedsęzęca, Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted.

5 METODA OCENY YZYKA EALIZACJI PZEDIĘWZIĘĆ - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted te ryzyko zązane z ystąpenem czynnka a na pozome przedsęzęca, które ne są relacj z ryzykem na pozome rynku budolanego makro, p - -te ryzyko na pozome przedsęzęca, będące relacj z ryzykem na pozome makro, p - -te ryzyko na pozome przedsęzęca, będące relacj z ryzykem na pozome ryzyka rynku budolanego, - kompleksoe, ostateczne ryzyko na pozome przedsęzęca, v- lczba czynnkó ryzyka przedsęzęca, będących relacj z pozomem ryzyka makro, z - lczba czynnkó ryzyka przedsęzęca, będących relacj z pozomem ryzyka rynku budolanego, c - lczba czynnkó ryzyka, które ne są relacj z nnym pozomam ryzyka, - zeryfkoane (zmnejszone) ryzyko na pozome przedsęzęca, v - lczba, po eryfkacj, czynnkó ryzyka przedsęzęca, będących relacj z pozomem ryzyka makro, z - lczba, po eryfkacj, czynnkó ryzyka przedsęzęca, będących relacj z pozomem ryzyka rynku budolanego, c - lczba, po eryfkacj, czynnkó ryzyka, które ne są relacj z nnym pozomam ryzyka. Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. 83

6 Blok stępnej oceny ryzyka Blok eryfkacj ryzyka Darusz KOUPKA - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted pecyfkacja czynnkó ryzyka na pozome makro A a, a } { 2 yzyko na pozome makro (otoczene dalsze) n [%] pecyfkacja czynnkó ryzyka na pozome rynku budolanego A a, a } { 2 yzyko na pozome rynku budolanego (otocz. blższe) l b m n n [%] pecyfkacja czynnkó ryzyka na pozome przedsęzęca budolanego A a, a } { 2 yzyko na pozome przedsęzęca budolanego v p z p c n [%] Zeryfkoane ryzyko na pozome przedsęzęca budolanego Zastosoane strateg zmnejszana ryzyka v A p z { a, a 2 p ys.. Model deografczny stępnej oceny eryfkacj ryzyka c n } [%] Źródło: Opracoane łasne Kolejny krok to ponona ocena dopasoane czynnkó ryzyka do konkretnych czynnośc harmonograme. Po tej operacj dokonuje sę alokacj pozostałego ryzyka harmonograme rzeczoo-fnansoym danego przedsęzęca budolanego. Pozala to na opracoyane arantó aaryjnych harmonogramó rzeczoofnansoych. Na konec, po realzacj przedsęzęca budolanego, oblczane są tz. spółczynnk trafnośc oceny, które umożlają ocenę efektynośc opracoanych arantó aaryjnych, czyl różncę mędzy czasem kosztem prognozoanym a rzeczystym. Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted.

7 Blok alokacj ryzyka METODA OCENY YZYKA EALIZACJI PZEDIĘWZIĘĆ - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Korelacja czynnkó ryzyka z harmonogramem A T Analza funkcj β T { at, a2 T nt Alokacja ryzyka harmonograme rzeczoo-fnansoym } ymulacja Monte Carlo Blok stępnej oceny ryzyka Blok eryfkacj ryzyka Korelacja czynnkó ryzyka z kosztorysem { ak, a2 Plan aaryjny (contngency plan, contngency budget) (Harmonogram rzeczoo- fnansoy z uzględnenem arunkó ryzyka) A K K ymulacja Monte Carlo K nk Alokacja ryzyka harmonograme rzeczoo-fnansoym ys. 2. Model deografczny alokacj ryzyka Źródło: Opracoane łasne Zmenne zastosoane opse matematycznym dotyczące rysunku 2. to: A A T K - zbór czynnkó ryzyka skoreloanych z harmonogramem, - zbór czynnkó ryzyka skoreloanych z kosztorysem. Algorytm metody MOCA skonstruoany jest tak, że daje możlość rozązana problemó naukoych osągnęca celó utyltarnych. Dokładny ops metody znajduje sę pozycjach [5-20]. W kolejnym punkce przedstaono ybrane elementy ynkó badań praktycznych. 3. Przykład mplementacj metody MOCA Weryfkacj przydatnośc użytkoej metody dokonano podczas planoana realzacj sal gmnastycznej z krytą płyalną przy Zespole zkół - Centrum Kształcena Ustacznego Żarnocu. Budoa była jedną z klku montoroanych przez autora. Przedsęzęce budolane obejmoało: budoę obektu podstaoego sala gmnastyczna z zapleczem, przebudoę częśc budynku szkoły, przebudoę budynku arsztató na kotłonę centralnego ogrzeana (zgodne z projektem technolog kotłon obeg C), budoę przyłącza odocągoego, budoę przyłącza santarnego. Termn rozpoczęca zadana nestycyjnego ustalono na r. Termn zakończena zadana nestycyjnego zaplanoano na r. Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. } 85

8 Darusz KOUPKA - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Fragment (ze zględu na jego obszerność) harmonogramu rzeczoofnansoego przygotoanego przez ykonacę zaakceptoanego przez nestora przedstaono na rysunku ys. 3. Harmonogram rzeczoo-fnansoy budoy sal sportoej Żarnocu determnstyczny Źródło: Opracoane łasne na podstae materałó frmy budolanej Posługując sę algorytmem metody MOCA, przedstaanym na rys. rys 2, dokonano dentyfkacj, kantyfkacj eryfkacj czynnkó ryzyka. Następne skoreloano je z poszczególnym operacjam przedsęzęca budolanego, opsanym harmonograme rzeczoo-fnansoym. ys. 4. Estymacja parametryczna operacj roboty zemne Źródło: Opracoane łasne przy zastosoanu programu sk 4.. Do alokacj ryzyka (skutkó ystąpena czynnkó ryzyka przy kryterum czasu kosztó) harmonograme ykorzystano metodę Monte Carlo (program sk 4. for Project) [3]. Na rysunku 4. przedstaono jedno z elu oken dalogoych (dokładne część okna dalogoego) ykorzystanych do estymacj parametró (artośc oczekanej) zakłóceń kosztó. Estymacja parametryczna skutkó ystąpena poszczególnych czynnkó ryzyka, przeproadzona dla każdej operacj przedsęzęca budolanego, pozolła na określene zmany artośc oczekanych czasó kosztó poszczególnych operacj. Dane te posłużyły do budoy aaryjnego harmonogramu rzeczoo-fnansoego dla omaanej budoy (rys.5). Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted.

9 METODA OCENY YZYKA EALIZACJI PZEDIĘWZIĘĆ - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - ys. 5. Harmonogram rzeczoo-fnansoy sal sportoej Żarnocu z uzględnenem ryzyka Źródło: Opracoane łasne przy zastosoanu programu sk 4.. óżnce medzy harmonogramem determnstycznym, a opracoanym z zględnenem arunkó ryzyka (aaryjnym) można określć, porónując kolumny czasu tr. kosztó. Wykorzystane metody MOCA umożla dużo szerszą analzę ynkó badań, która publkacj ne została przedstaona ze zględó redakcyjnych. Np. trafność prognozy czasu lub kosztu stosunku do rzeczystych ynkó budoy. Podsumoane Zastosoane metody MOCA, an żadnej nnej, ne skutkuje 00% precyzją prognozy lub całkotą elmnacją ryzyka. W amerykańskch perodykach można spotkać sę z sentencją: Unfortunately, many people have mstakenly assumed that sk Analyss technques are magc - black boxes [9]. Co oznacza, że analza ryzyka ne jest magczną skrzynką, udzelającą szelkch pełnych odpoedz. Jednak sam fakt dagnozoana problemu może skutkoać popraą jakośc planoana, przedyana reakcj na eentualne problemy, a przez to na efektyność realzacj przedsęzęca nżyneryjno-budolanego. Obecne proadzone są badana nad zastosoanem metody do analzy ryzyka przedsęzęć nżyneryjnych realzoanych ojsku. BIBLIOGAFIA [] Cocksha A., Ferguson D., Grace P., AMP sk Analyss and Management for Project, Insttute of Cvl Engneers and Insttute of Actuares, London, GB [2] Hastak M., haked A., ICAM: Model for Internatonal Constructon sk Assessment, Journal of Management n Engneerng, No 38, UA 2000, [3] Kaplnsk O., Modelng of constructon process. tuda z Zakresu Inżyner, Komtet Inżyner Lądoej Wodnej PAN, IPPT PAN, Warszaa997. [4] Kasprocz T., Inżynera przedsęzęć budolanych [Constructon Projects Engnerng] Instytut Technolog Eksploatacj adomu [5] Knght F.H., sk, Uncertanty and Proft, Unversty of Boston Press, Boston 92. Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. 87

10 Darusz KOUPKA - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted. - Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted [6] Monkecz J., Podstay ubezpeczeń tom I mechanzmy I funkcje, Poltext, Warszaa [7] Ostroska E., yzyko projektó nestycyjnych, PWE, Warszaa [8] Pfeffer J., Insuarance and Economc Theory, Irvn Inc., Homeood, Illnos, UA,956. [9] egan. T., sk Management Implementaton and Analyss, AACE Internatonal Transacton, Orlando, UA [0] oyer P.., Project sk Management, Cop. by Management Concepts, Inc., Venna, UA [] enkecz P., Analza systemoa(podstay zastosoana), Bellona, Warszaa 994. [2] korupka D., Hastak M., Identfcaton and Analyss of sk Indcators of an Increase n Constructon Project Costs, Zeszyty Naukoe Poltechnk Gdańskej Problemy budoncte, (s ) Krynca [3] korupka D., Identfcaton and Intal sk Assessment of Constructon Projects n Poland (materał przyjęty do publkacj). Journal of Management n Engneerng, Amercan ocety of Cvl Engneers [4] korupka D., Metoda dentyfkacj kompleksoej oceny ryzyka realzacj przedsęzęć budolanych. (rozdzał przyjęty do publkacj monograf) Instytut Podstaoych Problemó Technk PAN, Warszaa [5] korupka D., Metoda oceny ryzyka realzacj przedsęzęć budolanych, Technologa zarządzane budoncte, Prace Naukoe Instytutu Budoncta Poltechnk Wrocłaskej (s ) Wrocła [6] korupka D., Neural Netos n sk Management of Project, AACE Internatonal Transacton, Washngton, UA 2004, [7] korupka D., sk Management n Buldng Projects, AACE Internatonal Transacton, Orlando, UA 2003, [8] korupka D., sk Quantfcaton and Allocaton n Constructon chedules, Zeszyty Naukoe Unersytetu olno-budolanego e Loe, No 7, (s ), Ló [9] korupka D., The Method of Identfcaton and Quantfcaton of Constructon Projects sk, Archves of Cvl Engneerng, No 4, Warszaa 2005, [20] Tarczyńsk W., Mojsecz M., Zarządzane ryzykem, PWE, Warszaa 200. [2] Wnegard, A., and Warhoe. P. (2003). Understandng sk to Mtgate Changes and Avod Dsputes. AACE Internatonal Transacton, The Assocaton for the Advancement of Cost Engneerng. Orlando [22] sk 4.. for Project- Instrukcja użytkoana. Nr lcencj - /N: Ths copy s for personal use only - dstuton prohbted.