Profilaktyka nagłego zgonu sercowego rola wszczepialnego kardiowertera-defibrylatora

Transkrypt

1 Folia Medica Lodziensia, 2010, 37/2: Prevention of sudden cardiac death the role of automatic implantable cardioverter-defibrillator ARTUR KLIMCZAK 1, MARCIN ROSIAK 2, MICHAŁ CHUDZIK 1 1 Zakład Elektrokardiologii, I Katedra Kardiologii i Kardiochirurgii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2 Klinika Kardiologii, I Katedra Kardiologii i Kardiochirurgii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Streszczenie: Nagły zgon sercowy (NZS) to zgon w ciągu pierwszej godziny od wystąpienia objawów. Najczęstszą przyczyną NZS są groźne komorowe zaburzenia rytmu serca. Chorzy z dysfunkcją skurczową lewej komory serca to pacjenci szczególnie zagrożeni wystąpieniem NZS. Najważniejszą metodą prewencji NZS jest terapia polegająca na wszczepieniu kardiowerteradefibrylatora (ang. implantable cardioverter-defibrillator ICD). Działanie ICD polega na rozpoznaniu groźnej arytmii komorowej serca i przeprowadzeniu odpowiedniej terapii elektrycznej (stymulacja antyarytmiczna, bądź też wyładowania wysokoenergetyczne). Implantacja ICD może zostać wykonana u pacjentów, u których doszło w przeszłości do nagłego zatrzymania krążenia w mechanizmie częstoskurczu komorowego lub migotania komór (w ramach tzw. prewencji wtórnej) lub u pacjentów, którzy obarczeni są większym ryzykiem NZS w przyszłości (w ramach tzw. prewencji pierwotnej). Praca omawia zasady działania ICD oraz prezentuje aktualne wskazania do terapii ICD, zarówno w prewencji pierwotnej, jak i wtórnej. Słowa kluczowe: ICD, kardiowerter-defibrylator, nagły zgon sercowy, arytmia komorowa. Abstract: Sudden cardiac death is a significant problem in cardiac patients. The modern invasive cardiology offers important tool in fight against ventricular rhythm disturbances, which are the most frequent cause of sudden cardiac death. Automatic cardioverter-defibrillator through electric therapy (antyarrhythmia stimulation or high energy shock) interrupts the episode of life-threating ventricular arrhythmia (ventricular tachycardia or ventricular fibrillation) and Adres do korespondencji: Dr Artur Klimczak, Zakład Elektrokardiologii, Uniwersytecki Szpital Kliniczny im. WAM-CSW, Łódź, Sterlinga 1/3, Tel/faks , artur.klimczak@gmail.com

2 228 therefore it protect patient from sudden cardiac death. Implantation of ICD may be performed in patients, who had the episode of ventricular tachycardia or ventricular fibrillation in the past already (within the secondary prevention of sudden cardiac death) and also in patients, which didn t have the episode of ventricular tachycardia or ventricular fibrillation in the past but they have higher risk of sudden cardiac death in the future (within primary prevention of sudden cardiac death). Key words: ICD, cardioverter-defibrillator, sudden cardiac death, ventricular arrhythmia. Wstęp Jednym z najważniejszych problemów współczesnej kardiologii jest nagły zgon sercowy (NZS). Zjawisko NZS dotyczy pacjentów z niewydolnością serca, zarówno niedokrwienną, jak i nie-niedokrwienną i jest przyczyną około połowy zgonów w tej grupie pacjentów [1-3]. Najczęstszą przyczyną NZS są zagrażające życiu arytmie komorowe - niestabilny hemodynamicznie częstoskurcz komorowy (ang. Ventricular Tachycardia - VT) oraz migotanie komór (ang. Ventricular Fibrillation - VF) [4-7]. Arytmie te często nie są poprzedzone objawami zwiastunowymi i w krótkim czasie doprowadzają do utraty przytomności, a następnie zgonu. Wieloletnie badania doprowadziły do zidentyfikowania czynników ryzyka NZS, co pozwala na wyselekcjonowanie osób szczególnie zagrożonych NZS [8-11]. Poniższa praca przedstawia zasadę działania ICD, jak również aktualne wskazania do leczenia metodą ICD. Nagły zgon sercowy Nagły zgon sercowy definiujemy jako śmierć spowodowaną nagłym, nieoczekiwanym zatrzymaniem krążenia (zazwyczaj w wyniku arytmii serca), do której dochodzi w ciągu godziny od wystąpienia objawów. Ocenia się, że jedynie 5-10% pacjentów przeżywa pierwszy epizod zatrzymania krążenia. Stąd

3 Artur Klimczak, Marcin Rosiak, Michał Chudzik 229 ważne jest, aby wyselekcjonować chorych o najwyższym ryzyku NZS, poddać tych chorych leczeniu i tym samym zapobiec NZS. Udowodniono już, że mechanizm w jakim dochodzi do zgonu jest różny w zależności od stadium zaawansowania niewydolności serca (NS) [12]. W mniej nasilonych stadiach zaawansowania NS dominuje NZS, jednak w miarę narastania ciężkości NS zaczynają przeważać zgony spowodowane niewydolnością hemodynamiczną serca (ryc. 1). NYHA stopień niewydolności serca według New York Heart Association; NS niewydolność serca; NZS nagły zgon sercowy Ryc. 1. Mechanizm zgonu w NS w zależności od stopnia NS [według 12, w modyfikacji własnej]. Fig. 1. Mechanism of death in NS depending on degree of NS [12 - modified].

4 230 Ryc. 2. Częstość występowania nagłego zgonu sercowego w różnych grupach pacjentów [według 13, w modyfikacji własnej] Fig. 2. Frequency of sudden cardiac death in particular groups of patients [13 - modified].

5 Artur Klimczak, Marcin Rosiak, Michał Chudzik Populacja ogólna 1. General population 2. Pacjenci z wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym 3. Pacjenci z wywiadem epizodu wieńcowego 2. Patients with high cardiovascular risk 3. Patients with history of coronary episode 4. EF<35% lub niewydolność serca 4. EF<35% or chronic heart failure 5. Pacjenci po przebytym epizodzie nagłego zatrzymania krążenia 6. Pacjenci po zawale serca, z EF<35%, z wywiadem częstoskurczów komorowych NZS nagły zgon sercowy EF frakcja wyrzutowa lewej komory serca 5. Patients with history of cardiac arrest 6. Patients with history of myocardial infarction, EF <35% and ventricular tachycardia episodes SCD sudden cardiac death EF left ventricular ejection fraction Zidentyfikowane zostały czynniki ryzyka NZS. Najbardziej narażeni na NZS są pacjenci z dużym pozawałowym uszkodzeniem lewej komory (niska frakcja wyrzutowa lewej komory EF 35%), u których występują incydenty częstoskurczów komorowych - ryzyko ponad 30% [13]. Jednak z uwagi na niewielką populację tych pacjentów, bezwzględna liczba zgonów jest stosunkowo niska. Częstość występowania NZS w poszczególnych grupach chorych obrazuje rycina 2. Analizując dane przedstawione na tej rycinie, można dostrzec skalę problemu.

6 232 Ryc. 3. Obraz rentgenowski klatki piersiowej u pacjenta z zaimplantowanym ICD. Fig. 3 Chest X-ray in patient with implanted automatic cardioverter defibrillator (ICD).

7 Artur Klimczak, Marcin Rosiak, Michał Chudzik 233 Automatyczny kardiowerter-defibrylator Automatyczny wszczepialny kardiowerter-defibrylator został wynaleziony przed ponad 30 laty. Na przestrzeni tego okresu doszło do miniaturyzacji urządzenia oraz rozszerzenia jego możliwości terapeutycznych. Również technika implantacji ICD uległa znacznym zmianom. Pierwszych wszczepień dokonywano techniką torakochirurgiczną naszywając elektrody na worek osierdziowy, a samo urządzenie (z uwagi na znaczą masę i rozmiary) umieszczano w powłokach brzusznych [14]. Obecnie ICD implantuje się w okolicy podobojczykowej, podskórnie, a elektrody endokawitarne wprowadza się do jam serca drogą przezżylną. Przykładowy obraz rentgenowski klatki piersiowej u pacjenta z wszczepionym ICD przedstawia rycina 3. Jednojamowy ICD umieszczony jest podskórnie w okolicy podobojczykowej lewej, a do niego przykręcona jest elektroda defibrylująca, która przez żyłę podobojczykową, a następnie żyłę główną górną wchodzi do prawego serca. Dystalna końcówka elektrody (odpowiedzialna za stymulację i wyczuwanie) ustawiona jest w drodze odpływu prawej komory. Widoczna jest także cewka defibrylująca na dystalnej części elektrody. ICD implantowalny kardiowerter-defibrylator Zdjęcie RTG wykonane zostało w Pracowni Rentgenowskiej USK nr 3 im. WAM Centralny Szpital Weteranów w Łodzi, ul. Sterlinga 1/3 u pacjenta hospitalizowanego w Zakładzie Elektrokardiologii UM w Łodzi. Single-chamber ICD is placed subcutaneous in left subclavian area. The defibrillating electrode is screwed to the ICD and passing through subclavian vein, superior vena cava to right heart. The distal end of electrode (responsible for pacing and sensing) is placed in right ventricular outflow tract. Defibrillation coil is also visible on distal part of the electrode. ICD implantable cardioverter-defibrillator. (X-ray published by courtesy of dr Dariusz Buliński)

8 234 A rytm zatokowy; B VF - ICD rozpoczyna detekcję - rytm komór znajduje się w strefie VF; C zostają spełnione kryteria rozpoznania VF, dochodzi do procesu ładowania kondensatora ICD; D wyzwolenie impulsu 30J po okresie naładowania kondensatora i przerwanie VF; E powrót rytmu zatokowego, EKG elektrokardiogram, ICD wszczepialny kardiowerter-defibrylator, VF migotanie komór Rycina została wykonana na podstawie badań własnych przeprowadzonych w Zakładzie Elektrokardiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. A sinus rhythm; B VF ICD starts detection, ventricular rhythm in VF zone; C criteria of VF are fulfilled, ICD s capacitor is charging; D deliver of 30J shock and VF is stopped; E return of sinus rhythm EKG elektrocardiogram, ICD implantable cardioverter-defibrillator, VF ventricular fibrillation Ryc. 4. Zapis wewnątrzsercowego EKG, zarejestrowany przez ICD w momencie interwencji wysokoenergetycznej. Fig. 4. The intracardiac EKG, recorded by ICD during high energy shock.

9 Artur Klimczak, Marcin Rosiak, Michał Chudzik 235 Automatyczny wszczepialny kardiowerter-defibrylator posiada umiejętność rozpoznawania i przerywania groźnych komorowych zaburzeń rytmu serca częstoskurczów komorowych (VT) oraz migotania komór (VF). Po rozpoznaniu przez urządzenie VF (najczęściej kryterium dla rozpoznania VF stanowi częstotliwość rytmu komór przekraczająca zaprogramowaną wartość - zazwyczaj wyższą od /min) dochodzi do próby przerwania arytmii. Po kilku sekundach niezbędnych do naładowania odpowiednią energią kondensatora przez baterie ICD wywołane zostaje wyładowanie wysokoenergetyczne (maks. około 40 J) ICD podejmuje próbę defibrylacji serca. Zapis wewnątrzsercowego EKG, jaki ICD rejestruje w momencie terapii wysokoenergetycznej przedstawia rycina 4. Defibrylator potrafi także rozpoznawać i przerywać epizody częstoskurczów komorowych (VT). Podobnie jak w przypadku VF, aby doszło do detekcji VT, rytm serca musi przekraczać zaprogramowaną częstotliwość. W trakcie rozpoznawania VT, urządzenia, poza kryterium częstości rytmu, stosują również inne kryteria klasyfikacji rytmu serca (m.in. oceniają stabilność rytmu, morfologie zespołów QRS, inne). Pozwala to na odróżnienie VT od innych rytmów serca, które mogą być szybsze niż od zaprogramowanej strefy rozpoznania VT i powodować ich złe rozpoznanie przez ICD (np. tachykardii zatokowej czy napadu migotania przedsionków). Po rozpoznaniu VT urządzenie ICD próbuje przerwać napad częstoskurczu za pomocą stymulacji antytachyarytmicznej (ang. Antitachycardial Pacing - ATP) jest to seria od kilku do kilkudziesięciu impulsów stymulacji o częstości większej niż arytmia (VT). Jeżeli seria zaprogramowanych (od kilku do kilkunastu) ATP nie przerwie VT, ICD stosuje terapię wysokoenergetyczną tzw wyładowanie, (ang. shock theraphy). Uważa się jednakże, że nawet do 95% częstoskurczów komorowych udaje się przerwać tylko za pomocą ATP [15]. Terapia antyarytmiczna ATP jest niebolesna dla pacjenta, bardziej energooszczędna (a więc tym samym przedłuża żywotność ICD) i dlatego jest zalecaną metodą leczenia VT. Zapis wewnątrzsercowego EKG, jaki ICD rejestruje w momencie interwencji antytachyarytmicznej, przedstawia rycina 5.

10 236 A rytm zatokowy; B VT - ICD zaczyna wyczuwać przyspieszony rytm komór, który znajduje się w strefie VT; C zostają spełnione kryteria rozpoznania VT, dochodzi do detekcji VT i do stymulacji antytachyarytmicznej (5 bardzo szybkich impulsów stymulacji); D przerwanie VT i powrót rytmu zatokowego, EKG elektrokardiogram, ICD wszczepialny kardiowerter-defibrylator, VT częstoskurcz komorowy Rycina została wykonana na podstawie badań własnych przeprowadzonych w Zakładzie Elektrokardiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. A sinus rhythm; B VT - ICD start detection, ventricular rhythm in VT zone; C - criteria of VT are fulfilled, deliver of antitachyarrythmia pacing (5 very fast pacing impulses); D VT is stopped and return of sinus rhythm EKG elektrocardiogram, ICD implantable cardioverter-defibrillator, VT ventricular tachycardia Figure was made based on own research conducted in the Department of Electrocardiology, Medical University of Lodz. Ryc. 5. Zapis wewnątrzsercowego EKG, zarejestrowany przez ICD w momencie stymulacji antytachyarytmicznej. Fig. 5. The intracardiac EKG, recorded by ICD during antitachyarrythmia pacing.

11 Artur Klimczak, Marcin Rosiak, Michał Chudzik 237 Pierwotna i wtórna prewencja nagłego zgonu sercowego Leczenie metodą ICD stosowane jest w ramach tzw. prewencji wtórnej, jak też prewencji pierwotnej NZS. Prewencja wtórna to wszczepienie ICD u pacjentów, którzy przeżyli już epizod zatrzymania krążenia w mechanizmie częstoskurczu komorowego lub migotania komór. Prewencja pierwotna natomiast, to działanie, które ma uchronić potencjalnie zagrożonego pacjenta przed wystąpieniem NZS. O ile określenie, czy dany pacjent ma wskazania do implantacji ICD w ramach prewencji wtórnej wydaje się stosunkowo proste (wywiad zatrzymania krążenia w mechanizmie arytmii komorowej), to wyselekcjonowanie pacjentów, którzy są potencjalnie zagrożeni NZS jest już znacznie trudniejsze. Analizując rycinę 2 można dostrzec, jak duża grupa pacjentów zagrożona jest wystąpieniem NZS. Przyjmuje się, że pacjentami podwyższonego ryzyka wystąpienia NZS, którzy są kandydatami do implantacji ICD w ramach prewencji pierwotnej, są chorzy po zawale serca ze znacznie upośledzoną czynnością skurczową lewej komory. Wyniki badań z ostatniego dziesięciolecia sprawiają, że znaczenie ICD we współczesnej terapii znacząco wzrasta [16-19]. Skuteczność ICD w zmniejszeniu ryzyka NZS, zwłaszcza u pacjentów pozawałowych ze znacznie upośledzoną czynnością skurczową lewej komory, jest bezdyskusyjna [20-23]. Antyarytmiczne leczenie farmakologiczne pacjentów z niską frakcją wyrzutową lewej komory serca (ang. left ventricular ejection fraction LVEF) i znajdujących się w II i III klasie wg NYHA nie przynosi pozytywnych rezultatów, co wykazano w badaniu SCD-HeFT, w którym nie zaobserwowano korzyści dotyczących przeżycia wynikających z leczenia amiodaronem niezależnie od etiologii NS [24]. Skuteczność ICD w zapobieganiu NZS jest nieporównywalnie większa od farmakoterapii antyarytmicznej [25]. Dotyczy to zarówno profilaktyki pierwotnej, co pokazano w badaniu MADIT [20], jak i wtórnej, na co z kolei dowodów dostarczyło m.in. badanie AVID [21]. Warte podkreślenia jest również badanie MADIT, które pokazując istotną przewagę ICD nad

12 238 farmakoterapią w grupie pacjentów pozawałowych z niską LVEF oraz nsvt w wywiadzie, wniosło znaczący wkład w ustanowienie nowych zaleceń do implantacji ICD (przedstawionych poniżej) w ramach prewencji pierwotnej NZS [20]. Implantowanie ICD przynosi też korzyści pacjentom będącym w grupie wysokiego ryzyka komorowych zaburzeń rytmu po kardiochirurgicznym pomostowaniu naczyń wieńcowych [26]. Wskazania do implantacji ICD Aktualne zalecenia do implantacji ICD (wg Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC) z 2008 roku [27] są następujące: - implantację ICD zaleca się w ramach prewencji wtórnej osobom, które przeżyły VF, jak również chorym z udokumentowanym hemodynamicznie niestabilnym VT i/lub VT z omdleniem, z frakcją wyrzutową lewej komory (LVEF) 40% leczonym optymalnie farmakologicznie, którzy rokują przeżycie ponad roku w dobrym stanie ogólnym (klasa zalecenia I, poziom wiarygodności A); - implantację ICD zaleca się w ramach prewencji pierwotnej, aby zmniejszyć śmiertelność chorych z pozawałową dysfunkcją LV, którzy są przynajmniej w 40-tej dobie po zawale serca, z LVEF 35%, w II lub III klasie czynnościowej wg NYHA, którzy są optymalnie leczeni farmakologicznie i mają uzasadnione rokowanie przeżycia w dobrym stanie ogólnym ponad roku (klasa zalecenia I, poziom wiarygodności A); - implantację ICD zaleca się w ramach prewencji pierwotnej, aby zmniejszyć śmiertelność chorych z inną niż niedokrwienna kardiomiopatią, z LVEF 35%,w II lub III klasie czynnościowej wg NYHA, którzy są optymalnie leczeni farmakologicznie i mają uzasadnione rokowanie przeżycia w dobrym stanie ogólnym ponad rok czasu (klasa zalecenia I, poziom wiarygodności A).

13 Artur Klimczak, Marcin Rosiak, Michał Chudzik 239 Nie pozwólmy choremu umrzeć po raz drugi Od października 2010 roku na obszarze województwa łódzkiego został uruchomiony pionierski regionalny program pt. Nie pozwólmy choremu umrzeć po raz drugi. Jest on pierwszym w Polsce programem zapobiegania NZS w ramach tzw. profilaktyki wtórnej. Ma on na celu poprawę sytuacji zdrowotnej mieszkańców Łodzi i województwa łódzkiego w zakresie profilaktyki wtórnej NZS. W jego realizacji biorą udział cztery szpitale z Łodzi: Uniwersytecki Szpital Kliniczny im. WAM, Państwowy Szpital Kliniczny nr 3 im. Sterlinga, Klinika Kardiologii w Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu im. Biegańskiego, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Kopernika, a także Szpital Rejonowy w Piotrkowie. Program jest realizowany w systemie pracy dyżurów całodobowych pełnionych przez specjalistów elektrokardiologii z powyższych szpitali. Podsumowanie Zapobieganie NZS stanowi jedno z największych wyzwań elektrokardiologii inwazyjnej. Urządzeniem, które w znaczący sposób zmniejsza ryzyko NZS jest ICD. Urządzenie ICD rozpoznaje i przerywa epizody zagrażających życiu arytmii komorowych (VT lub VF), chroniąc tym samym pacjenta przed NZS. Do leczenia metodą ICD kwalifikowani są pacjenci z dwóch grup: chorzy po przebytym incydencie niestabilnego hemodynamicznie VT lub po nagłym zatrzymaniu krążenia w mechanizmie VF (tzw. profilaktyka wtórna NZS), jak również pacjenci szczególnie zagrożeni wystąpieniem NZS (tzw. profilaktyka pierwotna).

14 240 Autorzy artykułu składają podziękowania kierownikowi Pracowni Rentgenowskiej USK nr 3 im. WAM Centralny Szpital Weteranów w Łodzi, ul. Sterlinga 1/3 - dr med. D. Bulińskiemu - za wyrażenie zgody na opublikowanie zdjęcia RTG klatki piersiowej wykonanego w wyżej wymienionej pracowni. Piśmiennictwo 1. Buxton AE, Marchlinski FE, Waxman HL, Flores BT, Cassidy DM, Josephson ME. Prognostic factors in non-sustained ventricular tachycardia. Am J Cardiol. 1984; 53: Buxton AE, Lee KL, Fisher JD, Josephson ME, Prystowsky EN, Hafley G. A randomized study of the prevention of sudden death in patients with coronary artery disease. The Multicenter Unsustained Tachycardia Trial Investigators. N Engl J Med. 1999; 341: Kadish A, Dyer A, Daubert JP, Quigg R, Estes M, Kelley P i wsp. Prophylactic Defibrillator Implantation in Patients with Nonischemic Dilated Cardiomyopathy. N Engl J Med. 2004; 350: Luu M, Stevenson WG, Stevenson LW, Baron K, Walden J. Diverse mechanisms of unexpected cardiac arrest in advanced heart failure. Circulation. 1989; 80: Bayes de Luna A, Coumel P, Leclercq JF. Ambulatory sudden cardiac death: mechanisms of production of fatal arrhythmia on the basis of data from 157 cases. Am Heart J. 1989; 117: Bigger JT Jr, Fleiss JL, Kleiger R, Miller JP, Rolnitzky LM. The relationships among ventricular arrhythmias, left ventricular dysfunction, and mortality in the 2 years after myocardial infarction. Circulation. 1984; 69: Echt DS, Liebson PR, Mitchell LB, Peters RW, Obias-Manno D, Barker AH i wsp. Mortality and morbidity in patients receiving encainide, flecainide, or placebo. The Cardiac Arrhythmia Suppression Trial. N Engl J Med. 1991; 324: Goldenberg I, Vyas AK, Hall WJ, Moss AJ, Wang H, He H i wsp. Risk Stratification for Primary Implantation of a Cardioverter-Defibrillator in Patients With Ischemic Left Ventricular Dysfunction. J Am Coll Cardiol. 2008; 51:

15 Artur Klimczak, Marcin Rosiak, Michał Chudzik Amiodarone Trials Meta-Analysis Investigators. Effect of prophylactic amiodarone on mortality after acute myocardial infarction and in congestive heart failure: metaanalysis of individual data from 6500 patients in randomised trials. Lancet. 1997; 350: Buxton AE, Sweeney MO, Wathen MS, Josephson ME, Otterness MF, Hogan- Miller E i wsp. QRS duration does not predict occurrence of ventricular tachyarrhythmias in patients with implanted cardioverter-defibrillators. J Am Coll Cardiol. 2005; 46: Dhar R, Alsheikh-Ali AA, Estes NA III, Moss AJ, Zareba W, Daubert JP i wsp. Association of prolonged QRS duration with ventricular tachyarrhythmias and sudden cardiac death in the Multicenter Automatic Defibrillator Implantation Trial II (MADIT-II). Heart Rhythm. 2008; 5: MERIT-HF Study Group: Effect of metoprolol CR/XL in chronic heart failure: Metoprolol CR/XL Randomised Intervention Trial in-congestive Heart Failure (MERIT-HF). The Lancet. 1999; 9169: Myerburg RJ, Mitrani R, Interian A, Castellanos A: Interpretation of outcomes of antiarrhythmic clinical trials: design features and population impast. Circulation. 1998; 97: Böcker D, Br Heart J, Isbruch F, Fastenrath C, Castrucci M, Hammel D i wsp. Benefits of treatment with implantable cardioverter-defibrillators in patients with stable ventricular tachycardia without cardiac arrest. Br Heart J. 1995; 73: Gold MR: The implantable cardioverter defibrillator. W: Ellenbogen KA, Wood MA, Cardiac Pacing and ICDs. Blackwell Publishing Inc Zareba W, Moss AJ, Hall WJ, Wilber DJ, Ruskin JN, McNitt S i wsp. Clinical course and implantable cardioverter defibrillator therapy in postinfarctionwomen with severe left ventricular dysfunction for the MADIT II Investigators. J Cardiovasc Electrophysiol. 2005; 16: Greenberg H, Case RB, Moss AJ, Brown MW, Carroll ER, Andrews ML i wsp. Analysis of mortality events in the Multicenter Automatic Defibrillator Implantation Trial (MADIT-II). J Am Coll Card. 2004; 43: Hohnloser SH, Kuck KH, Dorian P, Roberts RS, Hampton JR, Hatala R I wsp. Prophylactic Use of an Implantable Cardioverter Defibrillator after Acute Myocardial Infarction. N Engl J Med. 2004; 351:

16 Moss AJ, Zeremba W, Hall J, Klein H, Wilber DJ, Cannom DS i wsp. Prophylactic implantation of a defibrillator in patients with Myocardial infarction and reduced ejection fraction. N Engl J Med. 2002; 346: Moss AJ, Hall WJ, Cannom DS, Daubert JP, Higgins SL, Klein H i wsp. Improved survival with an implanted defibrillator in patients with coronary disease at high risk for ventricular arrhythmia. Multicenter Automatic Defibrillator Implantation Trial Investigators. N Engl J Med. 1996; 335: McAnulty J, Halperin B, Kron J, Larsen G, Raitt M, Swenson R i wsp. A comparison of antiarrhythmic-drug therapy with implantable defibrillators in patients resuscitated from near-fatal ventricular arrhythmias. N. Engl. J. Med. 1997; 337: Connolly SJ, Gent M, Roberts RS, Dorian P, Green MS, Klein GJ i wsp. Canadian implantable defibrillator study (CIDS): a randomized trial of the implantable cardioverter defibrillator against amiodarone. Circulation. 2000; 101: Solomon SD, Zelenkofske S, McMurray JJV, Finn PV, Velazquez E, Ertl G i wsp. Sudden Death in Patients with Myocardial Infarction and Left Ventricular Dysfunction, Heart Failure, or Both. N Engl J Med. 2005; 352: Bardy GH, Lee KL, Mark DB, Poole JE, Packer DL, Boineau R i wsp. Amiodarone or an implantable cardioverter defibrillator for congestive heart failure. N Engl J Med. 2005; 352: Ruskin JN, McGovern B, Garan H, DiMarco JP, Kelly E. Antiarrhythmic drugs: a possible cause of out-of-hospital cardiac arrest. N Engl J Med. 1983; 309: Bigger JT, for The Coronary Artery Bypass Graft (CABG) Patch Trial Investigators. Prophylactic use of implanted cardiac Defibrillators in patients at high risk for ventricular arrhythmias after Coronary Artery Bypass Graft Surgery. N Engl J Med. 1997; 337: ESC Guidelines for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure. Eur Heart J. 2008; 29: