Model systemu informatycznego do oceny użyteczności zdobywanych kompetencji zawodowych

Transkrypt

1 ZACHODNIOPOMORSKI UNIERSYTET TECHNOLOGICZNY YDZIAŁ INFORMATYKI Autoreferat rozprawy dotorse mgr nż. Katarzyna Sora Model systemu nformatycznego do oceny użytecznośc zdobywanych ompetenc zawodowych Promotor rozprawy: dr hab. nż. Emma Kusztna - prof. ZUT Recenzenc rozprawy: dr hab. Aradusz Orłows - prof. SGG ydzał Zastosowań Informaty Matematy Szoła Główna Gospodarstwa esego w arszawe prof. dr hab. nż. Ryszard Budzńs ydzał Informaty Zachodnopomors Unwersytet Technologczny Szczecn 2011

2

3 Sps treśc 1. STĘP KONCEPCJA INFORMATYCZNEGO SYSTEMU SPARCIA YBORZE EDUKACJI ANALIZA PREDYSPOZYCJI UŻYTKONIKA I YBÓR KIERUNKU KSZTAŁCENIA ANALIZA ZGODNOŚCI OFERT EDUKACYJNYCH Z PRZEIDYANYMI YMAGANIAMI RYNKU PREZENTACJA YNIKÓ Z UZGLĘDNIENIEM RANKINGÓ UCZELNI I PERSONALIZACJI OFERT EDUKACYJNYCH ZASTOSOANIE YBRANYCH OPCJI SYSTEMU DO OCENY UŻYTECZNOŚCI ZDOBYANYCH KOMPETENCJI ZAODOYCH (STUDIUM PRZYPADKU) ZAKOŃCZENIE BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKI

4 2

5 1. stęp Zgodne z założenam Procesu Bolońsego [3], do tórego przystąpła węszość raów europesch ooło-europesch, ażdy obywatel raów członowsch ma możlwość studowana w dowolnym z nch, maąc pewność, że zdobyte walface zostaną rozpoznane w raach pozostałych [8]. Celem przeprowadzanych w ramach procesu reform restruturyzac est transformaca systemów eduacynych raów członowsch we wspólny obszar usług eduacynych opartych o przyęty system transferu ocen utworzene ednolte platformy eduacyne zwane Europesm Obszarem Kształcena yższego (ang. European Hgher Educaton Area - EHEA) [18]. Cel ten został osągnęty platforma została uruchomona w marcu 2010 [13], a olenym zadanem stała sę onsoldaca utworzonego obszaru ształcena [42]. Podstawowe wprowadzone rozwązana to system transferu puntów ECTS, Suplement do Dyplomu oraz Europese (a taże narodowe) Ramy Kwalfac, w obrębe tórych opracowywane są standardy dotyczące treśc ształcena. Realzaca założeń procesu est montorowana co la lat, a badana wsazuą na stały postęp w zarese promowana umożlwana moblnośc studentów [9, 27, 28]. ęszy wybór możlwośc ształcena to lepsze szanse na znalezene oferty eduacyne dopasowane do wymagań przyszłego studenta, a taże do wymagań przyszłego pracodawcy. Nestety w tym mescu często poawaą sę dodatowe omplace. ele osób, ne potraf doonać prawdłowe oceny czy to swoch predyspozyc możlwośc odnośne nauczana, czy to wymagań rynu, czy też wreszce same oferty eduacyne, w rezultace czego trafaą na neodpowedne studa. Przy tym nemały procent osób wyberaąc studa w ogóle ne erue sę myślą o przyszłośc zawodowe. Przyładowo, a poazue raport [31], pommo wcąż wzrastaącego zapotrzebowana na specalstów-nżynerów, absolwentów erunów techncznych oraz ścsłych, lczba studuących tae erun w Polsce na przestrzen ostatnch ośmu lat zmalała o 42%, podczas gdy lczba osób studuących erun społeczne, pedagogczne humanstyczne wzrosła odpowedno o 39%, 47% oraz 59%, mmo, że zapotrzebowane na absolwentów tych erunów wcąż spada. Taa sytuaca oznacza, że stnee spora lczba andydatów, tórzy ne maą na celu zaspoaana potrzeb rynu poprzez zdobywane na studach odpowednch ompetenc, lub też ne wedzą a tego doonać. ąże sę to edna z dodatowym onsewencam: dyplom uczeln wyższe trac na wartośc [38], na znaczenu zysuą szolena prowadzące do różnych certyfatów, zaś pracodawcy sam nwestuą w doształcane swoch pracownów preferuąc umeętnośc przygotowane zawodowe nad aademce [16]. efece tracą uczelne: bra studentów = bra środów = upade; pracodawcy: węszy oszt zdobyca wywalfowanego pracowna; a sam andydac, marnuący czas na nepotrzebną eduacę. Jednym ze sposobów zmany te sytuac est wspomagane andydata na studa w ocene własnych predyspozyc oraz w ocene możlwośc ształcena pod względem użytecznośc zdobywane wedzy. rozumenu słownowe defnc użytecznośc (por. Słown Języa Polsego PN), mówmy tu o wedzy, tóra przynos omuś pożyte, est do czegoś przydatna. przypadu ształcena oznacza to, że po zaończenu eduac możlwe est szybe podęce pracy w wybranym zawodze, gdyż zdobyta wedza est wystarczaąca. Z puntu wdzena zarządzana wedzą oraz trendów z tym zwązanych, nezwyle stotne, zarówno w onteśce zawodowym a eduacynym, est poęce ompetenc. Powstał szereg prac służących defnc ompetenc w onteśce różnych dzedzn zastosowań (w tym nawet standard ISO [15]), prowadzone są dzałana w erunu standaryzac strutury opsu ompetenc (np. RCD [7] w eduac, HR-XML [14] w zarządzanu zasobam ludzm), opracowywane są równeż metody pozwalaące na modelowane ompetenc (np. zbory ompetenc [41]), a taże bazy ompetenc wyorzystywane główne wewnątrz frm do opsu stanows pracy, standardy służące opsanu profl zawodowych (np. [23]) oraz profl ształcena (np. [21]) przy pomocy ompetenc. szysto to wyna z potrzeby wprowadzena rozwązań pozwalaących na pracę z ompetencam, coraz częśce zastępuącym poęce same wedzy, poneważ obemuą zarówno wedzę teoretyczną a umeętnośc pratyczne z ną 3

6 zwązane. Możemy węc mówć o potrzebe oceny użytecznośc ne tyle zdobywane wedzy, co zdobywanych ompetenc. Kompetence będą zaś przydatne, eżel w chwl zaończena eduac do nch prowadzące będze stnało na rynu zapotrzebowane na posadaącą e osobę. Zapotrzebowana rynu pracy zmenaą sę w sposób dynamczny: to, co potrzebne est dzś, nedługo może oazać sę zbędne. Zmany te ne zawsze są odzwercedlane na rynu eduacynym (patrz np. [24]). Z tego powodu przy rozpatrywanu (czy też przygotowywanu) oferty eduacyne ważne est supene sę ne tyle na obecnych wymaganach rynu, co przede wszystm na przewdywanym zapotrzebowanu ae będze występować w chwl zaończena danego programu nauczana. Koneczne est tu uwzględnene taże tego, że treść zawartość ompetenc może sę zmenać wraz z rozwoem nowych metod technolog, choć nazwa ogólne oreślene te ompetenc mogą pozostać tae same. Oreślene przyszłe sytuac na rynu ze stu procentową pewnoścą ne est możlwe, stneą edna frmy, organzace, zamuące sę badanem tendenc rynowych, a taże gromadzenem danych statystycznych według tórych prognozy mogą być tworzone (np. Gartner [39]). Trendy w rozwou rozwązań teoretycznych pratycznych zwązane są równeż newątplwe z nauą mogą być oreślone w oparcu o przyznawane patenty oraz o lczbę publac nauowych zwązanych z opracowanem analzą nowych metod, technolog czy narzędz. Należy przy tym wząć pod uwagę fat, że zmany na rynu eduacynym ne następuą w sposób ta dynamczny a na rynu pracy. Zwązane est to z ogranczenam dotyczącym cylu nauczana cylu życa organzac eduacyne. Pozostae zatem do rozwązana następuący problem: w a sposób andydat na studa ma wybrać ofertę eduacyną, tóra zapewn mu wyształcene a nabardze zgodne z przyszłym wymaganam rynu, a zarazem będze dostosowana do ego ndywdualnych preferenc możlwośc, w sytuac, gdy lczba dostępnych ofert wzrasta wraz z espansą rynu eduacynego, a ch samodzelna, doładna analza est nemożlwa. Rozwązanem taego problemu, o czym wspomnano uż w [30], est wprowadzene odpowednego systemu wspomagana decyz, tóry będze w stane przeanalzować wyorzystać pochodzące z rynu pracy z rynu eduacynego nformace o wymaganych oferowanych ompetencach. Istnee szereg rozwązań, tórych celem est wspomagane andydata na studa lub studenta, tach a atalog dostępnych ursów programów studów (np. PLOTEUS [12]), bazy danych o zawodach (np. [22]), systemy do oceny predyspozyc zawodowych (np. DISCOVER [10]), czy do uładana śceż nauczana w ramach edne uczeln (np. [2]). Żadne edna z tych rozwązań ne est nastawone na ocenę użytecznośc zdobywanych ompetenc z puntu wdzena przyszłych wymagań rynu pracy. Żadne ne stanow też omplesowego rozwązana, tóre pozwolłoby ne tylo na przeprowadzene tae oceny, ale taże na e personalzacę pod względem nnych wymagań andydata, oraz na ocenę ego predyspozyc przed przystąpenem do analzy ofert eduacynych. zwązu z powyższym, podęto próbę rozwązana przedstawonego problemu. Sformułowano następuący cel pracy: Opracowane modelu doradczego systemu nformatycznego oceny ofert eduacynych prowadzących do uzysana docelowych (wymaganych na rynu) ompetenc (z oreślonym stopnem prawdopodobeństwa) w oparcu o metody sztuczne ntelgenc. Przyęto następuącą hpotezę nauową: yorzystane metod loścowych sztuczne ntelgenc w ramach obowązuących standardów umożlwa opracowane systemu nformatycznego o szerszych możlwoścach wyboru aoścowego ofert eduacynych. Rozprawa słada sę z pęcu rozdzałów, wstępu oraz zaończena. forme załączna zameszczono szczegółowy przyład tworzena lngwstyczne bazy wedzy na potrzeby użytowna opracowanego modelu systemu nformatycznego do oceny ofert eduacynych. perwszym rozdzale przedstawono występuące w lteraturze defnce ompetenc oraz wsazano defncę przyętą w pracy. Przedstawone też zostały standardy dotyczące metod 4

7 opsu struturyzac, a taże treśc ompetenc w onteśce eduacynym oraz zawodowym. Opsano równeż dwa nastotnesze erun rozwou metod modelowana ompetenc. Rozdzał drug przedstawa obecne podeśca do rozwązana problemu wyboru oferty eduacyne, oraz podsumowane ch wad zalet w onteśce poszuwanego rozwązana. trzecm rozdzale opsane zostało proponowane podeśce do rozwązana problemu przedstawono mesce systemu na rynu ompetenc, scharateryzowana została sytuaca decyzyna, podstawowe zadana systemu, a taże przeanalzowano źródła danych weścowych. Rozdzał czwarty zawera doładny ops opracowanego modelu systemu, proponowaną struturę fuconalność, przedstawoną ro po rou. rozdzale pątym przedstawono przyład dzałana ta opracowanego systemu. 2. Koncepca nformatycznego systemu wsparca w wyborze eduac Osągnęce postawonego w rozprawe celu wymagało analzy sytuac doładnego zdefnowana wymagań użytowna. Głównym użytownem opracowywanego systemu oceny użytecznośc zdobywanych ompetenc zawodowych (SOUZKZ) est andydat na studa posadaący śwadectwo maturalne lub dyplom uczeln wyższe. Na potrzeby rozprawy ogranczono zares rozpatrywanych możlwośc do studów perwszego drugego stopna. Zdefnowano następuące podstawowe zadana odpowadaącego użytownow systemu: oreślene dalsze śceż ształcena poprzez: o ocenę posadanych przez użytowna ompetenc, o ocenę ego predyspozyc, przeprowadzene analzy dostępnych ofert eduacynych przy oreślonym przez użytowna pozome personalzac, przedstawene ranngu ofert według stopna spełnena wymagań użytowna. Przeanalzowano wybrane dostępne rozwązana oferuące wsparce dla andydata na studa, uznaąc e za nespełnaące w pełn zdentyfowanych wymagań. Doonano analzy dostępnych źródeł nformac oraz powązanych z nm standardów zapsu. Stwerdzono, że ostateczna decyza o wyborze studów podemowana est w warunach nepewnośc, ne tylo ze względu na nepewność nformac źródłowych ne ma też żadne gwaranc, że podęta decyza doprowadz do uończena studów oraz znalezena pracy w zawodze. Nepewnośc te ne da sę oreślć żadną marą prawdopodobeństwa, ze względu chocażby na bra możlwośc przewdzena zachowana ludzego na przestrzen lu lat. Z pewnym prawdopodobeństwem można oreślć edyne dostosowane oferty do przewdywanych wymagań rynu pracy, tóre równeż są edyne prawdopodobne. Oreślono mesce systemu na rynu ompetenc ego podstawowe cechy: system ne est częścą żadnego narodowego systemu eduacynego, stanow węzeł łączący systemy eduacyne Europy, zgodne z postanowenam Procesu Bolońsego, mus być nezależny, gdyż nacze może ne być obetywny ( preferować alternatywy w sposób nny nż tylo zgodne z wymaganam użytowna), pownen być dostępny dla ażdego, nezależne od mesca pobytu oraz narodowośc, za pomocą technolog nternetowe, bez onecznośc nstalac oprogramowana, ego dzałane ne est zwązane z przebegem całego procesu nauczana, a edyne z etapem przymowana andydatów oraz ewentualne na etape zaończena eduac (zberane nformac o sucese podętych decyz). (Zatem przy oreślanu sposobu realzac opracowanego modelu należy uwzględnć fat, że obcążene systemu będze wzmożone w oresach poprzedzaących rerutacę co ro, semestr, trymestr.) Rysune 2.1 przedstawa mesce systemu do oceny użytecznośc zdobywanych ompetenc zawodowych na europesm rynu eduacynym. 5

8 Rys.2.1. Obszar dzałana systemu OUZKZ Źródło: opracowane własne Rysune 2.2. Przedstawa proponowaną struturę systemu OUZKZ. 6 Rys.2.2. Strutura modelu systemu OUZKZ Źródło: opracowane własne Do realzac zadań systemu służą dwa moduły. Podzał wyna z możlwośc całowtego pomnęca oceny predyspozyc zadana perwszego z nch. Oba moduły uwzględnaą ndywdualne preferenc użytowna, rozszerzaące możlwośc oceny wyboru oferty eduacyne o personalzacę. Służy temu taże nterfes użytowna, daący możlwość wyorzystana mechanzmu tworzena sal lngwstycznych do wprowadzana preferenc, oraz obetowa baza danych. Obetowa baza danych dae ponadto możlwość ntegrac danych z różnych doumentów standardów ompetenc, ch nterpretac bez utraty nformac, wyorzystana obetów procedur opartych o różne zasady (oblczenowe logczne). Do prawdłowego dzałana systemu OUZKZ oneczne est by wszele nezbędne dane na temat ompetenc, wymagań rynu, powązań technologcznych, trendów na rynu tp., znadowały sę w baze danych systemu. Przy tym opracowane metody ch pozyswana wstępnego przetworzena ne było przedmotem rozprawy. Narzędze tae, z uwag na charater ścśle zwązany z onecznoścą nterpretac dostępnych danych na poszczególne tematy, pownno być opracowane przy udzale espertów poszczególnych dzedzn nau. Dzałane systemu przebega luetapowo, co zostało przedstawone na rysunu 2.3: 1. w persze olenośc ocena predyspozyc użytowna (z tóre ten może zrezygnować), 2. następne wybór erunu studów specalnośc, 3. ocena ofert eduacynych pod względem zgodnośc oferowanych ompetenc z przewdywanym wymaganam rynu,

9 4. wzbogacene wynów te analzy o nformace na temat pozyc poszczególnych uczeln w znanych ranngach uczelnanych (śwatowych, bądź loalnych), 5. personalzaca uzysanych wynów ocen ofert eduacynych, 6. prezentaca wynów. Użytown ma możlwość w dowolnym momence powrócć do wcześneszego etapu. Rys.2.3. Ogólny algorytm funconowana systemu do oceny użytecznośc zdobywanych ompetenc zawodowych Źródło: opracowane własne Przed rozpoczęcem pracy z systemem użytown może zdecydować o zarese danych personalnych ae zdecydue sę wprowadzć oraz o zachowanu, bądź ne, proflu osobstego. Przechowywane danych o użytownu ułatwa welorotną pracę z systemem, na welu różnych etapach życa, zgodne z deą ształcena przez całe życe [1]. Z ole wprowadzene danych osobstych, tach a nformace o mescu zameszana czy sytuac eonomczne rodzny, może zostać wyorzystane do przeprowadzana analz dotyczących użytownów, ch preferenc, predyspozyc doonywanych wyborów, w odnesenu do sytuac życowe Analza predyspozyc użytowna wybór erunu ształcena Oreślene obszaru ształcena nabardze pasuącego do zaresu wedzy umeętnośc posadanych przez użytowna to perwszy ro prowadzący do personalzac wynów pracy systemu OUZKZ. Ocena predyspozyc użytowna przebega dwuetapowo: naperw zberane są nformace budowany est profl ompetenc użytowna, następne oreślane est dopasowane proflu do poszczególnych obszarów ształcena. Na obu etapach nezbędna est pomoc esperta, taego a psycholog specalzuący sę w doradztwe zawodowym, tóry może być reprezentowany w systeme OUZKZ przez dedyowany system espertowy. Na profl użytowna sładaą sę na następuące elementy: dane personalne (opconalne), posadane ompetence, wraz z oreślonym pozomem begłośc (oreślone na podstawe zebranych danych o wynach nauczana lub przeprowadzonych testów ompetenc), preference odnośne zaresów ształcena (dzedzn nau), preferowane ęzy ształcena, preference dotyczące stylu / trybu nauczana (lasyczny, zdalny, meszany). 7

10 Istnee szereg metod, tóre można wyorzystać do opracowana rozwązana oreślaącego predyspozyce użytowna na podstawe ego proflu ompetenc, edna po analze rozwązań służących do oceny predyspozyc oraz oreślana śceż ształcena, a taże nformac na temat opracowywanych aplac [25] wyorzystuących mapy ompetenc (ang. Reusable Competency Map ) [20] oraz analzę lu ompetenc (ang. Competency Gap Analyss ) [6], uznano, że są one wystarczaące wprowadzane nowego rozwązana ne est oneczne. Na etape mplementac systemu należałoby uzgodnć z autoram wybranego rozwązana możlwość uzysana dostępu do odpowednch funconalnośc. Po analze wprowadzonych danych, użytownow przedstawane est podsumowane dotyczące predyspozyc oraz propozyca zaresów ształcena, spośród tórych doonue on wyboru erunu studów specalnośc. Można ne zgodzć sę z propozycą wprowadzć własną, co naturalne mus nastąpć eżel w ogóle zrezygnowano z analzy predyspozyc. Po doonanu przez użytowna wyboru odnośne pożądanych studów, system wyszuue wszyste oferty zaweraące wybrany erune / specalność przechodz do ch oceny pod względem zgodnośc gwarantowanych ompetenc z wymaganam rynu pracy Analza zgodnośc ofert eduacynych z przewdywanym wymaganam rynu Analza zgodnośc ofert eduacynych z potrzebam rynu wymagała oreślena sposobu dzałana na ompetencach w ramach systemu OUZKZ. Ze względu na znaczene treśc, strutury relac dotyczących ompetenc zdecydowano sę do ch modelowana wyorzystać podeśce ontologczne. Koneczność odnoszena sę do wspólne ontolog przy porównywanu ompetenc, może wymagać mapowana poęć oraz łączena poszczególnych ontolog w edną zagadnena te zostały omówone we wcześneszych publacach: [34] oraz [32]. celu opracowana rozwązana postawonego zadana porównana ompetenc oneczne było w perwsze olenośc opracowane formalnego modelu sytuac decyzyne na pozome oncepcynym. Jao że ednym ze sposobów reprezentac ontolog w postac bardze sformalzowane est graf, posłużono sę teorą grafów do opracowana matematycznego modelu sytuac andydata na studa (perwsza wersa została opublowana w [29]).. Model matematyczny sytuac decyzyne Do modelu rozpatrywane sytuac decyzyne zalczamy następuące elementy: 1. C = { c } - zbór ompetenc wymaganych na rynu pracy. c - ompetenca wymagana w postac grafu G = { ν, y}, gdze ν V - zbór werzchołów (poęć), y Y - zbór rawędz (relac pomędzy poęcam). 2. D = d } - rodzae technolog, zawarte w ompetencach. 8 { d - technologa w postac grafu H = { w, x }, gdze w - zbór werzchołów (poęć), x X - zbór rawędz (relac pomędzy poęcam). 3. G = GI H - 4. dealne sytuac G c - podgraf technolog d, wyorzystane w ompetenc U * = 1 G = G, przy tym możlwe, że G 1 I G 2 Ø. μ = - wymar charateryzuący udzał technolog G gdze G, G - lość werzchołów w grafach G 5. F ( G, t) - charaterystya dynam grafu F ( G, t) = F( λ, R G d w ompetenc G, a 0 μ 1, ), gdze λ - ntensywność zmennośc, a c. c, R - rozład zman.

11 6. T N = [ t 0, T ]- cyl opanowana ompetenc c, (tzw. cyl nauczana). 7. G ( t 0 ) - graf ompetenc wymagane c w czase t 0, o stane charateryzowanym h wetorem M ( t0 ) = { μ1 ( t0 ), μ 2 ( t0 ),... μ * ( t0 )}. 8. G (T ) - graf ompetenc wymagane c w czase T, o stane charateryzowanym l wetorem M ( T ) = { μ1 ( T ), μ 2 ( T ),... μ * ( T )}. 9. [ P hl ] - macerz prześca pomędzy stanam grafu G w czasach t 0 (stan h) T (stan l). etory M h ( t 0 ) M l (T ) powązane są przez macerz prześca [ P hl ] loczynem: M h ( t 0 ) [ P hl ] = M l (T ) (4.1) 10. μ (T ) - udzał -e technolog w ompetenc c w czase T, oreślany na podstawe: μ (T ) l* ( ( t0 ), P ) = μ ( t0 l= 1 (T = F μ ) phl (4.2) gdze p to prawdopodobeństwo prześca μ )... μ (T ) 11. G (T ) - sumaryczny graf wymagane ompetenc * U G = 1 G (T ) = ( T ) c w czase T., gdze G (T ) - podgraf technolog d w ompetenc c w czase T. 12. S ( c ) = { s } - zbór ofert dotyczących ształcena w zarese wymagane ompetenc c. 13. c Γ C Γ - ompetenca gwarantowana przez ofertę s, gdze C Γ = { c Γ } - pełen zbór ompetenc gwarantowanych przez ażdą ofertę w zarese wymagane ompetenc c. Γ 14. R = { u, z } - graf gwarantowane ompetenc c Γ C Γ, gdze u U - zbór werzchołów (poęć), z Z - zbór rawędz (relac pomędzy poęcam). 15. Q( R Γ Γ, G ) - graf dopasowana gwarantowane ompetenc R ( t 0 ) oferty s do wymagane ompetenc G (T ) w czase T. Q( R Γ Γ, G ) = R ( t 0 ) Γ Γ 16. F( R ) Q( R, G ) Γ R ( t 0 ) I G (T ) (4.3) = - funca oreślena stopnu dopasowana gwarantowane ompetenc do ompetenc gwarantowane G (T ). Może być wyrażona ao: Γ Γ F( R ) = Q( R, G ) (4.4) Na podstawe ta zdefnowanych elementów sytuac decyzyne oreślono w sposób formalny zadane stawane systemow OUZKZ na etape porównywana ompetenc: Dla wymagane na rynu pracy ompetenc ( c ) należy oreślć ofertę eduacyną (lub ch zestaw) Γ c CΓ, zapewnaącą masymalne poryce grafu wymagane ompetenc G Γ przez graf ompetenc gwarantowane G, zawarte w te oferce. Dane weścowe: 1. c C - wybrana ompetenca wymagana, 2. G = { ν, y} - graf ontologczny wybrane ompetenc c C, 3. H = { w, x } - graf technolog, zawarte w ompetenc c, 4. T N = [ t 0, T ] - cyl opanowana ompetenc c, 5. S ( c ) = { s } - zbór ofert eduacynych proponuących ształcene w zarese wymagane ompetenc c, 9

12 6. Γ R ( c ) = { u, z } - grafy ompetenc gwarantowanych w ramach ażde z ofert, c Γ C Γ, 7. G = GI H - podgraf ażde technolog G, wyorzystane w ompetenc c, oraz G μ = - udzał te technolog w ompetenc c, 0 μ G 1 8. F ( G, t) = F( λ, R ) - charaterysty dynam ażdego podgrafu G (ntensywność rozład zman w grafe), 9. M ( t0) = { μ1 ( t0), μ2( t0),... μ* ( t0)}, M ( T) = { μ1 ( T), μ2( T),... μ* ( T)} - stany podgrafów G, = 1,... * (udzał ażde technolog w ompetenc c ) w czasach t 0 (począte cylu nauczana) T (onec cylu nauczana). Parametr decyzyny: c Γ CΓ Kryterum: - ompetenca gwarantowana w oferce eduacyne Q( c Γ, c ) =Max - Δ δ, gdze (4.5) s S Q( c Γ Γ, c ) = R( c, t0) I G( c, T ) - poryce wymagane na rynu pracy ompetenc przez ompetencę gwarantowaną Γ c Q( c Γ, c ) - wymarowość (lość werzchołów) w grafe Q( c Γ, c ), Δ δ - przestrzeń możlwego odchylena od masmum dla wybrane oferty eduacyne. Ze względu na złożony charater ażdego z rozpatrywanych elementów wpływaących na decyzę użytowna (ompetenca, technologa), postanowono do reprezentac fzyczne posłużyć sę modelem obetowym obetową bazą danych. Dzę temu możlwe est zapsane ne tylo wszelch nteresuących danych zwązanych z rynem ompetenc, ale taże opracowane aplac służących ch analze przetwarzanu. Model obetowy sytuac decyzyne w c Rys.2.4. Strutura sec semantyczne obetów uwzględnanych w procese decyzynym Źródło: opracowane własne 10

13 Analza semanty nformac wyorzystywanych przez system OUZKZ do rozwązana postawonego zadana wymagała opracowana sec semantyczne obetów zaangażowanych w proces decyzyny, ao podstawy do oreślena obetowego modelu danych oraz metod / procedur ch obrób. Ogólna strutura sec semantyczne, będąca rozszerzenem atualzacą wers zameszczone w [33], zaprezentowana została na rysunu 2.4. Zdefnowano występuące obety parametry, dzeląc e na: ogólne, charateryzuące ryne pracy, charateryzuące ryne eduacyny oraz charateryzuące andydata na studa. Następne oreślono sedem aplac, służących do realzac zadań systemu OUZKZ, ta głównych (np. ocena zgodnośc oferty eduacyne z wymaganam profes), a dodatowych (np. oreślene różncy mędzy ompetencam oferowanym w ramach różnych ofert eduacynych). Opsana w rozprawe aplaca 3 realzue główne zadane systemu: pozwala oreślć stopeń zgodnośc ompetenc zawartych w dane oferce eduacyne z ompetencam, tórych posadane est wymagane w ramach wybrane profes (dotyczy to ompetenc ao tach, ch pozomu, oraz udzału technolog). Została ona opsana następuąco: Dane weścowe: f us wybrana oferta eduacyna dotycząca specalnośc s na uczeln u, K f zbór ompetenc gwarantowanych po realzac studów w ramach oferty f us, x f pozom ompetenc należące do zboru K f, K p ompetence wymagane w ramach profes p, x p pozom ompetenc należące do zboru K p, T p zbór technolog obecnych w profes p, v tkp znormalzowany udzał technolog t w ompetenc dotyczące profes p, T s zbór technolog zwązanych ze specalnoścą s, v znormalzowany udzał technolog t w ompetenc dotyczące oferty f us, tkf z t pozom przyszłoścowośc technolog t. Algorytm aplac (przedstawony za pomocą pseudoodu): obecne_ompetence = 0; neobecne_ompetence = 0; lczba_ompetenc_o_mnesze_sle=0; FOR (=1.. p *) FOR (=1.. f *) IF ( == ) odchylene_od_zawodu = x x ; obecne_ompetence ++; IF (x x < 0) lczba_ompetenc_o_mnesze_sle++; END IF FOR (m=1..t p *) FOR (n=1..t s *) IF (t n == t m ) odchylene_od_zawodu = odchylene_od_zawodu + z t * ( v tn BREAK FOR ELSE n++; END IF END FOR m++ END FOR Usuń ompetencę z lsty do dalsze analzy; BREAK FOR ELSE ++; END IF END FOR IF ( (obecne_ompetence + neobecne_ompetence) < ) neobecne_ompetence++; v tm ); 11

14 FOR (m=1..t p *) odchylene_od_zawodu = odchylene_od_zawodu z t * v tm ; m++; END FOR END IF ++; END FOR yn: przedstawa w sal od -2 do +2 wartość odchylena od pełn wymagań. Oreśla sę równeż lczbę ompetenc o pozome begłośc nższym od wymaganego oraz lczbę ompetenc oferowanych wyraczaących poza wymagana zawodu poprzez zastosowane prostego dzałana: lczba ompetenc w oferce obecne_ompetence. Model obetowy może być zamplementowany w postac obetowe bazy danych. załącznu 1 zameszczono dagram las w UML reprezentuący proponowaną struturę te bazy. Obemue on osem naważneszych las podstawowych ch naważnesze atrybuty oraz metody (dla przerzystośc pomnęto elementy mne stotne dla zrozumena całośc). szyste obety zostały doładne scharateryzowane w rozprawe. Przy ta oreślone struturze bazy obetowe możlwe est wyorzystane występuących w ne obetów ch metod do realzac aplac opsanych powyże, a węc do realzac założonych celów systemu. Ocena zgodnośc ofert eduacynych z wymaganam rynu pracy Po zastosowana aplac dostępnych w baze otrzymuemy wstępny ranng ofert eduacynych, uwzględnaący możlwość rozpoczęca przez andydata studów w ramach dane oferty (andydat spełna wymagana wstępne), zaweraący nformace o stopnu zgodnośc ompetenc gwarantowanych z wymaganym pod ątem pozomu begłośc oraz udzału technolog. Zgodne z przyętym w rozprawe założenam, ocena ta pozwala na oreślene atualnośc oferowanych ompetenc pod względem wymagań rynu pracy. Jednaże, dla ażdego sformułowane atualne może oznaczać co nnego. Z tego względu, należy pozwolć użytownow na wyznaczene przestrzen możlwego odchylena od masymalne oceny zgodnośc. Personalzaca wynu oceny stopna zgodnośc ompetenc może następować na podstawe grafczne prezentac wynów wstępne analzy ofert (a przyładowo na rys. 2.5), lub też na początu, przed rozpoczęcem analzy. Możlwe est oreślene sal bardze lub mne doładne, przy czym e szczegółowość może meć wpływ na dalszą pracę z systemem. 12 Rys.2.5. yn analzy zgodnośc ompetenc z zaznaczenem przedzałów ocen wg użytowna Źródło: opracowane własne 2.3. Prezentaca wynów z uwzględnenem ranngów uczeln personalzac ofert eduacynych Po oreślenu stopna zgodnośc ofert eduacynych z wymaganam możlwe est wzbogacene ch oceny o wyn ranngów uczeln. Ranng odzwercedlaą różne esperce sporzena na uczelne, zapewnaą zatem dodatowe źródło zewnętrzne oceny. ysoa ocena

15 zgodnośc oferowanych ompetenc w zestawenu z wysoą pozycą uczeln w ranngach śwatowych pozwala stwerdzć, że warto est podąć sę proponowanego ształcena. Z ole wysoa ocena zgodnośc ompetenc w zestawenu z nsą pozycą w ranngach pozwala przypuszczać, że aość ształcena w ramach wybrane oferty może ne spełnć oczewań. Ze względu na różncę w ryterach ocenana, można założyć, że uwzględnene ocen z lu ranngów pownno dać dość dobry obraz pozomu ształcena w dane nstytuc. Z ole doładnesze supene sę na sposobe budowana poszczególnych ranngów wsaźnach w nch wyorzystywanych pozwala odryć mocne słabe strony ocenanych nstytuc. System dae użytownow możlwość personalzac na etape uwzględnana ocen ranngowych, pozwalaąc na oreślene nteresuącego go puntu wdzena (proflu), np.: aademc, zawodowy, nny lub łączny. zależnośc od wybranego proflu, nne ranng zysuą na znaczenu (np. ARU [4] w przypadu aademcego, PRU [40] w przypadu zawodowego), nny est rozład wag przypsanych poszczególnym ryterom. Na te podstawe oreślana est uśrednona pozyca uczeln w ranngach. Można dodatowo zwęszyć stopeń personalzac tego rou poprzez pozwolene na oreślene olenośc znaczena samych ranngów w uśrednone ocene, a nawet na wybór oreślene znaczena dla użytowna poszczególnych wsaźnów (spośród wyorzystywanych w uwzględnanych ranngach). Personalzaca oceny oferty eduacyne przewa sę przez wszyste etapy pracy systemu: oreślene zaresu aceptowanego odchylena od masymalne oceny zgodnośc ompetenc gwarantowanych z wymaganym, oreślene znaczena pozyc uczeln w poszczególnych ranngach zależne od pożądanego proflu oceny teże pozyc, uwzględnene ndywdualnych preferenc odnośne warunów ształcena. Oreślene zaresu personalzac pod względem preferenc ndywdualnych to przede wszystm wybór czynnów, tóre brane będą pod uwagę, tach a na przyład oszty studowana czy odległość uczeln od mesca zameszana. Lsta dostępnych ryterów est podawana przez system, powązana mędzy ryteram mne bardze złożonym są z góry oreślone, użytown mus edyne zaznaczyć tóre z ryterów go nteresuą. Dla ażdego z ryterów ustalana est sala ocen, w postac lngwstyczne, a następne dla ażde odpowedne pary ryterów oreślany est ranng ch ombnac. Na podstawe ustalonych zależnośc tworzone są odpowedne reguły ocenana. Do przeprowadzena tego rou można wyorzystań różne znane metod analzy weloryteralne, a chocażby ELECTRE III, co proponowano uż w [36], czy też AHP, edna na potrzeby opracowywanego modelu proponue sę zastosowane lngwstyczne bazy wedzy, ze względu na to, że dae ona dużo lepszy obraz rzeczywstych preferenc użytowna nż nne znane metody. Na rysunach 2.6 (a) (b) przedstawono rót przyład grafczny obrazuący różncę mędzy wynam uzysanym odpowedno przy wyorzystanu lngwstyczne bazy wedzy oraz metody AHP. (a) (b) Rys.2.6. Kształtowane sę wartośc ryterum atracyność loalzac podeśce lngwstyczne (a) oraz podeśce AHP (b) Źródło: opracowane własne 13

16 Dla ryterum atracyność loalzac, będącego agregacą ryterów lczba ludnośc oraz odległość od mesca zameszana utworzono trówymarowy wyres przedstawaący zależność mędzy wartoścą wynową, a wartoścam weścowym. Następne dla porównana przedstawono a ształtowałaby sę płaszczyzna tych zależnośc gdyby do personalzac oceny zastosowano edną z napopularneszych metod weloryteralnych - AHP. yresy poazuą a duża est różnca w zależnośc od zastosowane metody. przypadu AHP ne tylo ne ma możlwośc odwzorowana ształtu płaszczyzny pod względem poawaące sę w nespodzewanym mescu wysoe wartośc ryterum, pozom te wartośc w ogóle ne został osągnęty. Pełen przyład prowadzący do powyższych wynów zameszczono w anese do rozprawy. Po przeprowadzenu personalzac względem ndywdualnych preferenc użytowna prezentowany est ostateczny wyn pracy systemu OUZKZ w postac tabel ranngowe uwzględnaące wszyste rozpatrywane elementy oceny oferty eduacyne. Tabela 2.1 przedstawa możlwą postać prezentac wynu. 14 Tabela 2.1. Możlwa postać tabel ranngowe z ostatecznym wynam pracy systemu Kerune studów: Specalność: Nazwa uczeln Loalzaca Zgodność ompetenc Pozyca w ranngach Masto, ra Oreślana w sal Uśrednona ao lngwstyczne, lczba lub lub z podanem podana w sal poszczególnych lngwstyczne wylczonych procentowych udzałów ompetenc o odpowednm rodzau zgodnośc Źródło: opracowane własne Kryterum 1 ybrane ryterum opsane wartoścą lngwstyczną lub onretną lczbą Kryterum n Inne ryterum Po zapoznanu sę z ranngem alternatyw, użytown może chceć zachować lub usunąć wszyste wprowadzone przez sebe dane lub / oraz wyn pracy systemu OUZKZ. Proponue sę edna gromadzene danych statystycznych. Co węce, zachęca sę użytowna do ponformowana o sutecznośc pracy systemu poprzez podane nformac na temat doonanego wyboru, mesca przyęca na studa, a taże późneszych sucesów nepowodzeń, ta by system OUZKZ mógł służyć użytownow zgodne z deą ształcena przez całe życe. 3. Zastosowane wybranych opc systemu do oceny użytecznośc zdobywanych ompetenc zawodowych (studum przypadu) Do zaprezentowana dzałana systemu posłużono sę przyładem andydata na studa poszuuącego oferty eduacyne tóra umożlwałaby po zaończenu eduac zdobyce pracy w zawodze programsty. Interesuą go studa perwszego stopna, w trybe nauczana lasycznego, o ęzyu wyładowym polsm lub angelsm. Borąc powyższe pod uwagę oreślono, że rozpatrywane est co następue: edna profesa p = 1, gdze 1 est równoważne: programsta, edna specalność s = 1 równoważna programowanu (np. nżynera programowana, techn programowana tp.). Po oreślenu zaresu poszuwań przechodzmy do naważneszego etapu oceny ofert eduacynych pod ątem ch dostosowana do przewdywanych wymagań rynowych. tym

17 celu oneczne było oreślene zboru ompetenc wymaganych w zawodze oraz oferowanych w ramach ofert eduacynych, a następne ch przetworzene do postac obetów bazy danych systemu, na tórych możlwe będze wyonane odpowednch operac. Korzystaąc z raowych standardów walfac zawodowych [23], zdentyfowano wybrano następuące, przyładowe, ompetence zwązane z zawodem programsty: = 1 Proetowane nterfesów = 2 Języ programowana = 3 Środowsa dzałana aplac = 4 Analza wynów testów = 5 Rozwązywane problemów (analza poprawane błędów) = 6 Tworzene wdrażane atualzac = 7 Zarządzane proetem nformatycznym Nestety w standardach zawodów ne oreślono sposobu nterpretac oreślana pozomu begłośc poszczególnych ompetenc. zwązu z tym, że rozpatrywane ompetence maą charater specalstycznym, wszystm m przypsany został pozom begłośc 0.8. Następne należało oreślć powązana technologczne mędzy zwązanym z zawodem ompetencam a rozwązanam obecnym na rynu (czego pownen doonać espert lub wsazane przez nego narzędze). Na potrzeby przyładu przeanalzowano dostępne dane dotyczące trendów w wyorzystanu rozwou ęzyów programowana. Na te podstawe ustalono następuące pozomy przyszłoścowośc : wyso (1.5) dla ęzyów Java, Perl, C#, Obectve C, średn (1.0) dla Vsual Basc oraz ns (0.5) dla C++. Udzał poszczególnych ęzyów w ompetenc = 2 Języ programowana ustalono następuąco: dla t = 1: Java = 0.9, dla t = 2: Perl = 0.4, dla t = 3: C# = 0.5, dla t = 4: Obectve C = 0.1, dla t = 5: Vsual Basc = 0.3, dla t = 6: C++ = 0.5. Analza ofert pracy oraz nformac uzysanych od różnych pracodawców pracownów pozwala stwerdzć, że cenone są też umeętnośc programowana w ęzyach tach a COBOL, co wyna z brau specalstów potrzebnych frmom, tóre eszcze ne przeszły na nowe technologe. Zan orzystaących z tych rozwązań technolog oznacza edna, że maą one mało przyszłoścowy charater, ne zostały węc uwzględnone w przyładze. Kolenym roem było znalezene ofert spełnaących podane rytera podstawowe: specalność, cyl nauczana, ęzy wyładowy. Do tego celu nalepszym źródłem nformac oazał sę portal europes: Korzystaąc z nego (oraz z nnych źródeł), wytypowano do analzy oferty eduacyne następuących pęcu uczeln: u = 1 Aadema Górnczo-Hutncza w Kraowe, u = 2 Unversty College of London, u = 3 Poltechna Gdańsa, u = 4 Helsn Metropola Unversty of Appled Scence u = 5 The Unversty of Yor Na potrzeby przyładu przyęto, że andydat na studa spełna rytera przyęca. Dla ażde z oreślonych wcześne ompetenc należało oreślć pozom begłośc a gwarantuą wybrane uczelne po zaończenu studów. yn przedstawono w tabel 5.1. Ze względu na bra (w węszośc przypadów) wyraźnego oreślena pozomu begłośc, est to główne nterpretaca własna nformac zebranych na temat wybranych erunów ształcena, oparta na lczbe godzn nauczana przewdywanych puntów ECTS. 15

18 Tabela 3.1. Kompetence w ofertach eduacynych odpowadaących specalnośc programowane Kompetenca Pozom begłośc w oferce f 11 f 21 f 31 f 41 f 51 = = = = = = = Źródło: opracowane własne Następne oneczne było oreślene ae ęzy programowana z ustalone lsty są uwzględnane w rozpatrywanych ofertach eduacynych. Zestawene własne nterpretac (ze względu na bra onretnych danych) wartośc udzału poszczególnych technolog w ompetenc = 2 dla ażde z ofert eduacynych przedstawone zostało w tabel 5.2. Tabela 3.2. Udzał technolog w ompetenc = 2 dla poszczególnych ofert eduacynych t = 1 t = 2 t = 3 t = 4 t = 5 t = 6 f f f f f 51 Źródło: opracowane własne Często bra est nformac na temat udzału technolog w dane ompetenc należące do oferty. Możnaby przyąć, że technologa ta ne występue w dane oferce, ednaże przy oferce ostatne ne zostały oreślone żadne powązana technologczne. Sytuaca taa est nemożlwa, gdyż nauczane ne może odbywać sę w sposób czysto teoretyczny, zwłaszcza, że uczelna prowadz zaęca pratyczne. zwązu z tym na potrzeby przyładu przyęto udzał na pozome 0.6 dla ęzya C++ (t = 6), stanowącego podstawę nauczana nformaty na welu uczelnach zblżonego do nnych popularnych ęzyów programowana. rzeczywstośc przypade oferty eduacyne bez powązań technologcznych wymaga opn esperta uzupełnena nformac przez uczelnę. Pozysane dane na temat ofert eduacynych oraz zawodu (w tym ompetenc oraz ch powązań technologcznych) wprowadzone zostaą do bazy danych, dzę czemu możlwe est uruchomene odpowednch aplac służących ch analze. yn zastosowana opsane wcześne aplac 3 do oceny odchylena oferty eduacyne od wymagań zwązanych z zawodem przedstawono w tabel 5.3. Tabela 3.3. yn oceny zgodnośc ompetenc wymaganych z gwarantowanym w ramach rozpatrywanych ofert eduacynych Oferta Odchylene od Lczba ompetenc: eduacyna zawodu neporytych o mnesze sle dodatowych f 11-2, f 21-2, f 31-1, f 41-1, f 51-4, Źródło: opracowane własne Żadna z ofert eduacynych ne odpowada w pełn wymaganom zawodu, ważne est zatem tóra namne od wymagań odbega. Oferta ostatna uzysała wyn nanższy, 16

19 w zwązu z braem oreślonych udzałów technolog, oraz z powodu zbyt nsego, względem wymagań, pozomu begłośc przy sześcu z sedmu rozpatrywanych ompetenc. Oferta czwarta, mmo tae same lczby ompetenc o mnesze sle co w oferce druge trzece, osągnęła nawyższy wyn, co est zasługą szeroego zaresu wyorzystywanych technolog. Z powyższych wynów można wywnosować, że uwzględnene zbyt welu technolog prowadz do brau ofert obemuących e wszyste w pełn zaspoaaących wymagana. Jednaże, wele technolog est równorzędnych prawdłowe opanowane edne o wysom pozome przyszłoścowośc uż dae wysoe szanse na znalezene pracy w zawodze, zatem uemne odchylene od wymagań rynu ne oznacza wcale automatycznego odrzucena oferty. olenym rou system przewdue oreślene przez użytowna sal lngwstyczne, według tóre oferty będą lasyfowane zależne od uzysanego wynu oceny zgodnośc z wymaganam rynu. przypadu zaledwe pęcu ofert, ro ten może być zbędny, edna przy bardzo duże ch lczbe może pozwolć na odrzucene częśc ofert ne spełnaących wymaganego mnmum oraz na grupowane pozostałych. Na potrzeby przyładu przyęto, że wartośc ponże -3 uznae sę za nse, do -2 za średne, a powyże -2 za wysoe. Kolenym etapem dzałana systemu est uwzględnene pozyc rozpatrywanych uczeln w ranngach śwatowych. Użytown może wybrać nteresuący go profl ranngu, na potrzeby przyładu przyęto edna, że oceny w poszczególnych ranngach będą mały ednaowy wpływ na średną pozycę uczeln. Tabela 3.4. Pozyca uczeln w ranngach Ranng u = 1 (AGH) u = 2 (UCL) u = 3 (PG) u = 4 (HU) u = 5 (UoY) ebometrcs QS ARU SIR średna ,5 Źródło: opracowane własne Tabela 3.4 przedstawa pozycę poszczególnych uczeln w wybranych czterech ranngach, a taże pozycę po uśrednenu. Ne wszyste uczelne były uwzględnone we wszystch ranngach (zdarza sę to w przypadu raów mne rozwnętych lub ne-angloęzycznych), ponadto netóre ranng podaą doładne pozyce tylo dla perwszych 100 uczeln. dać edna wyraźne, że Unversty College of London zdecydowane wyprzedza pozostałe uczelne. Po uzysanu wszystch danych wynów na temat ofert eduacynych można prześć do etapu personalzac. Przymmy, że użytowna nteresuą trzy podstawowe rytera oceny: 1. odchylene od wymagań zwązanych z zawodem a namnesze, 2. średna pozyca w ranngach śwatowych a nawyższa, 3. odległość od mesca zameszana (Poznań) a namnesza. Załadamy, że ryterum perwsze est dla użytowna naważnesze ze wszystch, ryterum druge ma newele znaczene, zaś znaczene trzecego można oreślć ao średne. Personalzac możemy doonać posługuąc sę edną ze znanych metod analzy weloryteralne (można zastosować podeśce opsane w [26] do doboru odpowedne metody), dla welu z tórych stneą uż gotowe narzędza, lub też stosuąc lngwstyczne bazy wedzy. Ze względu na ogranczene rozpatrywanych warantów decyzynych ryterów, umożlwaące uzysane rezultatów w sposób newymagaący obszernych somplowanych analz, oraz borąc pod uwagę, że wcześne opracowano doładny przyład tworzena lngwstycznych baz wedzy (anese A rozprawy), stwerdzono, że orzyść z zastosowana zaawansowanych metod dla nneszego, prostego przyładu byłaby newela w stosunu do wysłu onecznego do ponownego zdefnowana dodatowych ryterów preferenc, oraz przeprowadzena wszystch oblczeń. zwązu z tym do spersonalzowane oceny ofert eduacynych utworzena ostatecznego ranngu wyorzystano macerz decyz. Tabela 5.5 prezentue wyn analzy alternatyw ostateczny ranng ofert eduacynych. 17

20 Tabela 3.5. Ranng ofert eduacynych z puntu wdzena wybranych ryterów oceny Kerune studów: Informatya Specalność: Programowane Nazwa uczeln Loalzaca Zgodność ompetenc Pozyca w ranngach Odległość od domu Helsn Metropola Helsn, Fnlanda -1, Unversty of Appled Scence Poltechna Gdańsa Gdańs, Polsa -1, Unversty College of Londyn, ela -2, London Brytana Aadema Górnczo- Kraów, Polsa -2, Hutncza The Unversty of Yor Yor, ela Brytana -4,18 341, Źródło: opracowane własne Tabelę ranngową należy wzbogacć o łączną ocenę uzysaną przez poszczególne oferty, zgodne z zastosowaną metodą personalzac. Przy macerzy decyz est to odpowedno: 68,43 dla unwersytetu w Helsnach, 62,77 dla Poltechn Gdańse, 61,47 dla Unversty College of London, 56,58 dla AGH oraz 21,06 dla Unversty of Yor. przypadu zastosowana lngwstycznych baz wedzy, zamast wynów lczbowych można zaprezentować przynależność do odpowednch przedzałów na sal oceny ostateczne (np. bardzo wysoa ). yn analzy wsazuą, że nalepsza est oferta unwersytetu w Helsnach, Poltechna Gdańsa Unversty College of London ne odbegaą w ofertach zbytno od sebe, przy czym AGH ne pozostae daleo za nm, za to oferta Unversty of Yor wypada nagorze. Ja można zauważyć, ocena zgodnośc ompetenc mała nawęszy wpływ na ształt ranngu. Przy doładnesze personalzac mogłyby nastąpć drobne zmany różnc mędzy łącznym ocenam poszczególnych ofert eduacynych, edna ostateczny ranng ształtowałby sę ta samo. Przeprowadzony przyład poazał, że zaproponowany model systemu oceny użytecznośc zdobywanych ompetenc zawodowych spełna naważnesze postawone mu zadane: pozwala ocenć dostosowane oferty eduacyne do wymagań rynu pracy. Ponadto w połączenu z zaprezentowanym w anese A do rozprawy podeścem do personalzac opartym na wyorzystanu lngwstycznych baz wedzy, system OUZKZ zapewna taże wyso pozom dostosowana wynów do wymagań użytowna. Przeprowadzony przyład pozwolł równeż zaobserwować ns stopeń dostosowana źródeł nformac do dostarczana danych nezbędnych do pracy systemu na tym etape wdrażana standardów rozwązań dotyczących Europesego Obszaru Kształcena yższego oneczne est duże zaangażowane esperta przy pozyswanu danych potrzebnych do pracy systemu OUZKZ, edna są duże szanse, że nedługo sytuaca sę zmen. 4. Zaończene rozprawe wyazano, że stnee szereg rozwązań służących wspomaganu osoby stoące przed wyborem oferty ształcena, daących tae możlwośc a uzysane nformac na temat zawodów, śceże nauczana do nch prowadzących, dostępnych ofert eduacynych, oreślena własnych predyspozyc, ustalena śceż ształcena w obrębe uczeln, czy oceny fnansowe opłacalnośc danych studów. Ne daą one edna możlwośc połączena tych wszystch aspetów w edno pomaą nezwyle stotną westę: atualność zdobywane wedzy. Znalezene dostosowane do wymagań preferenc oferty eduacyne, tóra może prowadzć do wybranego zawodu, to edno, znalezene użyteczne oferty eduacyne, tóra prowadz do zawodu poszuwanego na rynu pracy dae wedzę oraz umeętnośc umożlwaące natychmastowe podęce pracy w tym zawodze, to uż dużo trudnesze zadane. 18

21 Opracowane taego rozwązana wymaga oparca sę na termnolog narzędzach opsu atualne obowązuących na rynu, a to oznacza oneczność posługwana sę poęcem ompetenc. Defnca tego poęca zależy od dzedzny zastosowań, zawsze edna obemue wedzę teoretyczną oraz pratyczne umeętnośc e wyorzystana. Znaczene tego poęca w śwece poznać można po zarese ego zastosowań (w opse zawodów, w opse wynów nauczana, przy ocene wedzy umeętnośc osobstych, w różnych dzedznach wedzy zastosowań) oraz po lczbe wprowadzonych rozwązań prac dążących do standaryzac ego znaczena sposobu reprezentac (RCD, HR-XML nne standardy) oraz analzy (zbory ompetenc, RCMap, Competence Gap Analyss tp.). ramach prac nad modelem systemu wspomagaącego andydata na studa: zastosowano podeśce ontologczne do analzy ompetenc, co pozwolło uwzględnć powązana mędzy ompetencam, onretnym rozwązanam technologcznym, oraz narzędzam metodam zwązanym z ch wyorzystanem, wyorzystano teorę grafów do opracowana formalnego modelu sytuac decyzyne, orzystaąc z teor zborów, opracowane seć semantyczna oraz podeśca obetowego opracowano modelu rozwązana postawonego zadana, w celu ułatwena użytownow pracy z systemem wprowadzono sale lngwstyczne do reprezentac ego preferenc, nemal na ażdym rou pracy systemu przewdzano możlwość personalzac pod ątem wymagań użytowna, oreślono mesce zadana narzędza (odpowednego systemu espertowego lub rozwązana zewnętrznego) pozwalaącego na ocenę predyspozyc w nauczanu zaproponowano model systemu oceny użytecznośc zdobywanych ompetenc zawodowych załadaący wyorzystane nformac o ompetencach oferowanych w ramach ofert eduacynych oraz wymaganych w ramach zawodów, w powązanu z trendam rozwoem w nauce technce. efece można stwerdzć, że osągnęty został sformułowany następuąco cel pracy: Opracowane modelu doradczego systemu nformatycznego oceny ofert eduacynych prowadzących do uzysana docelowych (wymaganych na rynu) ompetenc (z oreślonym stopnem prawdopodobeństwa) w oparcu o metody sztuczne ntelgenc. Ponadto, uwzględnene wszystch przedstawonych powyże elementów dało rozwązane bardze omplesowe nż rozwązana dostępne obecne, z tórych żadne ne uwzględna zman zachodzących na rynu pracy stopna w am oferty eduacyne są do nch dostosowane. Można zatem stwerdzć równeż, że udowodnona została postawona we wstępe hpoteza nauowa: yorzystane metod loścowych sztuczne ntelgenc w ramach obowązuących standardów umożlwa opracowane systemu nformatycznego o szerszych możlwoścach wyboru aoścowego ofert eduacynych. Praca posada charater metodyczny stosowany. Aspet metodyczny odnos sę do opracowanych zasad reprezentac analzy ompetenc w systeme oraz wyorzystana nformac na temat trendów w nauce technce do oceny zgodnośc ofert eduacynych z wymaganam rynu pracy. Z ole stosowalność wynów pracy osągana est dzę opracowanemu modelow obetowemu, tóry może być łatwo zamplementowany. Elementy nowośc ae można odnaleźć w rozprawe to: oreślene strutury rynu ompetenc, uwzględnene zman zachodzących ne tylo w zapotrzebowanu na ompetencę, ale taże w obrębe atualnośc treśc ompetenc rozumena e znaczena, opracowane modelu systemu nformatycznego do oceny użytecznośc zdobywanych ompetenc zawodowych, umescowene systemu na rynu ompetenc, 19

22 oreślene nterac systemu z organzacą eduacyną zgodne z cylem e życa, opracowane algorytmów zwązanych z funconowanem systemu: o oreślana predyspozyc użytowna, o oceny zgodnośc ompetenc gwarantowanych z wymaganym, o personalzac wynów zgodne z preferencam użytowna, o funconowana systemu ao całośc, opracowane formalnego modelu sytuac decyzyne z wyorzystanem teor grafów, w oparcu o przyętą zaprezentowaną w pracy defncę ompetenc, opracowane modelu obetowego reprezentuącego założena przyęte w modelu sytuac decyzyne, opracowane aplac dzałaących na oreślonym modelu obetowym, służących do oreślena: o czy andydat może podąć studa na wybrane uczeln, o znormalzowanego udzału technolog w ompetenc, z puntu wdzena pozomu begłośc przypsanego te ompetenc, o stopna odchylena oferty eduacyne zawartych w ne ompetenc od wymagań dotyczących ompetenc zwązanych z rozpatrywanym zawodem, oreślene strutury zadań bazy obetowe służące do przechowywana analzy danych w systeme, uwzględnene w ocene oferty eduacyne pozyc organzac eduacyne w (śwatowych) ranngach uczeln. Opracowany system uzysue przewagę nad nnym ne tylo ze względu na omplesowe rozwązane problemu wyboru oferty eduacyne, uwzględnaące zmany zwązane z rozwoem narzędz, technolog metod. Przewaga ta wyna równeż z możlwośc ego dalszego rozwou, pod ątem zarówno możlwośc analtycznych obemowanych modułów, a zastosowań. Prześledzona w rozprawe sytuaca dotycząca standaryzac opsu oferty eduacyne pozwala stwerdzć, że w nedalee przyszłośc możlwe będze opracowane narzędza służącego do automatycznego pozyswana nformac o ofertach eduacynych, gdyż będą one opsane w sposób ednorodny zrozumały dla omputerów. Z ole standardy dotyczące struturyzac ompetenc, gdy zdobędą szeroe zastosowane, mogą być wyorzystane do zapsana tychże w baze obetowe. tam wypadu można posłużyć sę technologą agentów ntelgentnych do automatycznego zaslana bazy danym dotyczącym ofert eduacynych (co zostało uż zaproponowane w [35] oraz w [37]). śród nnych możlwośc dalszego rozwou wymenć należy rozbudowę modelu celem uwzględnena nnych form ształcena nż edyne pełne programy studów (np. ednoprzedmotowe ursy szolenowe) oraz personalzac śceż ształcena w ramach ednego cylu nauczana, przyładowo wyorzystuąc opracowane wcześne podeśce do oreślana śceż ształcena w nauczanu zdalnym, opublowane w [17] rozwane dale w [19] w [5]. Duży rozwó możlwośc systemu dałoby równeż uwzględnene nnych potencalnych użytownów, tach a same organzace eduacyne czy pracodawcy. perwszym wypadu system mógłby zostać wyorzystany do oceny onurencynośc na tle ofert nnych uczeln oraz do poszuwana obszaru, w tórym można umescowć nową specalność. Z ole w przypadu pracodawców frm można system wyorzystać do analzy ompetenc andydatów w odnesenu do wymagań zwązanych ze stanowsem, czy też do planowana rozwou adry wyboru odpowednch szoleń. Ponadto, rozszerzene dzałana systemu o możlwośc ae dae data mnng pozwolłoby na analzę zberanych danych na temat użytownów odnadowane występuących mędzy nm zależnośc (np. ształtowane sę preferenc użytowna zależne od proflu posadanych ompetenc, mesca zameszana). tym celu przydatnym byłoby równeż gromadzene nformac na temat podętych przez użytownów decyz ch późnesze sytuac zawodowe. 20

23 5. Bblografa [1] About Lfelong learnng programme EACEA. Dostępne z: [2] Blanc, L.A.L., C.T. Rucs.S. Murray, A decson support system for prescrptve academc advsng, w: Advanced topcs n end user computng, 2002, IGI Publshng Hershey, s [3] Bologna Process. Dostępne z: [4] Center for orld-class Unverstes of Shangha Jao Tong Unversty (CCU), Academc Ranng of orld Unverstes 2011, ShanghaRanng Consultancy. Dostępne z: [5] Cszczy, M., K. Sora, E. Kusztna, O. Zan R. Tadeusewcz, Ddactc process based on the repostory system, w: EUNIS 2010, Dostępne z: [6] Co, J.L.D., E. Herder, A. Koeslng, C. Lof, D. Olmedlla, O. Papapetrou. Sbers. A Model for Competence Gap Analyss, 2007, Barcelona, Hszpana. [7] Competency Data Standards orng Group, IEEE Standard for Learnng Technology - Data Model for Reusable Competency Defntons, 2008, Learnng Technology Standards Commttee. Dostępne z: [8] Councl of Europe, The Conventon on the Recognton of Qualfcatons concernng Hgher Educaton n the European Regon, 1997, Lsbon. Dostępne z: [9] Croser, D., L. Purser H. Smdt, Trends V: Unverstes shapng the European Hgher Educaton Area, 2007, EUA. [10] DISCOVER: ACT's Career Plannng Program. Dostępne z: [11] Dude, T., Integraca heterogencznych źródeł danych w espertowym systeme oceny aośc., 2008, Poltechna Szczecńsa, Szczecn. [12] European Commsson. Portal on Learnng Opportuntes throughout the European Space. Dostępne z: [13] European Hgher Educaton Area webste EHEA. Dostępne z: [14] HR-XML Consortum, HR-XML Standard 3.1, Dostępne z: [15] IEEE, Text of ISO/IEC PDTR Conceptual reference model for competences and related obects, Dostępne z: [16] Instytut Pracy Spraw Socalnych, edalog sp.z.o.o., Raport z badań w proece Uczelna Przyazna Pracodawcom, 2010, arszawa. [17] Korytows, P. K. Sora, Creatng Learnng Obects and Learnng Sequence on the Bass of Semantc Networs, R. agner, N. Revell G. Pernul, Edtors. 2007, Sprnger Berln / Hedelberg. s Dostępne z: [18] Kushtna, E., O. Zan, P. Rozews R. Tadeusewcz. Conceptual model of theoretcal nowledge representaton for dstance learnng, 2003, Amsterdam, Holanda. [19] Kusztna, E., K. Sora M. Cszczy, Informaton system of ddactc materals development, w: Problemy sterowana bezpeczeństwem systemów złożonych, 2007, Moswa, Rosa. s [20] LTSO Contents - IEEE SRCM - Overvew. Dostępne z: [21] Mnsterstwo Nau Szolnctwo yższego, Standardy ształcena dla erunu studów: 45 - Informatya, Dostępne z: [22] Mnsterstwo Pracy Polty Społeczne. Kraowy System Szolena Zawodowego. Dostępne z: [23] Mnsterstwo Pracy Polty Społeczne, Kraowy Standard Kwalfac Zawodowych: Programsta (213201), 2007, ydawnctwo Instytutu Technolog Esploatac PIB. 21