J.y \. ):,n\t. #^.^ :l^. 4. ;^_^;..^.v ^^^^,.^V''v> ^,.^'

Transkrypt

1 J.y \. ):,n\t #^.^ :l^. 4. ;^_^;..^.v ^^^^,.^V''v> ^,.^'

2 mm\r

3 t^-^mil^^mik

4

5 MOWA LUDU POLSKIEGO.

6 V

7 / PROF. KAZIMIERZ NITSCH MOWA LUDU POLSKIEGO Z MAP KRAKÓW 1911 SKAD GÓWNY: LEON FROMMER W KRAKOWIE, E. WENDE I SP. W WARSZAWIE (T. HI I A. TURKU).

8 ^rary &A G'^ ^ 5i f6 Z' u b Drukarnia Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie pod zkrzdem J. Filipowskiego.

9 Kilka sów wyjanienia faktu, dziwnego moe dla wielu e ksika niniejsza ukazuje si w Popularnej bibljotece prz^^rodniczej^'. Nie odmówiem redakcji tego wydawnictwa swego wspóudziau, bo jzykoznawstwo pod niejednym wzgldem bliskie jest naukom przyrodniczym. Nie mówic ju o istocie badanego przedmiotu, który niecay mieci si w zakresie ludzkiej kultury, zwróc uwag na bardzo wan stron czn: oto lingwistyka w wikszej mierze metody- dy do ujmowania faktów w formy ogólne (ile monoci cise), ni do wyjaniania zjawisk jednostkowych, bdcego wybitn cech bada nad historj kultury. Roztrznicie tego stosunku do dwu gównych d/.iaów nauki wymagaoby osobnej rozprawy, kilka unaoczniajcych szczegóów jednak znajdzie czytelnik w pierwszym rozdziale ksiki. Ortografj stosuj wasn, przewanie zgodn z zapatrywaniami wikszoci polskich filologów i lingwistów. Autor.

10 Digitized by the Internet Archive in 2011 with funding from University of Toronto

11 : SPIS RZECZY. ROZDZIA I. Popularne pojcia o mowie ludowej. Okrelenie naukowe. Historja i dzisiejszy stan djalektologji polskiej. Metody bada g-warowych.. ROZDZIA II. Cechy gosowe gwar polskich: Penogoski cienione i nosowe, t. zw. mazurzenie, spógoski podniebienne, 1 wargowe i tylnojzykowe, zmiany midzywyrazowe, akcent. 31 ROZDZIA III. Cechy morfologiczne: urabianie nazwisk e- skich, uproszczenia w iloci typów deklinacyjnych; resztki liczby podwójnej i aorystu, formy osobowe i rzeczowe. 62 ROZDZIA IV. Ugrupowanie gwar polskich: odrbno Kaszubów, podzia gwar czysto-polskich, ich charakterystyka 75 ROZDZIA V. Sownik gwarowy: jego donioso, wyrazy na oznaczenie rolin uprawnych i zwierzt domowych, sprztów gospodarskich, urzdze rodzinnych i t. p. Etymologja ludowa 107 ROZDZIA VI. Wpywy obce: niemieckie, ruskie, sowackie i czeskie, na sownik, gramatyk i wymow ROZDZIA VII. Wzajemne wpywy gwar na siebie. Stosunek do jzyka ogólnie narodowego i znaczenie dla jego rozwoju. 14il Objanienia do mapy 161

12

13 ROZDZIA I. Popularne pojcia o mowie ludowej. Okrelenie naukowe, Historja i dzisiejszy stan djalektolog-ji polskiej. Metody bada gwarowych. Niema moe drugiego zakresu zjawisk tak nam bliskich i nieodzownych a mimo to tak mao i tak faszywie znanych szerszemu ogóowi, jak zjawiska jzykowe^ Gdy jednak do zajmowania si przynajmniej troch jzykiem literackim zmusza warstwy wyksztacesze szkoa, to znajomo mowy ludowej najzupeniej jest zaniedbana. Pojcia o niej bywaj dwojakie: spoeczne, jako o czym zepsutym, a przynajmniej niszym, z czym trzeba walczy, i estetyczne zalenie od kierunku literackiego jako o rzeczy brzydkiej lub piknej. Objektywnej znajomoci brak jednak wielki. Pojcia pierwszego rodzaju maj zwykle ludzie zajmujcy si owiat, rónego rodzaju nauczyciele, zawodowi czy dobrowolni. Rozpowszechnione jest midzy niemi pojcie, e mowa ludu jest mow zepsut i e jednym z gównych warunków umysowego jego podniesienia jest nauczenie go jzyka literackiego. Oczywicie ta zepsuta mowa jest brzydka, nadaje si co najwyej do utworów humorystycznych. Godz si z tym pogldem niektórzy literaci, zwaszcza dawniejsi, o kierunku bardziej klasycznym. K. Nitsch. 1

14 2 Przeciw temu stoi zapatrywanie inne: mowa ludowa jest czym oryginalnym, zrosym z ludem, jemu waciwym, jedn z cech nadajcych mu odrbnoci i stylowoci; bez niej, staje si on banalnym, zatraca swe cechy indywidualne. Pogld to, jak widzimy, typowo artystyczny, rónicy te nieraz mod" Polsk od starej. Nie wdajc si w akademickie rozwaanie, które z tych zapatrywa suszniejsze, zauway jednak mona pewn ciekaw midzy niemi rónic: spoeczne pojcie o mowie ludu jest stare, byo i jest zawsze to samo^ rónice zachodz chyba w jego nateniu, estetyczne natomiast zrodzio si póno i wyrane ma fazy rozwoju, widoczne choby w porównaniu Brodziskiego z Tetmajerem. Pierwszy z nich, jeden z wodzów wprowadzenia ludu do poezji, mow jego zupenie lekceway. W sowach starszej kobiety: Gdy wojna polskie dobijaa plemi, W pustkach wsie stay a odog-iem ziemie, Wokoo wiosek i lasów poary Gniewu boego zwiastoway kary. czy nawet w krakowiaku, piewanym przez Wiesawa: Nieche ja lepiej nie yj, Dziewcz, skarby moje, Jeli kiedy oczka czyje Milsze mi nad twoje! niem przecie nawet ladu djalektu. Jake odbija od tego List Hanusi" Tetmajera: Kochany Jerzy mój! Pis tu ztela ten list do tobie, a piscy pace. wiat niie caluki nic nie uwesela,

15 3 kie w lesie pasem, hnet krowy potrac, bo syko inylem, kielo nas ozdziela kraju i cy ci tyz jesce zobac? Kieby ty wiedzia, jako mi zasmuci, mój zociusieki, toby si haw wróci. Gowa mi boli, serdecka nie coj, zy ino syko z ocy mi sie lejom, nik tego nie wi, za kim jo banuj, ale sie ludzie nasey ze mnie miejom. Zal mnie za tobom wcigle w serce kuje i nie wiem, ka sie me ocy podziej om od tyk ez. Widzi sie, co mnie powiezom wnetki ha w trumnie, ka ojcowie lei4om. Mimo caego poetycznego opracowania, mimo przystosowania do formy wierszowanej widoczne jest, e autor uwaa jz^^k ludowy zasadniczo za pikny, o tyle tylko wymagajcy literackiego opracowania, o ile potrzebuje go take jzyk klas wyksztaconych. Nietylko wic bierze z niego jakie silne czy obrazowe wyrazy, ale take formy gramatyczne i co najwaniejsza wymow: bo bez niej cay obraz pozostanie jednak bezbarwnym. odczu t ostatni zalet, eby jednak zrozumie, trzeba samemu troch przynajmniej zna jzyk ludowy. Kto go nigdy nie sysza i nie zachowa w pamici choby bladego po nim obrazu suchowego, dla tego martwa jest przewana cz zalet przytoczonego ustpu. Niestety, przytoczenie go nie jest jeszcze illustracj" tej ksiki. By mie dla niej to znaczenie, jakie maj illustracje np. dla zoologji, musiaoby dziaa nie na wzrok, lecz na such, trzebaby je wic zastpi fonografem. Tak jak jest, kady czytelnik podkada pod litery swoje wasne wyobraenia 1*

16 4 gosowe, tracc przez to nieraz wanie najindywidualniejsze cechy djalektu. Ale o tym bdzie jeszcze niej. Rozwaajc te dwa sposoby patrzenia na istot j- zyka ludowego, dochodzi si do wniosku, e blisze prawdy jest z nich wcale nie owo stale, niezmienne, ale wanie to indywidualne, artystyczne. Tamto bowiem, wtaczajc peni zjawisk jzykowych w pewne uwicone formy, sdzi je z punktu widzenia jednej klasy spoecznej czy jednego kierunku literackiego, ze stanowiska przytym bez porównania bardziej utylitarnego, ni stanowisko artystyczne, szanujce kad indywidualno, cenice rzecz sam w sobie bez wzgldu na jej stosowalno. Podobne do niego jest te stanowisko naukowe, tylko e w nim niema nawet takiego wartociowania: badanie danych faktów moe przynie korzyci praktyczne, ale w swoich celach i pobudkach jest zupenie tak samo bezinteresowne, jak prawdziwa sztuka. Róny tylko rzecz prosta jest sposób reagowania na te same podniety: gdy artysta lubuje si caoksztatem mowy ludowej, a raczej jej jednostkowego objawu, gdy tworzc stylizuje go to uczony dy do zrozumienia tej caoci przez poddanie cisej analizie przedewszystkim jej typowych, nie indywidualnych waciwoci. Czy jednak jzyk da si cile naukowo analizowa? Otó tak, tylko trzeba go stanowczo oderwa od zjawisk literackich, z któremi niewicej ma wspólnego jak chemiczne badanie barw z malarstwem. Wprawdzie wiekowa tradycja uwicia niejako podciganie jzyka i literatury pod wspóln kategorj naukow, zaliczajc obie te grupy zjawisk do filologji". niemniej

17 jednak gwatowna zachodzi potrzeba wyrugowania ju raz tego przestarzaego i nienaukowego pogldu. Skoro historja czy teorja literatury, mimo wszystkich prób tumaczenia tych zjawisk warunkami epoki i otoczenia, przedewszystkim jednak bada dziea wybitnych, indywidualnych jednostek, to i z jzyka zajmowa j musi przedewszystkim jego strona indywidualna, t. j. stylistyczna, obcym za musi jej by powszechny jzyk codzienny. A w zofodzie z zainteresowaniem idzie te i metoda naukowa: do badania dziea literackiego tak co do jego wewntrznej wartoci jak i pod wzgldem nieodcznego od niej stylu" (nietylko w znaczeniu jzykowym) nie wystarczy sama tylko praca intellektualna: niezbdnym, nawet pierwszorzdnym' czynnikiem badania jest tu odczucie, znalezienie indywidualnego momentu twórczoci. Czy te badania dojd kiedy do monoci cisego ujmowania faktów, o tym sdzi nie mam zamiaru, co si jednak tyczy stylistyki, to musz zwróci uwag, e wszelkie próby zwizania jzykoznawstwa z estetyk nie wyszy dotd poza granice bardzo ogólnych pomysów i e si stylistyki normalnie do nauk jzykoznawczych nie zalicza. To te i tutaj w popularnej bibljotece przyrodniczej zajm si tym tylko, co monoci cisego ujcia do tych nauk si zblia. Nie chc przez to bynajmniej przeczy, e jzyk istot swoich faktów naley przedewszystkim do zakresu nauk humanistycznych, nie mog jednak nie zaakcentowa okolicznoci, e z caego tego zakresu absolutnie aden dzia nie jest przyrodniczemu tak bliski. Blisko ta polega tak na samej rzeczy, jak na metodzie badania. Co do pierwszej trzeba podkreli, e jakkolwiek pod.

18 6 stawa wszystkich zjawisk jz^rkowycli jest psychiczna, to jednak bardziej ni inne zjawiska psychiczne s one zawarunkowane materjaem, w którym si objawiaj, mianowicie zasadami fizjologji gosu; zaleno ta jest bez porównania wiksza ni np. zalen(^ malarza czy rzebiarza od ich materjau Co si za tyczy metody, te wystarczy stwierdzi objektywny fakt, e adna nauka humanistyczna nie stosuje w tym co jzykoznawstwo stopniu systematycznego, na cisej obserwacji polegajcego opisu i grupowania zjawisk, nie ma wic tak dokadnie okrelonego materjau do dalszych metodycznych wywodów, i to tyczcych si nie jednostek ale ogóu. Wreszcie, nie cofa si przed eksperymentem. Zatrzymujc mimo to wszystko swoje wybitne znaczenie dla wielu zagadnie humanistycznych, tak ogólnych jak i specjalnych, jzykoznawstwo zajmuje miejsce na pograniczu dwu wielkich dziaów: przyrodniczego i humanistycznego. Nawet badanie jzyka jednostki moe doprowadzi do ciekawych spostrzee, z natury rzeczy jednak bd one o wiele ogólniejsze, jeeli przedmiot rozszerzymy i bada bdziemy zmiany, jakim ulega jzyk w czasie i w przestrzeni. Wszelkie zmiany jzykowe, dokonywajce si w czasie, stanowi przedmiot gramatyki historycznej. Niezalenie od nich istniej jednak w kadej epoce rónice przestrzenne, terytorjalne, bdce przedmiotem t. zw. ])adania porównawczego. Porównywanie gra oczywicie wan rol take przy rozwaaniu zmian historycznych, nazwy tej jednak zwykle si(^ w tym dziale nie uywa. Ale nawet w obrbie bada nad tery torjalnemi rónicami jzyka spotykamy ten termin prawie wycznie

19 7 w zastosowaniu do rónic dalekich, gdzie zwizek na pierwszy rzut oka niewidoczny. Rzadko stosowan}' do nauki o jzyku wogóle. a wic i do porównywania wszystkich jzyków bez wzgldu na podobiestwo lub odrbno ich budowy i materjau wyrazowego, najczciej wystpuje on jako okrelenie studjum, obejmujcego wszystkie jzyki o dajcej si wykaza wspólnoci historycznej, np. jzyki indoeuropejskie. Ju o gramatyce jzyków sowiaskich rzadziej uywa si nazwy porównawcza", a nigdy prawie o nauce, badajcej rónice wspóczesne w obrbie jednego jz^^ka, czyli o djalektologji. Tymczasem, jeeli ju pominiemy ten fakt zasadniczy, e kada nauka, z w^yjtkiem chyba dziaów czysto opisowych, bdcych raczej podstaw nauki ni ni sam, jest porównawcz, jeeli nawet dla wygody nazwiemy zestawienie rónych epok jzyka jednym wyrazem gramatyki historycznej, to nawet po tym ograniczeniu okae si jasno, e niema istotnej rónicy midzy poró^^nywaniem jzyków sowiaskich, celtyckich, aryjskich i t. d., a zestawianiem odmian, zachodzcych np. w obrbie polszczyzny. W obu razach mamy do czynienia z powszechnym, a wic koniecznym faktem nieistnienia jzyka jednolitego, bez rónic wspóczesnych, a pewna odrbno stosowanych metod wirnika tylko z tego, i w drugim przypadku suma i jako podobiestw jest tak dalece wysz od sumy i jakoci rónic, e dla ludzi nieinteresujcych si temi sprawami mog one by czasem prawie niedostrzegalne, w pierwszym za stosunek jest odwrotny: podobiestwo jest tak niewielkie, e potrzeba a skomplikowanego aparatu krytycznego, by przez przyjcie kilku nieraz stopni pored-

20 8 nich odkry resztki pozostae po cisej, ale historycznie bardzo odlegej cznoci. W pierwszym razie szukamy wic rónic, w drugim podobiestw. Kady bez wyjtku jzyk przedstawia w kadej swej epoce nieskoczon rozmaito. Rozmaicie mówi nietylko róne okolice, ale te róne warstwy ludnoci, co mona nieraz obserwowa nawet w jednym miejscu: inaczej mówi w fabryce dyrektorowie, inaczej maszynici lub robotnicy zawodowi, jeszcze inaczej pomocnicy, dopiero co przybyli ze wsi, choby najbliszych. S wic rónice miejscowe i rónice spoeczne, zwane djalektami, narzeczami, gwarami i t. d.. a zostajce do danego jzyka w stosunku gatunku do rodzaju. Czasem s one tak widoczne, e wpadaj w ucho odraza nawet temu^ co najmniejszej do tego nic przywizuje wagi. np. ludowe polskie óty, trowa, corny^ to znów spostrzegamy je dopiero po mniej lub wicej bacznym przysuchiwa niu si. Jeeli si w tej obserwacji posuniemy dalej, dojdziemy do przekonania, e niema dwu osób mówicych jednakowo, nietylko pod wzgldem stylistycznym, ale i gramatycznym, co do wymowy, form, skadni, zapasu i znaczenia wyrazów; rónice spostrzeemy nawet w jednej rodzinie. P^akt ten mona waciwie przewidzie, wydedukowa bez osobnej obserwacji jzykowej, na podstawie tylko znajomoci innych faktów, fizycznych i psychicznych: skoro wszdzie panuje nieskoczona rozmaito, skoro niema dwu istot ni przedmiotów zupenie jednakich, to nie mog te istnie dwie zupenie jednako mówice osoby, kada musi mie swój jzyk indywidualny. Jzyków ludzkich jest w danej chwili tyle. ilu jest mówicych ludzi. Gdy wic poprzednio okreli-

21 - 9 limy jzyk jako rodzaj, a djalekt jako gatunek, to tu stwierdzamy istnienie indywiduum, jednostki. Jest ni jzyk danego czowieka w danej chwili, oczywicie nie to, co on w tej jednej chwili mówi, ale co i jak powiedzie jest zdolny; jest to ten system, który w danej chwili jest podstaw psychiczn jego mowy. Akcentuj tu sowa w danej chwili'*, poniewa w zgodzie z przyjtym zwyczajem nazywania djalektami tj^ko odmian wspóczesnych (cho czasem spotyka si i zwrot: w dawnym djalekcie") pomijam tu zmiany czasowe, dokonywajce si w cigu ycia jednego indywiduum; istniej za one nietylko midzy epok dziecinn czowieka a jego wiekiem dojrzaym, przeciwnie, dokonywaj si cigle. Wprawdzie obserwujc odmienny od naszego sposób wyraania si starców, sdzimy zwykle, e przed 40 np. laty powszechnie tak mówiono, jak oni mówi teraz, ale studja e ulega on z biegiem czasu niejednej zmianie. specjalne nad jzykiem rónych pisarzy wykazuj, W mniejsz^^m stopniu dzieje si to z pewnoci nawet u ludzi, których ycie wskim i jednostajnym pyno korytem. Tak jzyk (narodowy; jak djalekt oznaczaj zatym zbiór pewnej iloci jzyków indywidualnych. S to pojcia ogólne, obejmujce cechy wspólne wszystkim wchodzcym w ich zakres indywiduom jzykowym. Powstaje teraz pytanie, jaki jest stosunek pojcia (powszechnego, nie indywidualnego) jzyk do pojcia djalekt. Ze stoj one do siebie w stosunku rodzaju do gatunku, to jeszcze sprawy nie okrela, bo kady rodzaj w stosunku do jakiegokolwiek pojcia nadrzdnego staje si gatunkiem. Niewtpliwe bdzie zastosowanie tych wyrazów tylko tam, gdzie albo nie znajdujemy ju

22 10 pojcia o zakresie szerszym, albo gdzie dany szczupy zakres rozpada si ju wprost na jednostki. Tak wic mowa jednolitej spoecznie niewielkiej wioski jest z pewnoci djalektem, pierwotna wspólna mowa indoeuropejska za jzykiem, bo (na razie przynajmniej) nie mo- podporzdkowa adnej innej, a tylko przeciw- emy jej stawiamy j równorzdnym ale zupenie rónym: semickiej, u gro fiskiej, turaskiej i innym. Ze do ogrc^mnej iloci moliwych zakresów, lecych midzy pojciem mowy indoeuropejskiej a pojciem djalektu np. tynieckiego, niezawsze atwo jest bez wahania zastosowa jedn z tych nazw, wiemy z dowiadczenia. Jedni odmawiaj prawa do nazwy samodzielnego jzyka nawet takim grupom jak sowacka a nawet maoruska. drudzy mówi o jzyku np. morawskim lub boniackim. Nie tylko jednak w zakresie praktycznym, gdzie wzgldy polityczne tak czsto mc i nie dopuszczaj do sp(jkojnego sdu, panuje to zamieszanie. Terminologja ta nie jest bezwzgldnie ustalona nawet w nauce, po czci dlatego, e dla nauki nazwanie pewnej grupy jzyków indywidualnych djalektem czy jzykiem jest spraw podrzdn; nadto za idzie tu o zwizek, w jakim dan grup rozpatruj: jeeli badam odmiany mowy na obszarze polskim czy rosyjskim, to mówi o j zykach polskim i rosyjskim, jako o pojciach w tym wypadku nadrzdnych, jeeli za badam waciwoci wspólne wszystkim Sowianorii, to obu im moe przypa nazwa djalektów sowiaskich. Mówi si nawet czasem o djalektach jzyka indoeuropejskiego, rozumiejc przez nie giermaski, sowiaski, grecki, italski i t. d., i nie bez susznoci, bo djalekt i jzyk s pojciami wzgldnemi nie-

23 11 tylko zalenie od stosunku swojego do innych grup. podrzdnych czy nadrzdnych, ale i w stosunku do czasu: z drobnych pocztkowo rónic powstaj z biegiem wieków wielkie, djalekty pierwotnie bardzo sobie bliskie przeradzaj si w niemajce na pozór nic z sob wspólnego jzyki. Chocia jednak nieatwo jest okreli, któr grup uwaa mona za jzyk, a która jest tylko djalektem* jak równie nieatwo z historycznego punktu widzenia orzec, kiedy istniejce w obrbie jednej caoci rónice staj si tak wanemi, i mog suy do podziau nie na djalekty lecz na jzyki to przecie wiele wzgldów praktycznych zmusza do jakiego chob}^ kompromisowego rozstrzygnicia tej sprawy. I tu mog by dwa przedewszystkim punkty widzenia. Pierwsz tak zasad podziau mogaby by kwestja zrozumiaoci. Cho moe na pozór mao naukowa ma jednak ta zasada niejedno za sob. Skoro jzyk jest zjawiskiem na wskro spoecznym, skoro warto jego w wielkiej mierze zawisa jest od monoci wzajemnego porozumiewania si. przeto mog twierdzi, e ludzie, których mowy nie rozumiem, mówi innym jzykiem. W praktyce jednak podzia taki trudny jest do przeprowadzenia, bo zrozumienie innych ludzi zaley nietylko od ich mowy, ale take od mojej zdolnoci umysowej. A rónice indywidualne s pod tym wzgldem niemae. Niejednokrotnie miaem sposobno zauway, e chopi jakiej wsi. zwaszcza kobiety, twierdziy o ssiadach z niezbyt odlegej okolicy, e ich trudno zrozumie, ja tymczasem, poznawszy t drug gwar, dochodziem do wniosku, e rónice s minimalne: czasem kilka od-

24 12 miennycb nazw przedmiotów sucych do domowego uytku ca tworzyo odrbno. Nieraz te widzi si, jak osoby z warstw wyksztaconych miejskich nie mog si porozumie z chopem; z dawniejszych lat pamitam, jak panie przy Morskim Oku nie rozumiay opowiadania starego przewodnika Sieczki, a nie tyczyo si to jakiego szczegóu, lecz caego toku mowy: chwytay one oczywicie duo oddzielnych wyrazów, lecz bez zrozumienia wzajemnego ich zwizku. I tu chodzio gównie o odrbnoci sownikowe, ale wcale nie wycznie o nie. Ale idmy dalej : wielu Polaków zrozumie do dobrze Czecha, Sowaka, Rusina z okolic pogranicznych polskim, a jeeli nie zrozumie odrazu, to bardzo prdko si przyzwyczai, czasem po kilku dniach lub nawet godzinach, zalenie od wrodzonej bystroci w orjentowaniu si lub od wywiczenia si jzykowego, choby wyrobionego na jzykach cakiem innych ni ten, z którym w danej chwili maj do czynienia. I tu jeszcze monaby mówi o tosamoci jzyka, o rónicy djalektycznej. i rzeczywicie syszy si nieraz takie okrelenia np. w stosunku do sowaczyzny. Nie ma tu oczywicie znaczenia fakt, i kto, znajcy np. jzyk rosyjski i serbskie zrozumie po raz pierwszy s^^szanego Czecha, bo przykad taki wchodzi ju w granice specjalnych okolicznoci. Ale jeeli go nawet pominiemy, to stwierdzamy i tak, e skala monoci zrozumienia innej mowy u typowych wchodzcych tu w rachub jednostek, t. j. u jednostek znajcych tylko sw mow codzienn, mow swego krgu towarzyskiego, jest bardzo róna. Niedostateczno tej zasady rozrónienia i tej cechy, jako cechy znamiennej, wyodrbniajcej mój je-

25 13 zyk od jzyków mi obcych, wychodzi jeszcze bardziej na jaw, gdy si zwróci uwag, e róne djalekty niemieckie lub francuskie s dla siebie wzajemnie zupenie niezrozumiae, a mimo to nikt nie nazywa ich odrbnemi jzykami, z drugiej za strony, e bezsprzecznie wyodrbnione jzyki, jak szwecki i norweski, a nawet duski, s sobie tak bliskie, e osoby niemi wadajce mog si porozumiewa mówic kada po swojemu; to samo tyczy si w obrbie sowiaszczyzny j- zyków dolno- i górnouyckiego lub czeskiego i sowackiego, co do których te djalekty cznoci lub odrbnej jzykowoci zdania s podzielone. Bd co bd decyduje tutaj inny wzgld ni zrozumiao, mianowicie istnienie lub brak odrbnego jzyka pimiennego, literackiego. Widoczna jednak, e wzgld ten nie jest istotny, nie ley bowiem w samej mowie, lecz w okolicznociach spoeczno-politycznych, w jakich si znalaza, a które wywoay lub nie dopuciy do ustalenia si go i uywania w pimie. Ze ujcia literackiego nic moemy uzna za cech znamienn jzyka, dowodzi np. fakt, e w takim razie musielibymy uzna za samodzielne j- zyki róne djalekty starogreckie. Z rozwaania tych dwu popularnych punktów widzenia wypada, e aden z nich nie jest wystarczajcy. Kwestja zrozumiaoci, jakkolwiek waniejsza, skoro wypywa ze spoecznego znaczenia kadej mowy, oparta jest na powierzchownej obserwacji, nie polega na poszukiwaniu zasadniczych cech istotnych, które o kadym podziale "Czy rozrónieniu musz rozstrzyga. Jest to wprawdzie cecha jzyka istotna, ale pochodna, bardzo zoona: jest to reultat wielu taktów, które uprzednio

26 u cile rozróni i naukowo (okreli wypada. Ale gdy ta zasada podziau jest przynajmniej bezstronna, nieuprzedzona, to kwestja literackoci, przypisujc szczególne wysze znaczenie jednej z odmian danej mowy z powodu jej wanoci spoecznej lub ze wzgldów estetycznych, miesza do rozwaa czysto jzykowych wzgldy, nalece do innej kategorji poj. Bo objektywnie rzecz biorc, forma jzyka pimienna bynajmniej nie moe uchodzi za najtypowsz, t. j. czc w sobie najwiksz ilo znamion, wspólnych wikszoci djalektów. Jest to djalekt jak kady inny, cho inn powsta drog, a znaczenie jego spoeczne zwykle wcale nie jest wynikiem jego cech istotnych. Co do rozróniania wyrazów jak djalekt, narzecze, gwara i t. d. nadmieni tylko, e jest ono do dowolne. Tylko o gwarze powiedzie mona, e pospolicie uwaa si j za poddzia narzecza, Djalekt jest wiksz stanowicego cao* nazw zupenie ogóln, oznaczajc odmian jzyka bez wzgldu na jej jako i wielko zakresu. Skoro liczba djalektów, w znaczeniu omówionym poprzednio, jest w jzyku polskim, jak i w kadym innym, ogromna, przeto konieczne jest jakie uporzdkowanie, podzia najpierw na grup^ wiksze, zasadniczo moe midzy sob róne. Takich odrbnych typów, ujtych oczywicie nie z jednego punktu widzenia, monabv u nas przyj trzy, a mianowicie: 1) gwary ludowe na lektu kulturalnego, zwanego jzykiem literackim, 3) mow Polaków na obczynie. Rzecz prosta, e midzy temi grupami jest mnóstwo porednich, czcych je od- obszarze etnograficznym Polski, 2) róne odmiany dja-

27 /-/Ib - mian mowy, ale mimo wszystko mona je uwaa za typy, rónice si zasadniczo tak swym charakterem dzisiejszym, jak sposobem powstania i wartoci dla nauki. Zwykle rozwaa si w djalektologji tylko pierwszy dziaa a chocia i ja w dalszym cig"u nim si szczególnie zajm, chciabym jednak ostrzec przed pomijaniem i odmawianiem znaczenia dwu innym. W dziale drugim nie idzie o indywidualne odmiany jzyka literackiego, ale o te prowincjonalne odcienie^ zwane czasem akcentem", które w jednolitej na pozór warstwie wyksztaconej pozwalaj wyróni czowieka wedug jego pochodzenia. Jakkolwiek na etnograficznym obszarze Polski bardzo drobne, s one tym wane, e nawet po miastach pozostaj w zwizku z nicktóremi waciwociami utazajcych je gwar ludowych. Naley tu te mowa wszystkich tych ludzi, którzy, niezawsze z powodzeniem, staraj si mówi djalektem kulturalnym, a wic o nisz ludno drobnomieszczarisk. rzemielniczo-robotniczi o sub. Bo nawet maomiejskie djalekty wyranie nieraz odrzynaj si od otaczajcych wiejskich. Z d(jpiero co wypowiedzianej uwagi o t. zw. akcencie" klas inteligientnych wynika, e idzie tu nietyle o jaki samorzutny rozwój, ile o znaczny wpyw, jaki na nie wywiera mowa literacka czy to za porednictwem szkoy czy wskutek bezporedniego obcowania z osobnikami sfer wyszych. Ten typ djalektów, niedajcy si bada bez uwzgldniania jzyka literackiego, u nas jeszcze stosunkowo nieliczny, ma jednak przed sob przyszo* a w wielu spoeczestwach zachodnich zagarnia coraz szersze krgi kosztem pierwotnych gwar wiejskich. Czasem jest on rezultatem zetknicia si mowy ludowej

28 16 z literack, to znów raczej niejako obnieniem, spospolitowaniem si jzyka ksikowego, a dzieli si na mnóstwo grup niekoniecznie lokalnych, owszem bardzo czsto tworzcych si wedug zawodów. Tu naley polszczyzna tych sfer ydowskich, które w yciu domowym uywaj argonu, a take róne mowy nawpó tajne, jak studeoka, aktorska, do pewnego stopnia nawet ulicznikowska, znana z pism humorystycznych (pomijam odrbny zupenie szwargot zodziejski). Opracowa naukowych tego dziau prawie e niema: niewielka pozornie rónica od mowy ksikowej nie zachca do badania, zwaszcza e wobec jego modszoci chronologicznej mao std pynie poytku dla historji jzyka, nie mona z tej strony oczekiwa wyjanienia dawnych jego zjawisk. Drugim dziaem jest mowa Polaków na obczynie, a zatym djalekty mniej lub wicej mieszane z jzykami obcemi, z któremi w nieustannej pozostaj stycznoci. Tu monaby wyróni dwie gówne grupy: wschodni, a wic mow Polaków rozsianych po obszarach ruskim i litewskim, i zachodni, mianowicie mow robotników polskich w Niemczech, Stanach Zjednoczonych, moe w Paranie. Róni si one zasadniczo warunkami powstawania. Pierwsza ma ju za sob dug historj, a przesikanie wpywów obcych odbywao si w niej powoli, tak wskutek wyszoci kulturalnej Polaków, jak i wskutek powolnego tempa dawnych stosunków gospodarczych. Dla charakteru jej wane jest, e wpyway tu przedewszystkim jzyki ruskie, a wic pokrewne. Tu te istnieje typ ludzi pochodzenia ruskiego lub litewskiego, którzy nauczywszy si nawet biegle po polsku, wprowadzili jednak do tej mowy mnóstwo swych

29 17 dawniejszych przyzwyczaje jzykowych. Inny jest typ zachodni, nawskró wspóczesny: to mowa mieszana, tworzca si w bystrym prdzie dzisiejszego ycia przemysowego i pod wpywem jzyków kulturalnie wyszych a zupenie obcych: niemieckiego i angielskiego; wyjtek stanowi Parana. Cay ten dzia znany jest nieco lepiej z tego wzgldu, e ogromne w obu razach skaenie" jzyka pobudzao jednostki do walki z tym zym. Z ksiek dawniejszych przede wszystkim rusycyzmami zajmuj si Bdy nasze" Walickiego (1876), zbiory amerykanizmów znaleó mona w wydawanym od niedawna w Millwaukee przez ks. Górala Ordowniku jzykowym dla wychodzfcwa polskiego w Ameryce". Wszystko to jednak jest zaledwie garci materjau, a praca, podjta w celu patrjotycznym, przy caej swej wartoci narodowej nie wystarcza pod wzgldem naukowym, z natury rzeczy nie mogc spokojnie bada bardzo ciekawego zjawiska mieszania si jzyków, którego bolesnym dla nas, ale czsto nieuniknionym kocem jest zupena asymilacja i utonicie w mowie kulturalnie lub pastwowo silniejszej. Trzecim wreszcie dziaem s gwary wiejskie etnograficznego obszaru Polski, gwary przede wszystkim t nazw obejmowane. Niemi zajmuje si jeszcze najczciej tak ogó jak nauka, i nie bez przyczyny. Jakkolwiek bowiem z przedmiotowego punktu widzenia wszystkie wspomniane wyej zjawiska s równie wane dla jzykoznawstwa ogólnego, to dla znajomoci polszczyzny ta grupa szczególne ma znaczenie. Tylko tutaj bowiem mamy do czynienia z rozwojem zupenie samodzielnym, ze zjawiskami bdcemi nieprzerwanym dalszym ci- K. Nitsch. 2

30 18 giem stanów bardzo nieraz dawnych, czsto dawniejszych ni epoka powstania jzyka literackiego, którego wpyw na nie dzi dopiero zaczyna si szerzy. Jakkolwiek bowiem zawsze istniay rónorodne wpywy obce (np. kolonistów niemieckich) i mieszaniny jzyków a chol»y tylko djalektów tej samej mowy, to przecie na ogó biorc lud polski mieszka w swoich odwiecznych siedzibach. Nie byo u nas np. najazdów i podbojów tureckich, które wypdzay daleko na pónoc cae okolice bugarskie lub serbskie, wywoujc tym, jak i póniejszym po upadku Turcji ruchem wstecznym, niesychane w ich terytorjalnym ugrupowaniu pomieszanie- Kilkowiekowe poddastwo uniemoliwio przenoszenie si wikszych grup, odrbna za mowa kilku przybyszów tona oczywicie w otaczajcym djalekcie. Zmienia si to dopiero w ostatnich czasach, zwaszcza w Wielkopolsce i Prusiech zachodnich, na wytworzenie si wic jakich mieszanych ale okrelonych typów mowy nie byo jeszcze czasu. Std te pochodzi i pewne znaczenie rezultatów bada gwaroznawczych dla historji pitjrwotnego rozmieszczenia i rozszerzania si przez kolonizacj plemion polskich: nieraz np. mona na ich podstawie pocign granic midzy ludnoci odwiecznie na polskim siedzc gruncie a spolszczon czy te polsk lecz póniej w te miejsca przyby; da si to powiedzie o granicy polsko-ruskiej i o caym pasie pónocnym, od Kociewia a po Podlasie. Jaka jest historja i stan dzisiejszy bada nad mow ludow w Polsce? Rozpocz je w r prof. Lucjan Malinowski kilkomiesiczn podró naukow po lsku. Wprawdzie rezultatu tych studjów przewan^*e

31 ~ 19 do mierci nie ogosi, ale czf^ciowe ich opracowanie, niewiell?:a lisieczka wydana w Lipsku w r p. t. Beitrage zur slavischen Dialektologie. I. Ueber die Oppelnsche Mundart in Oberschlesien" ma dla omawianej nauki pierwszorzdne epokowe znaczenie. Uwydatnia si ono jeszcze lepiej, gdy si zway, e równoczenie z t podró naukow wysza w Krakowie Rzecz o dyalektach mowy polskiej" Wincentego Pola, zdumiewajca brakiem wszelkiej naukowej podstawy, tak co do faktów gwarowych jak i co do zapatrywa na istot jzyka wogóle. Pisa to wprawdzie poeta, bdcy jednak take profesorem gieografji w uniwersytecie. Otó w pracy Malinowskiego po raz pierwszy zastosowano do badania gwary polskiej metod cile naukow, polegajc przedewszystkim na dokadnej obserwacji kadego dwiku, powtóre za na systematycznym zestawieniu form gwarowych -nietylko z literackiemi ale i ze starosowiaskiemi. Opracowanie to stao si wzorem dla innych, prof. Malinowski bowiem, objwszy w uniwersytecie krakowskim katedr jzyków sowiaskich, szczególniejsz uwag powici djalektologji. Z tej szkoy wyszy midzy innemi studja Bystronia, Kosiskiego, Zawiliskiego, Dobrzyckiego (drukowane w wydawnictwach Akademji umiejtnoci). Day one obraz wielu gwar, dostarczyy niemao krytycznie opracowanego materjau, ale zajmujc si bez wyjtku jedn tylko lub kilku ssiedniemi wsiami, opisay zaledwie czstk zaboru austryjackiego, skd prawie wycznie czerpay. Znacznie mniej zajmowano si innemi czciami Polski: studjum Leciejewskiego o jednej z gwar wielkopolskich byo do niedawna jedynym na cay zabór pruski prócz lska, a do dzi jedyn

32 20 wartociow dla caego Królestwa zostaa praca osia o gwarze opoczyskiej. Wszystkie bowiem drobue notatki czy obszerne zbiory opowiada ludowych, pomieszczane za staraniem. p. Jana Karowicza w Wile", maj pod tym wzgldem warto minimaln: tyle zreszt zasuony redaktor czasopisma nie umia ani uoy systematycznego planu ani wyksztaci wspópracowników, nie spostrzeg, e lune zapiski, dokonywane przez ludzi chtnych ale czsto bez najmniejszego przygotowania jzykoznawczego, nawet materjau naukowo pewnego dostarczy nie zdoaj. Pod jednym tylko wzgldem nie mona ich lekceway, mianowicie co do zebrania tam znacznego zapasu leksykalnego; wszed on w skad Sownika gwar polskich" Karowicza, obejmujcego dotd w piciu tomach wyrazy zaczynajce si na litery od A do T. Dzieo to, które na dugo zostanie wanym ródem dla sownictwa ludowego, nie moe jednak suy do poznania istoty gwar, t. j. ich systemu gramatycznego. Trzydzieci lat trwaa w gwaroznawstwie epoka Malinowskiego, nic wic dziwnego, e nie odpowiadaa ju nowszym potrzebom. Zwrot dokona si w dwu kierunkach: w cilejszym okrelaniu dwików i zjawisk gramatycznych, do czego podstaw da prof. Jan Rozwadowski swoim Szkicem wymowy polskiej", po drugie za zarzuceniem systemu opracowania mowy jednej wsi, do czego pierwszy krok daem obszern prac p. t. Djalekty polskie Prus zachodnich". (Prace te mieszcz si w Materyaach i pracach Komisyi jzykowej Akademii umiejtnoci", organie niejako nowej djalektologji polskiej, których dotd wyszy cztery tomy).

33 21 Do takiego systematycznego zbadania caej prowincji, na co pó roku powiciem czasu, skonio mnie rozwaenie tej okolicznoci, e gdybymy nadal badali mow ludow w dotychczasowym tempie, to do jakiej takiej chociaby znajomoci caego obszaru polskiego nie dosziibymy nigdy. Powiciwszy znów pó roku na lsk, Mazury, Warmj i nieogoszon jeszcze Wielkopolsk, mogem da opis narzeczy Polski pruskiej, gdy poprzednia epoka zdobya si z caego tego wielkiego terytorjum na dwie tylko specjalne rozprawy. Rzecz prosta, e przy badaniu wielkich obszarów musi si poprzesta na ogólnej charakterystyce, opartej na kilkunastu studjach szczegóowych i szeregu lunych notatek, ale dalsza praca, dla której tak wiele jeszcze zostaje pola, bdzie si przynajmniej moga o co oprze, bdzie wiedziaa, w któr stron zwróci sw uwag. Odbywszy prócz tego sporo naukowych wycieczek po rónych stronach Kongresówki, po czci i Galicji, mogem przystpi wreszcie do jakiej takiej syntezy i ogosiem Prób ugrupowania gwar polskich" (Rozprawy wydziau filologicznego Akad. umiej., t. 47., 1910, te osobna odbitka). Ze wzgldów metodycznych oparem j wycznie na cechach gosowych, które rzecz prosta - nie wyczerpuj caej istoty gwar, s jednak ze wszystkich dziaów gramatyki najwaniejsze. O metodzie dzielenia jakiegokolwiek obszaru jzykowego na narzecza powiem niej, tutaj podkrel tylko dwie zasady, niezbdne przy opisywaniu choby jednej tylko gwary, a nieuznawane czy nieznane tej do licznej grupie dyletantów, co bez odpowiedniego przygotowania zbierajc cechy djalektyczne, zamiast korzyci dla nauki

34 - 22 przynosz czasem tylko zamieszanie. Idzie tu o dokadne zdanie sobie sprawy z systemu gosowego danej gwary, do czego nie mona przystpowa bez pewnego przygotowania fonetycznego, i o zapisywanie bezwzgldnie wszystkiego, a nietylko jakich osobliwoci, odrbnych od jzyka ksikowego. Wano drugiej z tych zasad atwo zrozumie, skoro si wie, e mowa ludowa nie jest czym zepsutym, e wic nie mona jej ocenia z punktu widzenia jzyka literackiego, który sam niegdy powsta z gwary i naukowo wcale nie ma wikszej od djalektów wartoci. Poniewa np. zachowuj si w nich czsto formy staroytniejsze, przeto jest rzecz jasn, e porównanie z samemi tylko tworami ksikowemi do wytumaczenia ich wystarczy nie moe. Niefachowiec nie ma wogóle pojcia, jak warto dla nauki moe mie czasem stwierdzenie w pewnej okolicy najobojtniejszej na pozór cechy. Czciej spotyka si z lekcewaeniem lub nawet potpieniem laików zasada pierwsza: cise badanie kadego dwiku uwaaj oni za przesad, za objaw bezuytecznej pedanterji, konieczny za skutek tej dokadnej obserwacji, mianowicie ujmowaniekadej goski (dwiku) osobnym znakiem, mieni nieraz niepotrzebnym wymylaniem nowego osobnego alfabetu. Z tego powodu powiem o tym sów kilka, zwaszcza, e rzecz ta potrzebna bdzie dalej przy omawianiu t. zw. kwestji kaszubskiej". Ze adna ortografja literacka, suca z natury rzeczy celom praktycznym, nie moe wystarczy w nauce, gdzie idzie o jak najdokadniejsze ujcie danego zjawiska, to zupenie jasne. Tak te jest

35 28 i w jzyku polskim, gdzie pisownia nie jest fonetyczn ani wogóle urzdzon wedug jakiej jednej naczelnej zasady. Dla lepszego zrozumienia rzeczy podam przykady nieporozumie, do jakich prowadzi moe stosowanie przy zapiskach gwarowych pisowni literackiej. Oto jodn z cech wymowy góralskiej (nietylko w Zakopanym) jest uywanie i zamiast literackiego y po tych s, Zj którym odpowiadaj ksikowe sz. z. a wic sije, zito {-^^ szyje. yto). Tymczasem w jzyku literackim 5, z z nastpujcym i s nieznane, mamy tu tylko grupy sy, zy [wosy, zysk) lub 6*i, i (takie jak w siwy.^ zima), obie róne brzmieniem od wymienionych góralskich których zatym bez uciekania si do osobnych znaków wyrazi niepodobna. Trzeba wic albo pisa z'ije w odrónieniu od zima'^)^ albo zije, zito w przeciwiestwie do zima. wozi'., drugi z tych sposobów jest konsekwentniejszy. bo w wyrazach zima i sia pierwszemi goskami (nie literami) s i,, nie z^ s. Inny przykad, zwizany z poprzednim. W caej pónocnej Polsce nie wymawia si nigdzie takiego y jak w Krakowie lub w Warszawie? brzmi ono tam zawsze jak i. rónic si od niego tylko brakiem podniebiennoci (t. zw. mikkoci") poprzedzajcej spógoski: mamy tu wic riba, zii, szije, czisti, sipa (nie ipa), brudni (1. pojed.) obok brudni (1. mn.). Pokazuje si wic, e chcc oznaczy istotn wymow tych okolic, odstpi trzeba od literackiej zasady niekreskowania., i przed i. Mao tego: dotd widzielimy tylko inne stosowali Tak te czyni w niniejszej ksice, wybierajc sposób mniej dokadny, ale dla ogóu przystpniejszy.

36 24 nie znaków literackich, teraz zobaczymy nieodpart konieczno wprowadzenia nowych, naszej grafice nieznanych. Oto w wielu okolicach lska istniej trzy penogoski nosowe: nosowe e, a, o. Oznaczenie e nie przedstawia trudnoci, ale co zrobi z dwoma drugiemi dwikami? Jeeli nosowe o oznacz zgodnie ze zwyczajem przez, to jak wyra nosowe a? Jedynym sposobem jest odstpi od normy ksikowej i pisa kgsa z nosowym o obok g^ gdzie mamy odmiennie od jzyka literackiego nie ani te c^ lecz nosowe a, równe n. p. francuskiemu w sowie penser. I na to adna rada nie pomoe, bo jeeli niektórzy chc sobie czasem radzi zastpstwem tego dwiku przez an lub am. to sposób ten da si zastosowa tylko przed spógoskami zwartemi, np. nadanty, zamhy^ ^J^by za zupenie faszywy przed szczelinowemi, jak s, sz, z^ gdzie o spógosce nosowej niema mowy i syszy si gsty. wszy^ gazie z najwyraniej szym nosowym a w odrónieniu od ivgsy. woz. wigza z nosowym o. Daem tu dwa tylko przykady, dowodzce, e konieczne jest czsto odstpstwo od zwykego uywania spógosek kreskowanych i penogosek nosowych, a przecie kada niemal gwara ma swoje odrbne ^v^aciwoci, z których nieliczne tylko mona bez naraenia si na dwuznaczno wyrazi sposobem literackim. Nadto trudno przecie np. w wyrazach zimie, gazie, wigza pisa i, ^ g odrbnie od zwykej ortografji, a zostawia j w poczeniach mie^ zie, wig'^ taka niekonsekwencja nie da si utrzyma i powstaj formy ime, gae (z nosowym a), wgzaó. Zatrzymaem si duej nad spraw stosowania w djalektologji ortografji fonetycznej,

37 25 bo ta pozornie formalna tylko strona nauki jest niezbdnym warunkiem cisoci opisu, a dokadny opis jest podstaw wszelkici dalszych wywodów. Kto nie nauczy si cile odrónia liter od gosek, ten nietylko nic nowego w djalektologji nie zdziaa, ale nawet tej ksiki porzdnie zrozumie nie zdoa. Rozrónianie za tych poj wcale nie jest tak trudne, da si nauczy nawet w niszych klasach szkó rednich. (Dla chccych na tym polu pracowa niespecjalistów bardzo cenne s Wskazówki dla zapisujcych materjay gwarowe" prof. Haudouina de Courtenay, pomieszczone w I. t. Mat. wogóle jzykowych. i prac Kom. jz.). Tym bardziej uderza zupeny brak susznoci w tego rodzaju zarzutach, które podnoszone przeciwko jzykoznawcom w pismach (oczywicie niefachowych) szerz wród publicznoci nieuzasadnione uprzedzenia do bada djalektologicznych i W niniejszej ksice zatrzymuj pisowni literack tam, gdzie nie moe to wywoa nieporozumie, zostawiam wic sz cz dz, si zi (siedzi, ziemia) obok 5, (kto, ma) i t. d. Pisz natomiast q na oznaczenie nosowego o w odrónieniu od (nosowe «), a take ó e na oznaczenie dwików porednich miedzy o a ti^ ewent. e a i (^), bo znaków ó e ogromna wikszo czytelników nie odróniaaby w wymowie od u i (y). Zreszt ' musi suy do oznaczenia przycisku (akcentu). Podobnie zostawiam rz tylko tam, gdzie brzmi ono jakby ""z czy ""sz^ w przeciwnym za razie daj z sz. O z'ije pisaem ju wyej, inne znaki w razie potrzeby objaniam. Uderzyo moe czytelnika, e w uwagach niniejszych zwracam uwag przedewszystkim na gosowe wasnoci jzyka, za inne jego strony, jak odmiany, two-

38 26 renie i znaczenie wyrazów, skadni uwaam niejako za mniej wane. Z takim traktowaniem rzeczy mona si te spotka w niejednej rozprawie gramatycznej, widzi si np. opracowania djalektów lub dawnych zabytków, podajce tylko ich system gosowy. Otó nie naley wyciga z tego wniosku, jakoby jzykoznawcy uwaali inne dziay tej nauki za drugorzdne czy mniej interesujce; pewne uprzywilejowanie gosowni ley w naturze rzecz^^ w tym mianowicie fakcie, e skoro z tych najmniejszych psychicznie samodzielnych czstel^ skada si caa mowa. przeto dokonywajce si w nich zmiany odbija si musz na wszystkich innych bardziej zoonych jednostkach jzyka, a wic na wyrazach, a nawet zdaniach. Nie bd tu teoretycznie rozwija tej sprawy, podam natomiast przykad, wykazujcy, jak dalece nie monaby czasem zrozumie niektórych zjawisk np. w odmienni pewnej gwary, gdyby si przedtym nie poznao dokadnie waciwych jej zjawisk gosowych. Tak np. w ziemi Chemiskiej usysze mona zwroty: kowol mo nowo kunio, widzita tam loysoko tciezo^ kupi czorno krowa, zabi ta koza i t. p., gdzie wszdzie biernik zupenie równy jest mianownikowi. Poniewa w innych gwarach zjawiska tego si nie spotyka, przeto monaby sdzi, e dziaa tu jaki szczególny wpyw zewntrzny, moe jzyk niemiecki lub analogja rzeczowników nijakich, skoro doprowadzi do tak niezwykej w polszczynie zatraty osobnej formy tego przypadku. Tymczasem zjawisko to. na pozór tak niepolskie, tumaczy si bardzo prosto z waciwoci gosowych tvch okolic: oto kade literackie brzmi tam jak (t. j. nosowe a), a na kocu wyrazu tracc nosowo (zupenie jak

39 27 u klas wyksztaconych, które mówi ide po wod z koce wemi e zamiast ), brzmi wtedy jak a. Wymowa zamhy.gsty^jo widza krowa (z wyjania wic w sposób cakiem prosty dawniejszego widz krow)^ ów zanik osobnej formy biernika tam. gdzie si on dzi koczy na a. Ale dlaczego nie ma ten przypadek osobnej postaci take w rzeczownikach typu kunio, wieo, gdzie kocowe o mianownika powstao z dawnego d (cienione a, o którym niej) i gdzie w bierniku wikszo gwar (do niedawna i jzyk literacki) ma g nie? Moe gwara chemiska przemienia kade kocowe na o? Temu przecz wyrazy zwnib, wii{za, dzieci idu z matku, z których wynika, e odpowiednikiem literackiego c jest tu nosowe u 1 e bierniki do mianowników wieo, kunio winnyby brzmie wiezu, kuniu (co si te czasem syszy). Ostatecznie wic wyrównanif^. si i tu dwu przypadków da si objani tylko wpywem innych rzeczowników e- skich, typu kroioa, noga, w których biernik, zakoczony niegdy na, po zwykej zatracie kocowej nosowoci zrówna si z mianownikiem. Widzimy wic, e okoliczno na pozór tak drobna, jak wymowa zamiast - d') pro wadzia do tak ciekawego i wanego zjawiska, jak przytoczone uproszczenie deklinacji nawet w tych rzeczownikach, które pierwotnie w caej swej odmianie nie miay nigdzie. Przykad ten, jeden z wielu, wskazuje, e znajomo fonetycznej strony jzyka konieczna jest do zrozumienia take innych jego cech, e zatym badanie djalektu musi si rozpocz od ujcia zasadniczych rvsów jego systemu gosowego. Obok cisego okrelenia zjawisk gwarowych niezbdne jest te dokadne oznaczenie ich rozprzestrzeni-

40 28 nia. O wanoci gieografji wyrazów bdzie jeszcze osobno mowa niej. Tutaj ju jednak musz podkreli, e kada cecha jzykowa: gosowa, morfologiczna czv skadniowa, inne ma granice, rzadko si zdarza, by cho dwie z nich we wszystkich kierunkach sigay tak samo daleko. Mapa istniejcych narzeczy nie moe si wic przedstawia jako kilka rónokolorowych paszczyzn, niejako prowincji jzykowych, lecz jako sie mnóstwa linji, w rozmaitych biegncych kierunkach i rozmaicie si z sob krzyujcych. Niektóre miejsca mapy bd od tych linji zupenie wolne, inne za gsto niemi poprzecinane. Wniosek std jasny: pierwsze wskazuj okolice jzykowo jednolite, stanowi zamknite w sobie caoci, drugie, zwaszcza jeeli kilka kresek biegnie mniej wicej równolegle, uwaa trzeba za granice narzeczy. Wreszcie, nie kada wie i nie kady wieniak stosownemi s do badania objektami. Zwaszcza dzi, przy ywym ruchu emigracyjnym i pdzie do owiaty, trzeba bacznie uwaa, by nie wzi za pierwotne i typowe takich zjawisk, co wieo powstay pod dziaaniem tych wanie czy jeszcze innych czynników. Przystpujc do omówienia niektórych cech gosowych naszej mowy ludowej, musz je poprzedzi kilku cho sowami o istocie tych zjawisk wogóle. Nie idzie mi przytvm wcale o zasadnicze okrelanie i objanianie tych procesów rzecz to stanowczo zbyt trudna i zoona, by j mona tak przygodnie traktowa w ksice popularnej chc tylko usun pewne czsto u publicznoci spotykane faszywe o tym przedmiocie opinje. Z naciskiem wic zaznaczy musz, e 1) zmiany go- '

41 29 sow nigdy nie s rezultatem jakiej niewiadomoci czy nieumiejtnoci dobrego" mówienia, e nie powstaj nigdy z lenistwa a rzadko nawet dla uatwienia wymowy, i 2) e s niemal bezwyjtkowe. Tej drugiej cechy nie mona oczywicie bra w znaczeniu tak cisym, jak np. przy prawach fizycznych. Kto chciaby si z t kwestj bliej zapozna, temu polecam jedyny w literaturze polskiej artyku Oprawach gosowych" prof. Baudouina (w t. III Rocznika slawistycznego, 1910), tutaj za ogranicz si do nastpujcego elementarnego stwierdzenia faktów. Jeli dana goska ulega w pewnej epoce jzyka czy w pewnym djalekcie zmianie, to zmiana ta nastpuje we wszystkich wyrazach i formach, w których mamy zupenie te same warunki. Jest to, jak widzimy, zasadniczy postulat umysowy jakiejkolwiek nauki cisej, który jednak- w praktyce rónym ulega modyfikacjom. Z do licznych wszdzie od tej teoretycznej bezwyjtkowoci odstpstw przewana cz tumaczy si t. zw. analogj, o czym bdzie jeszcze niej, a czego jeden przykad tu podam. Jeli mianowicie prasowiaskie e przeszo w jzyku polskim przed spógoskami przedniojzykowemi niepodniebiennemi w o, to stao si to zawsze: w konjugacji obok niesie, bierze mamy w takich razach nios, bior, w deklinacji na czele ale czoo; jeli za obok na czele spotykamy na czole (ze zróniczkowaniem znaczenia) lub jeeli tak czsto syszymy nieso, bier, to stao si to przez wyrównanie do innych form tego wzoru deklinacyjnego czy konjugacyjnego, niesg pod wpywem niesiesz, niesiecie^ na czole pod wpywem nzoio, czoa, czou i t. p. Wiele t. z w. wyjtków tu-

42 30 maczy si te mieszanin, niema bowiem mowy, któraby nie ulegaa wpywom ssiednich jzyków czy djalektów. Nigdy natomiast nie czyni wyomu w jednostkowym systemie fonetycznym dno do uniknicia dwuznacznoci. Identyfikacja wyrazów kosz ikos^ pacz \ pac w gwarach niemajcych sz cz jest rzecz zupenie pospolit, tak jak i w jzyku literackim, gdzie dzisiejsza trójznacznoó wyrazu brzmicego buk nigdy chyba nie wywouje nieporozumienia. Jeeli indywidualnie, w specjalnej sytuacji, zaley na zachowaniu rónicy znaczenia, czyni si to inaczej, przez opisanie. Tak np. w pewnej gwarze, zmieniajcej stale kade e przed spógoskami nosowemi na a, przetumaczyli mi chopcy niemieckie er geht mit mir jako on idzie zajtnng. gdym im za bezporednio potym kaza przeoy er geht hinter mir^ ^ wtedy cz ich tumaczya tak samo, a jeden dowcipniej szy powiedzia: 07t idzie w tyle mnie. Przykad to i przypadek bardzo typowy. Jeeli mimo takiej staoci zmian spotka si nieraz trudne do objanienia odstpstwo, to si teoretycznej zasadzie wcale nie sprzeciwia, bo przecie wszystkich wspódziaajcych w danym razie wpywów i okolicznoci nigdy zna nie moemy. Jakkolwiek si zreszt ta rzecz ma, pozostaje faktem, e ta hipoteza" bezwyjtkowoci przy naukowym badaniu jzyka ogromne od daje usugi.

43 ROZDZIA II. Cechy g-osowe gwar polskich: Penog-oski cienione i nosowe, t. zw. mazurzenie, spógioski podniebienne : wargowe i tylnojzykowe, zmiany midzywyrazowe, akcent. Jakie s gówne cechy gosowe mowy ludowej na caym obszarze Polski lub w pewnych jej okolicach? Przyjrzyjmy si niektórym z nich. W zakresie penogosek (samogosek) naj wyraniejsz moe jest ich cienianie (niewiadomo dlaczego zwane te pochylaniem"), t. j. zastpowanie ich w pewnych cile okreli si dajcych razach przez penogoski o cienionym", wszym kanale ustnym. Wedug tego tylnej niskiej (t. j. powstajcej w tyle jamy ustnej przy niskim pocjeniu jzyka) pelnogosce a odpowiada jako cieniona tylna rednia o, jej za jako cienione tylne wysokie w; do przedniego redniego e cienionym jest przednie wysokie y (po spógoskach podniebiennych i)\ pozornie wbrew tej zasadzie odpowiada tu przedniemu redniemu tylne rednie g (pisane ^), co niej wyjani; wreszcie przednie wysokie i y i tylne wysokie u cienionych mie oczywicie nie mog. Porównanie z innemi jzykami sowiaskiemi poucza, e te cienienia s nastpstwem istniejcej niegdy w j-

44 32 zyku polskim dugoci penogosek. Ale to sprawa zawia. Dzisiaj jedyn pozycj, moliw do ujcia bez specjalnych studjów. s kocówce zgoski zamknite spógoskami dwicznemi. Które za z nich s dwiczne, to stwierdzi moe atwo kady, wymawiajc nastpujce dwójki: p t k f s sz c cz hdgwzzdzdz d Ogromna wikszo Polaków zauway tu przez prost obserwacj, przez eksperyment na sobie samym. e midzy kad spógosk pierwszego szeregu a odpowiadajc jej w szeregu dolnym ta sama zachodzi rónica. Mona to stwierdzi, cho si nawet nie umie poda przyczyny rónicy, co zreszt wcale nie jest rzecz trudn: do pooy prz}^ wymowie tych gosek palec na krtani, by przy drugim szeregu odczu wyrane drgania, pochodzce od wprawionych prdem wydychanego powietrza w muzykalny ruch t. zw. wizade gosowych, drgania, waciwe te wszystkim penogoskom. To stwierdzenie gienezy rónicy, jej przyczyny ruchowej. Mona j jednak sprawdzi take sposobem akustycznym, mianowicie prób szeptania (t. j. mówienia bezdwicznego, wcale nie identycznego ze zwykym cichym mówieniem). Okae si wtedy, e adnej z gosek dolnego szeregu nie mona wymówi szeptem: kadaznich przechodzi w takim razie w odpowiadajc jej bezdwiczn, a to samo dzieje si te z ni w jzyku polskim na kocu wyrazu, gdzie syszymy gat, ras, nósz, 9oiqp, gwóc mimo e w innych przypadkach nietylko na pimie ale i w mowie mamy wyrane gady, razy^ noe, gobia^ gwodziem; [nie jest to wcale konieczno

45 33 jzykowa, skoro nie maj jej np. Francuzi lub Ukraicy, a take ukraiscy Polacy]. Po t3^m ustpie z fizjologji gosu powrómy do penogosek cienionych. Zestawienie form hóp rót rók wós m?iósz wóc gwó bo-bu ro-dy ro-gi wo-zem mno-z wo-dza gwo-dzie z takiemi jak 'pop kot rok nos kosz moc ko po-pa ko-ta ro-ku no-sy ko-szyk mo-cy ko-ci lub te gp skat krk ksie ivsz hó ge-hi k-dy kr-gu ksi-dza we-ze h-dzie z takiemi jak strzp prt pek ks obrcz kr strz-pek pr^ty p-ku k-sa obr-czy kr- ci uwidocznia jasno zasad. Tak wyrana jest ona w dzisiejszym pisanym jzyku literackim tylko przy o ó i ^, jeeli jednak wyjdziemy z tego ciasnego koa, zobaczymy j przeprowadzon konsekwentnie i gdzieindziej. Przedewszystkim ju w ywym", mówionym jzyku ogromnej wikszoci klas wyksztaconych syszymy do dzi dnia chleb (t. j. chlip) chleba obok cep cepy^ jedz jedz obok piec pieca- czsto te jez jea obok spiesz spieszy, u ludu nadto stale brzeg brzegu obok ssiek ssieka, niedwied niedwiedzie obok le lecisz i t. p. Przejdmy do a i jego odpowiednika d (skaniajcego si w wymowie ku o, czsto nawet równego mu). Tutaj jestemy ograniczeni na sam ju tylko jzyk ludowy, gdzie znów wedug tej samej zasady mamy jedwdp jedwa-biu obok K. Nitsch. 3