Johann Heinrich Kumpf, Elżbieta Szubska-Bieroń Gostynin pod zarządem niemieckim

Transkrypt

1 Johann Heinrich Kumpf, Elżbieta Szubska-Bieroń Gostynin pod zarządem niemieckim Notatki Płockie : kwartalnik Towarzystwa Naukowego Płockiego 59/2 (239),

2 JOHANN HEINRICH KUMPF ELŻBIETA SZUBSKA-BIEROŃ GOSTYNIN POD ZARZĄDEM NIEMIECKIM Abstrakt W 2010 r. wydana została m onografia Dzieje G ostynina o d XI do XXI wieku1, w której jeden z ro z d z ia łó w dotyczy sytuacji G ostynina i jego m ieszkańców w okresie o k u p a c ji n ie m ie ckie j w latach W jego opraco w a niu autorka Elżbieta Szubska-Bieroń uw zględniła dotychczasowy stan badań nad kwestią II w ojny światowej w mieście należącym wówczas do prow incji Kraj W arty. Z a g a d n ie n ie dotyczące fu n kcjo n a riu szy nazistow skich d zia łających w G ostyninie zainteresow ało niem ieckiego badacza dr. Johanna H einricha Kum pfa z Berlina podczas jego badań nad z życiem i p racą ówczesnych niem ieckich b urm istrzó w w G ostyn in ie 2. D r K um pf na p rz e ło m ie / r. p ro w a d z ił k w e re n d y w n ie m ie c k ic h a rc h iw a c h, szcze g ó ln ie w O ddziale Zamiejscowym N iem ieckiego Archiw um Państwowego w Ludwigsburgu3. Znajdują się tam akta założonej w 1958 r. C entrali Ścigania Z brodni Narodowosocjalistycznych (Die Zentrale Stelle der Landesjustitzverwaltungen zur A ufklärung nationalsozialistischer Verbrechten). Instytucja ta zajm ow ała się m.in. b adaniam i dotyczącymi działalności zbrodniarzy nazistowskich w G ostyninie i jego okolicach w okresie niem ieckiej dyktatury. W celu w yjaśnienia kwestii zb ro dn i faszystowskich w pow iecie gostynińskim zostały przesłuchane liczne osoby, g łów nie N iem cy i Żydzi m ieszkający w czasie okupacji w G ostyninie. C entrala dotarła do nich po 1945 r. w Republice Federalnej Niem iec oraz w innych krajach świata. Zeznania te w zbogacają, choć jeszcze niewyczerpująco i w sposób w olny od sprzeczności, obraz stanu, wydarzeń i osób om aw ianego okresu w G ostyninie. D odatkow o odnalezione zostały artykuły prasowe, pochodzące z dziennika Litzm annstädter Z e itung" ( G azeta Łódzka")4, dotyczące o rg anizacji partyjnych, o rg anów a d m in i stracji i osób, które dość dobrze uzupełniły inform acje pochodzące z wcześniejszych źródeł. Dzięki badaniom dr. Kumpfa można dziś bardziej szczegółowo pokazać struktury partyjne NSDAP oraz u ja w n ić nazw iska z b ro d n ia rz y n azisto w skich p ra cują cych w p ow iecie i m ieście G o styn in ie na rzecz III Rzeszy. Poniższy a rtykuł, źró d łow o przygotow ał d r J. H. Kum pf, jego opracow ania i tłum aczenia z języka niem ieckiego d o ko n a ła d r E. Szubska-Bieroń. Słowa kluczowe: G ostynin, , NSDAP, a d m inistracja, naziści. Struktura Narodowosocjalistycznej N iem ieckiej Partii Pracy i afiliow ane z nią zw iązki" w powiecie i mieście Gostynin5 W czasach nazistowskich w całej III Rzeszy, do której w łączono G ostynin6, przem ianow any7 w 1940 r. na G asten"8, a w 1942 r. na W aldro de"9 (w tłumaczeniu Leśne karczowisko), w ła dzę to ta lita rn ą s p ra w o w a ła jedna n ie m ie cka partia o charakterze narodow osocjalistycznym. W jej ramach funkcjonow ała odrębna struktura partyjna dla każdej g ru py społecznej i w ie ko wej. N ajaktyw niej działającą i najsilniej zorg a nizow aną organizację stanow iła N arodow osocja listyczn a N ie m ie c k a P artia R o b o tn ik ó w - NSDAP, przeznaczona dla mężczyzn. W G ostyninie, jako stolicy p ow iatu, utw orzono kierow nictwo powiatowe grupy NSDAP z siedzibą przy ul. Strasse d er Deutschen (dziś 3 M aja). Partyjn a je d nostka p o w ia to w a p o s ia d a ła niższą strukturę organizacyjną, obejm ującą grupy m ie j scow e NSDAP d la p o s z c z e g ó ln y c h g m in. Na czele każdej grupy stał aktywista w funkcji k ie ro w n ik a. M ia s to G o styn in s ta n o w iło n a j większą liczebnie grupę m iejscow ą, która dzieliła się dalej na kom órki i b lo k i11. Kierownictwo powiatowe NSDAP w Gostyninie F unkcję k ie ro w n ik a p o w ia to w e g o NSDAP w G ostyninie od wiosny 1940 r.12 p e łn ił A lbert W allw ey, wcześniej członek Rady M iejskiej w Kolo n ii i p a rla m e n ta rz y s ta, d łu g o le tn i d z ia ła cz w szeregach partii. Z pow odów dyscyplinarnych został je d n a k po n ie spełn a kilku m iesiącach sp ra w o w a n ia fu n k c ji p rzenie sio n y do M o n a chium. Jego następcą na przełom ie roku / 1941 został Richard D e la n g 13, który przyjechał NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /

3 z O strow a. W międzyczasie p e łn ił przejściowo również funkcję kierownika powiatowego NSDAP we W łocław ku. W ówczas to w G ostyninie, pod koniec 1941 r., p ojaw ił się Heinrich Diederichsen jako przyw ódca pow iatow y NSDAP14. Delang, po pow rocie na wcześniej zajm ow ane stanowisko do G ostynina, pozostał tu do 17 stycznia 1945 r. - ostatniego dnia okupacji, kiedy to kierow ał wym arszem N iem ców z m ia sta 15. Podczas służby w Gostyninie uchodził za bezwzględnie oddanego ideom partii. Realizował bezpośrednio hitlerow ską politykę n arodow ościow ą, s k ła d a ł s p ra w o z d a n ia swym z w ie rz c h n ik o m 0 wszelkich przejaw ach antyniem ieckiej postawy ludności p olskiej, w yw iązyw ania się z o b y w atelskich o b o w ią zków przez V olksdeutschów 1 Reichdeutschów, o rg a n izo w a ł ze brania, w e r b ow ał w szeregi p a rtii nowych członków. Jednym z jego najważniejszych przedsięwzięć w czasie spraw ow ania urzędu było przygotow anie w lipcu 1941 r. wizyty w G ostyninie nam iestnika Kraju W a rty i zwierzchnika p artii NSDAP A rth u ra Greisera, któremu w podróży po Kraju W arty towarzyszyli prezydent rejencji inow rocław skiej d r Hans B urkhardt i dyrektor rządowy z Poznania Herbert M ehlhorn. W izytę nazistowskich dyg n ita rz y ta k re la c jo n o w a ł d zie n n ik L itz m a n - nstädter Zeitung": (...) Wizyta była świętem d la całej ludności niem ieckiej. Tuż za g ra n icą p ow iatu kutnowskiego ukazał się gościom napis na wielkim p la ka cie "W itam y naszego G auleitera" i pow iew ały fla g i III Rzeszy. Samo m iasto przyodziano w b a rw ne stroje, co kilka m e tró w zaw ieszono n a d u licam i m iasta zielone łańcuchy, na rynku zaś na wysokich m asztach p o w ie w a ły flagi. Przed b u dynkiem starostwa, który ja k wszystkie gm achy publiczne, b y ł b o g a to udekorow any, G auleitera p o w ita ła orkiestra w barw nym korow odzie (...) G a u le ite r z w ie d z ił b u d yn e k g ru p y m ie jsco w e j NSDAP na rynku (.. " Do pom ocy w realizacji zadań służył Delangowi sztab powiatowy NSDAP, którego siedziba m ieściła się przy rynku pod num erem 16. W e dług inform acji Litzm annstädter Zeitung" z 12 i 13 lipca 1940 r. stanowisko kierow nika o rg a n i zacyjnego gostynińskiego pow iatu sp ra w o w a ł S pangenberg17, zaś z 24 lipca 1940 r. Hans Preis18. Duża rola w organizacji spotkań roboczych i szerzenia idei narodow osocjalistycznych przyp adała kierow nikow i p ro p a g a n d y pow iatow ej. Funkcję tę piastow ali w 1940 r. Spangenberg, dotychczasowy szef organizacyjny, a w 1941 r. G ünther D e ttm an n 19. O bie funkcje zostały w listopadzie 1941 r. skupione w jednym ręku i przejęte przez niejakiego von W egerle20. Po o tw arciu gostynińskiego kina w siedzibie O chotniczej Straży Pożarnej przy ul. Floriańskiej życie partyjne skupiało się w sali widowiskowej. O dbyw ały się tam re g ula rn e s p o tka n ia, a uczestniczący w nich czło n kow ie zawsze z a k ła d a li o fic ja ln y m u n dur p artyjny w specyficznym ja sn obru natnym kolorze. NSDAP p o w o ła ła własny sąd partyjny. Funkcję Pow iatowego Sędziego Partii p e łn ił od p aźd zie rn ika r. starosta W o lfg a n g Stäber. W strukturach partyjnych obow iązyw ała zasada jedności w ładzy adm inistracyjnej i politycznej. Najczęściej przywódcą partyjnym na szczeblu p o wiatu był starosta, a miejscowej grupy partyjnej burm istrz lub kom isarz obw odow y. Funkcjonariusze partyjni cieszyli się w ielom a przyw ilejam i, które gw arantow ały im wysoką p o zycję społeczną i status m aterialny. D odatkow o korzystać m o g li ze ś ro d k ó w zg ro m a d zo n ych w P ow iatow ym U rzędzie Kasy NSDAP. Na p o czątku m aja 1942 r. Kierow nikiem Powiatowej Kasy21 był członek p a rtii22 Bernhardt, zaś jesienią tego sam ego roku Kurt Ziegler, który przyjechał do Gostynina z M agdeburga23. G rupa miejscowa NSDAP Gostynin Fot. 1. Powitanie Gauleitera Arthura Greisera (z prawej), koniec lipca 1941 r. w G ostyninie. W środku (przypuszczalnie) kierownik powiatowy Richard Delang, z lewej (przypuszczalnie) starosta W olfgang Sträber. Źródło: LZ z Najw iększą grupę m iejscową NSDAP tw orzyli, ja k już w cześniej w spom n ia n o, członkow ie partii w G ostyninie. W m aju 1940 r. jej kierow n ikie m został A d o lf H ein, p e łn ią cy w cześniej funkcję komisarycznego burmistrza G ostynina24. Pod koniec lipca 1941 r. w źródłach w ym ien ia ny był Skzestan jako kierow nik grupy m iejscowej Gostynin. Za w kład pracy na rzecz NSDAP otrzym ywał pochwały od swoich zwierzchników, a je g o osobiste za słu gi za stw orzenie siedziby 22 NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /2 3 9

4 dla m iejscowej grupy p artii publicznie p odkre ślał G auleiter A rthur Geiser podczas swojej w i zyty w G ostyninie25 w następujących słow ach: W ciągu niew ielu tyg o d n i ze starego, b rzydkiego budynku stworzył tutaj kierow nik g ru py m iejscow ej Skzestan p iękny, szykow ny d om p a rtii dla je j członków i przyłączonych jednostek Waldrode26. O d listopada 1941 r. funkcję kierow nika grupy miejscowej przejął Becker27. Natom iast 4 lutego 1943 r. Litzm annstädter Z e itu n g"28 in fo rm o w a ła, iż z okazji odbyw ającej się w p o w iatow ym teatrze m anifestacji NSDAP przypadającej na 10. rocznicę przejęcia w ładzy, kierow nik pow iatow y Delang o znajm ił, że miejski nadleśniczy Fritz Türke, przejm ie przyw ództwo grupy miejscowej W aldrode. Na tym stanowisku Türke pozostał w G ostyninie, zgodnie z jego relacją29, aż do ucieczki 17 stycznia 1945 r. Struktury NSDAP w powiecie i mieście Gostynin W Gostyninie mężczyźni d zia łali także w O d działach Szturmowych NSDAP (Sturmabteilung - SA), których zadanie p oleg a ło na ochronie zg ro madzeń partyjnych. Z godnie z relacją jednego z byłych czło n ków SA, do gostynińskiego o d działu w stąpili prawie wszyscy mężczyźni, którzy wcześniej należeli do o rg a n iz a c ji V o lk s d e u t schen Selbstschutz"30. Miejscowy oddział pow iatowy prow adził A ppel31 i wraz z powiatem Kutno należał do 162. Pułku SA32. Funkcję szefa SA w Gostyninie pełnił także zatrudniony w starostwie powiatowym A dolf Rudorffer33. W edług jego relacji w mieście skupiono w okół organizacji około m ężczyzn34. C z ło n k a m i SA byli m.in.: Baum35; Robert Doberstein; Rudolf G ra ff36; Friedrich Korenke37; Lucian Priebe38; Rudolf Rösler39. Kolejni mężczyźni d zia łali w oddziałach Eskadry O chronnej NSDAP (Schutzstaffel - SS), jako funkcjonariusze służby policyjnej w ew nątrz p a r tii p o w o ła n i byli do o chronny funkcjo n ariuszy i struktur partyjnych40. G ostyniński o dd zia ł nale ża ł do B ata lio n u 41 Kutno 114. Pułku SS z siedzibą we W łocław ku42. Składał się z 25 członków, ich dow ódcą, zgodnie z różnym i re la cja mi świadków, od października 1939 do połowy 1941 r. był Josef Peters43, potem (do końca kwietnia 1942 r.) Hans Lincke44, sprzedawca a r tykułó w spożywczych. Zastępcą kierow nika SS (od grudnia 1939 do końca 1944 r.) był Jakob Pohl, który zasłynął z brutalnych przestępstw na ludności p olskiej i żydow skiej45. Jako aktyw ni członkowie SS wym ienieni zostali: Heinrich Brokop46, Paul Brokop47, A dolf Gustav Degner48, Sig ism u nt D e h rin g 49, H a ra ld S m ith50 i Reinhold W egert51. Mężczyźni zainteresowani motoryzacją należeli do pow ołanego w mieście N arodow o- socjalistycznego Korpusu Kierowców - NSKK [N a tio n a lis tis c h e s K ra ftfa h re rk o p rs ] z s ie d z ib ą w Gostyninie przy ul. Strasse der Deutschen 29. Zgodnie z ideą NSKK skupiał przedstawiciel myśli m otoryzacyjnej w niem ieckiej Rzeszy52. O rganizacją partyjną dla niem ieckich kobiet w czasach faszystowskich w Gostyninie był Narodowosocjalistyczny Związek Kobiet - NS-Frauenschaft. O prócz pracy zaw odow ej i prow adzenia gospodarstwa dom ow ego kobiety zobow iązano do podejm ow ania działalności społecznej w organizacjach i udzielania się na rzecz środow iska lo ka lnego, m.in. na rzecz m łodzieży, prow adzenia kwest i zb ió rek, opiece nad n a pływ ającym i do m iasta rodzinam i niem ieckich przesiedleńców ze W schodu. K ierow nictw o p o w iatow e NS-Frauenschaft m ia ło siedzibę w G o s ty n in ie przy ul. Strasse d e r D eutschen 68. Pierwszą przywódczynią pow iatow ą tej o rg a n i zacji była Suse Fischer53, od początku 1943 r. urząd ten pow ierzono towarzyszce partyjnej (Parteigenosse)54 K ornacker55, zaś pod koniec o k u pacji Niem ce o nazwisku Scheiterer56. Ze strukturam i partii narodowosocjalistycznej z w ią z a n e b y ły z w ią z k i d la m ło d z ie ż y. N a j większą w historii N iem iec organizacją m łodzieżową, do której w 1937 r. należało 90 % ch ło p ców w Niemczech była H itler Jugend57. D zia ła l ność w jej strukturach stawała się dla nich przepustką do późniejszej kariery58. W powiecie gostynińskim niemiecka młodzież zrzeszona została w szeregach dwóch oddzielnych zw iązków dla m łodego pokolenia59: m łodzież męska w Hitler Jugend - HJ [M łodzież H itlerow ska], a dziew częta w Bund Deutscher M ädel - BDM [Związek Dziewcząt N ie m ieckich ]. Pow ołany w r. H itle r-j u g e n d " G ostynin n ależał początkow o do Pułku HJ (H J-B ann )60, po czym z dniem 1 lipca 1942 r. sztab główny Młodzieży Rzeszy w Berlinie zezw olił na utw orzenie sa m o dzielnej jednostki HJ w G ostyninie pod nazwą B annes G asten (W.)". K ierow nictw o now ego Bannes (pułku)61 zostało powierzone towarzyszowi partyjne m u o nazw isku Beerm ann, który w cześniej d z ia ła ł w HJ w rejonie M orza Północneg o 62. N atom iast szefową BDM w powiecie gostynińskim została latem 1940 r. Gisela Fiege63. Inne narodowosocjalistyczne związki w powiecie i mieście Gostynin Na terenie pow iatu gostynińskiego, a g łó w nie w mieście fu n kcjo n ow ało wiele innych zw iązków narodow osocjalistycznych. Ich działalność NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /

5 w 1941 r. poświadcza jednoznacznie oficjalna Książka A dresow a Z w iązków NSDAP. W ym ie niane są m.in. Deutsches Arbeitsfront - DAF [N iemiecki Front Pracy], K raft durch Freude" (KdF)64 z siedzibą przy ul. Strasse der Deutschen 69, Narodowosocjalistyczny Związek O b ro ń có w Prawa - NSRB [N ationalsozialistischer Rechtswahrerbund] z siedzibą w sądzie rejonow ym przy obecnej ul. W ojska Polskiego 56, N arodowosocjalistyczny Zw iązek Nauczycieli - NSLB (kierow nikiem był pow iatow y radca szkolny W ilhe lm Klein-Schonnefeld65, mieszczący się przy ul. Feherwehrstrasse (Floriańska) Związek Urzędników Niem ieckich - RDB [Reichsbund der Deutschen Beam ten]66. N ajw iększą pod w zględem liczebności m asow ą o rg a n iz a c ją n a ro d o w o s o c ja listyczną po NSDAP była N arodow osocjalistyczna O pieka Społeczna - NSV [N ation a lso zialistische Volksw ohlfahrt] z siedzibą przy ul. Strasse der Deutschen 4 5, jej kierow nikiem był O skar W agner67, a zarządcą Powiatowej Kasy Urzędu O p ie ki Społecznej Ferdinand W issor68. O rg a n i zacja ta o d p o w ia d a ła za świadczenie pom ocy społecznej i opiekę nad ludnością, prow adziła p rz e d s z k o la 69, w s p ó łp ra c o w a ła na zasadach w olontariatu z ponad m ilionem charytatywnych pracow ników w całej Rzeszy i w oparciu o nich p ro w a d z iła a kcje społeczn e, np. W in te rh ilfsw erk"70 (Zimowe Dzieło Pomocy). Jako referent pow iatow y do spraw M a tka i d ziecko" w ym ieniona została (1942) Pgn. Schwerdtner71. O rg a nizacją ukierunkow aną na świadczenie p o m o T ' r V Я Fot. 2. Mapa Gostynina z 1944 roku w skali 1: Źródło: apywig.org/viewpage.php?page_id=6 cy osobom i rodzinom poszkodow anym w czasie działań zbrojnych była Narodowosocjalistyczna O rg a n iz a c ja P om ocy O fia ro m W o jn y - NSKOV [Nationalsozialistische Kriegsopferversorg u n g ]72 z s ie d zib ą w starostw ie p o w ia to w ym na gostynińskim rynku. Adm inistracja niemiecka w Gostyninie73 Zarząd powiatu Gostynin Powiat gostyniński w chodził w skład rejencji inow rocław skiej Kraju W arty. Po ustaniu za rzą du w ojskow ego w ładza w powiecie została przekazana 7 paźd zie rn ika r. staroście W o l fg a n g o w i Sträber, dotychczasowem u radcy rządowem u w Turyngii74. Jako starosta urzędow ał do końca 1944 r., kiedy to otrzym ał pow ołanie do wojska. Potem, choć zaledwie kilka dni, jego funkcję w unii personalnej przejął kierow nik p o w ia to w y NSDAP Richard D elang. Zarząd M iasta Gostynina O b o k struktur adm inistracji powiatowej w m ieście d z ia ła ł Zarząd M iasta G ostynina. M ieścił się w ratuszu na rynku. Niem cy, wkrótce po przejęciu sam orządu m iejskiego, za m ie rza li o p ra cować plany rozbudow y siedziby urzędu75. N ie m iecki zarząd w ojskow y p o w o ła ł na pierw szego komisarycznego burmistrza W ładysława Kożuchow skiego, a następnie na początku listo pada 1939 r. A dolfa Heina. 21 grudnia 1939 r. wydane zostało Rozporządzenie o w prow adzeniu niem ieckiego porządku g m innego na w łą czonych obszarach w sch o dn ich"76. Gostynin n a leżał do miast, którym początkow o nie przyznano pra w a n ie m ie c k ie g o p o rządku g m in n e g o (DGO). W takich miastach w miejsce burmistrza w prow adzano tak zw anego kom isarza urzędow e g o 77, którego p o w o ływ a ł starosta. Z a da n ie komisarza polegało na kierowaniu adm inistracją gm inną, o ile nie była ona przydzielona innym o rg a n o m, zg o d n ie z is tn ie ją cym i p rzepisa m i i w s k a z ó w k a m i u s ta w o w ych o rg a n ó w, tzn. w szczególności staroście). 1 kw ietnia 1940 r. na kom isarza urzędow ego w G ostyninie został pow ołany d r Anton Leber, wcześniejszy burmistrz miasta M ichelstadt w Hesji, i spraw ow ał urząd do końca września O d 1 października 1941 r. zastąpił go - n a j pierw jako kom isarz urzędowy - A rn o Dost, który w cześniej p ra co w a ł w pow iecie konińskim. Po przekazaniu prawa D G O G ostyninow i Dost został pow ołany z początkiem grudnia 1942 r. na burm istrza. Urząd ten spraw ow ał do listopa- 2 4 NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /2 3 9

6 Fot. 3. Dr Anton Leber, Komisarz Urzędowy Miasta Gostynina w okresie da 1944 r. W pierwszej fazie okupacji jako reprezentant Burmistrza Gostynina wym ieniany był w r. A d o lf H e in 79, p ó ź n ie j A lb re c h t Fröhlich80. Kierowniczką Urzędu O pieki Społecznej w mieście była Hildegard Levetzow, z dom u G ulbis, Kierownik Urzędu Budownictwa - mistrz budow y m iasta Fieck81, a K ie ro w nikie m Kasy M iejskiej H einrich Feisel82. Burm istrzow i p o d le g ał także K om endant M iejskiej Policji O c h ro n nej - porucznik Roloff. W edług relacji A rno Dosta z 1962 r. Urząd M iasta G ostynina p o sia d a ł w zarządzie w czasie jego urzędow ania ha83 lasów wysokop ie nnych, k tó ry m i z a rz ą d z a ł leśniczy m iejski, a także własny tartak i m iejską cegielnię. Poza tym burm istrz nadzorow ał za kła d kształcenia n a uczycieli, szkołę pow szechną, szkołę śre d nią, łaźnię m iejską84, ogrodnictw o m iejskie, rzeźnię z tanią jatką85 oraz rakarnię86. Dodatkow o pod jego za rzą dem d z ia ła ł sta d io n m ie jski, który został poszerzony w 1941 r. o stanowisko strzelnicze87 oraz m iejski zajazd z restauracją i p o mieszczeniami noclegowymi (w dawnym polskim urzędzie skarbowym )88. Miasto dysponowało salą w id o w is k o w ą z m ie js c a m i s ie d z ą c y m i w remizie strażackiej, w której od połowy 1941 r. uruchom iono kino89. Zarząd Miasta Gostynina nadzorow ał sprawy oświatowe. Dotychczasowe polskie szkoły zostały zamknięte, a w ich miejsce pow ołano niem ieckie placów ki. Niem iecka szkoła powszechna została utw orzona, ja k relacjonow ała w 1941 r. Litzm annstädter Z e itu n g ", w budynku daw nego gim nazjum 90. W 1941 r. założono w Gostyninie H auptschule. Do tej placów ki zgłaszano uczniów po za kończe niu n a u ki w szkole p o w szechnej na czteroletn i cykl kształcenia. N a uka w szkole przygotowywała chłopców do p o d jęcia pracy w sektorach: rolnictw o, handel, rzem iosło, przemysł i adm inistracja, a dziewczęta do w ykonyw ania zaw odów typow o kobiecych, jak: gospodyni dom ow a, opiekunka dzieci i osób starszych oraz prac rzemieślniczych. Kształcenie stanow iło także etap przygotow ujący m łodzież do ko ntyn uow a n ia e duka cji we wszystkich ty pach wyższych szkół zaw odow ych, szkół tech nicznych i uczelni pedagogicznych. Zapisało się do niej w 1942 r. 40 chętnych, a we wrześniu 1942 r. było tam łącznie 75 uczniów 91. Jako nauczyciele w 1942 r. w prasie w ym ieniani byli: A d o lf Schulz92 i Liedtke93. Hauptschule była n o wym typem szkoły dla większości obszarów Rzeszy i na niej m iała się skupić w przyszłości uw a ga nazistowskiego szkolnictwa. Placówka zyskała m ia n o szkoły p ro g ra m u p a rtii, otrzym ała b o wiem zadanie zapewnienia wykształcenia i przygotow ania swoich uczniów do wejścia w życie od strony praktycznej. Rodzice nie m usieli w n o sić opłaty, gdyż dzieci zdobywały wiedzę na koszt p a ń s tw a. S zkoła p ow szechna is tn ia ła także w d re w nian ym budynku przy Trakcie Ż ychlińskim (obecnie w tym miejscu jest M iejskie C entrum Kultury), w której w godzinach p o p o łu d n io wych naukę p o b ie ra ły także dzieci polskie. W b u d y n k u p rz e d w o je n n e g o g im n a z ju m otw arto 1 czerwca 1942 r.94 Zakład Kształcenia N a u c z y c ie li95, k tó ry p o c z ą tk o w o tw o rz o n o w gm achu Szkoły Powszechnej n r 1 przy dzisiejszej ul. Józefa O zdow skiego. Latem 1942 r. n a ukę podję ło w sem inarium 90 m łodych dziew cząt, a z biegiem czasu p la now a no zwiększyć liczbę uczennic do Zarząd M iasta duże znaczenie przypisywał g o spodarce leśnej. Jako nadleśniczy m iejski p ra cow ał w G ostyninie od 1942 r. Fritz Türke, leśniczym był m iejscow y V olksdeutsch L ip pert, a jako sekretarz nadleśnictwa zatrudnienie znalazł O strop97. W m iejskim nadleśnictwie pracow ali m.in. dwaj Polacy: daw ny polski nadleśniczy Eugeniusz W a n d u rs k i98 oraz poch o dze n ia NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /

7 rosyjskiego A natolius Spyridonow 99 - obaj członkowie polskiego ruchu oporu. Podstawę funkcjonow ania miasta i starostwa tw orzyły istniejące w G ostyninie urzędy i instytucje. Stały one na straży przestrzegania przepisów praw nych, zarządzeń wydawanych przez o rg a n y a d m in istra cyjn e na wyższym szczeblu w ładzy oraz egzekw ow ania ich od in d yw id ualnych m ieszkańców m ia sta. P raw idłow e fu n k cjonow anie życia gospodarczego od strony f i nansow ej zapew n ia ł U rząd Skarbow y. G ostyniński urząd p o d le g a ł pod N a d pre zyd iu m Finansowe Kraju W arty z siedzibą w Poznaniu100. Funkcję naczelnika urzędu w latach p ia sto w a ł A rtu r A p p e l, jego następcą był Rem us101 (z K olonii). M ożliw ym jest, że potem stanowisko szefa urzędu skarbow ego102 o b ją ł jeszcze g łó w n y radca rządow y C hristop Kelb[s]ch (z Trier nad M osel)103. N aczelnik p rzyp o m in a ł wszystkim m ieszkańcom o konieczności z a p o znania się z obow iązującym i ustaw am i p o d a t kowymi i o obow iązku ich przestrzegania. Pod je g o n a d z o re m p ra c o w n ic y g o s ty n iń s k ie g o urzędu z a jm o w a li się ś c ią g a n ie m p o d a tk ó w, k o n tro lą ich p ra w id ło w e g o n a lic z a n ia, a le przede w szystkim m u sie li czuw ać nad re sp ekto w a n ie m ustaw icznie w p ro w a dza n ych zm ian podatkow ych. D o b ó r kadry urzędniczej stanow ił p rio ryte t fu n k c jo n o w a n ia tej instytucji. Ich praca przekładała się pośrednio na wpływy do budżetu m iasta, a efekty i skuteczność w egzekw ow aniu podatków także zwiększeniem w p ływ ów do kasy o góln o n ie m ie ckie j. Przepisy podatkowe ulegały ciągłym zm ianom. Przekształcenia dotyczyły za ró w n o staw ek p o datkowych, jak i uprawnień do zwolnień czy ulg w ich p ła ceniu. N ajw iększym i p ła tn ik a m i p o datków stały się wszelkiego rodzaju spółki p o wiernicze tw orzone w celu zarządzania m a ją t kiem ziem now o zdobytych. Dla zw iększenia w pływ ów do kasy m iejskiej i państwowej w p ro wadzano w powiecie gostynińskim coraz to nowe rodzaje podatków. O d 1 kwietnia 1940 r. zaczął obow iązyw ać, zgodnie z rozporządzeniem M i nistra Skarbu Rzeszy z dnia 29 lutego 1940 r., podatek obyw atelski, a przedsiębiorstw a przem ysłowe na w schodnich obszarach zostały o b ciążone tzw. p o d a tk ie m przem ysłow ym ", którego wysokość w ym ierzano na podstaw ie d o chodu, z g ro m a d zonego ka p ita łu i od łącznej su m y p o b o ró w w y p ła c a n y c h p ra c o w n ik o m w p rz e d s ię b io rs tw ie. Jednym z n a jw cze śn ie j w prow adzonych na terenie miasta i pow iatu o b ciążeń fiskalnych był p odate k obyw atelski dla Żydów. Zgodnie z ordynacją podatkow ą p o d a te k o b c ią ż a ł p ra c o d a w c ó w z a tru d n ia ją c y c h lu d ność żydow ską i s ta n o w ił p rzych ód m ia sta104. G ostyniński urząd przyznaw ał także ulgi i zw olnienia z p łacenia należności fiskalnych. Podstawę zw olnień stanow iło zarządzenie w y dane w styczniu 1940 r. przez M inistra Skarbu Rzeszy105. W realizacji polityki faszystowskiej ważną rolę odgryw ał Urząd Pracy, mieszczący się u zbiegu ulic Płockiej i A lei (obecnie al. ks. Jerzego Popiełuszki). Gostynińska instytucja nie była o rg a nem sam odzielnym, lecz oddziałem Urzędu Pracy we W łocław ku (koniec )106, później zaś (maj )107 Urzędu Pracy w Kutnie108. Kierownikiem O dd zia łu Gostynin Urzędu Pracy we W ło cławku był w 1941 r. A lfred W eber, O ddzia łu G asten U rzędu Pracy w Kutnie w r. Jo hann Roß109. Jednym z pracow ników zatrudnionych w początkow ym okresie fu n kcjo n o w a n ia tej instytucji był W erner Kastius110. Urząd posiad a ł u p o w a ż n ie n ie do w y d a w a n ia zezw o leń na za trudnienie i zw olnienie z pracy p ra co w n i ków polskich, niemieckich i żydowskich. W obec konieczności dostarczania siły roboczej do prac przymusowych na terenie III Rzeszy organizow ał i, przy pom ocy funkcjonariuszy p o licji, p rze pro w adzał wywózki m ieszkańców z całego p o w ia tu gostynińskiego. W kwestii przesiedleń urząd ściśle w s p ó łp ra cow ał z C e n tra lą Przesiedleńczą. Początkowo w listo p adzie 1939 r. u tw orzono w Poznaniu S p e c ja ln y S ztab do P rz e s ie d la n ia P o la k ó w i Żydów, z którego pow stał Urząd Przesiedleń Polaków i Ż ydów, potem w kw ietniu r. Centrala Przesiedleńcza - U W Z112. W Łodzi urządzono filię, którą kie ro w a ł H erm ann Krumey. W e wszystkich m iastach pow iatow ych, także i w G ostyn in ie, u tw orzono w yd zia ły za m ie jsco w e 112. Pierwszym kierow nikiem W ydziału Z a m ie j scowego Gostynin był Josef Peters. Do miasta przyjechał z Düsseldorfu już pod koniec 1939 r. ja k o p o d p o ru c z n ik SS. Pierwsze d n i p o b ytu w Gostyninie w spom ina następująco: Swoje b iu ro znalazłem w budynku kierow nictw a pow iatu w W aldrode. N a jp ie rw byłem tam sam. Potem został do m nie przydzielony d ru g i urzędnik G u stav Krüger z H am burgau3. W późniejszym okresie przybywało zadań w związku z rucham i lu d nościow ym i, co przełożyło się na zwiększenie za trudnionego personelu. Prace adm inistracyjne w ykonyw ały trzy pom oce biurow e, z których jedna nazywała się Kreuzstein114. Dla o sie d la ją cych się pochodzenia niem ieckiego, szczególnie z W ołynia, G alicji i obszaru N a rw i115 został urządzony w m ajątku Koszelewo Sztab O siedle- 2 6 NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /2 3 9

8 nia SS116. Jego kierow nikiem był podpułkow nik Heinrich Thole, a w 1943 r. G rüttem eyers117. Bezpośrednio nad spraw am i przesiedleń i przekazyw ania m a ją tk ó w polskich i żydow skich n a pływ ającym do pow iatu N iem com n adzór sp ra w ow ała N iem iecka Spółka Powiernicza i Przesiedleńcza. M ężem za u fa n ia tej s p ó łki został W a lte r K apeller, w łaściciel A p te ka p o d Łabędziem 118 przy rynku m iejskim. Inną strategiczną instytucję państwa nazistowskiego stanow ił Urząd Pocztowy, mieszczący się przy ul. D ługiej (Wojska Polskiego). W śród p ra c o w n ik ó w poczty i te le g ra fu 119 o b słu g u ją cych klientów można wymienić: sekretarza poczty Fritza Guse, przeniesionego do G ostynina na w io snę 1940 r.; technika połączeń m iędzym iastowych O tto Haasse, od jesieni 1942 r. w G ostyninie; O tto Kintzela; Irm gard M ietz, pracującą przy okienku pocztow ym i w służbie w ew nętrznej; O lgę Rathke, z dom u Telke, pracow ała od 1940 do 1944 r. przy łączeniach rozmów pozam iastow ych i przy p rzyjm o w a n iu te le g ra m ó w oraz Sigism unda W irschke. Fot. 4. Niemieccy żołnierze przed budynkiem poczty w czasie okupacji w Gostyninie P o ło że n ie m ia s ta p rzy szla ku k o le jo w y m n a d a w a ło m u z n a c z e n ia p o n a d lo k a ln e g o. Z G ostynina istn ia ły bezpośrednie połączenia kolejow e poprzez jeden z najw ażniejszych w ę złó w kolejow ych w Kutnie nie tylko ze stolicą p row incji Poznaniem, lecz w dow olne kierunki E uropy, a na p ó łn o c p o p rze z P łock, S ierpc z T o ru n ie m i b e z p o ś re d n io z P o m o rze m. Ze względu na duże znaczenie kolei związane z prow adzonym i d z ia ła n ia m i w ojennym i przypisywano miastu znaczenie strategiczne i duży udział w infrastrukturze tra nsp o rtu lądow ego. Do zaufanych pracow ników kolei, w tym stacji i poszczególnych o d cin kó w d rogow ych n ależeli:120 Paul Fugm ann (od / do jesieni ); ro b o tn ik Friedrich Korenke (od końca 1939 do lata 1940); M artha Korunka, z dom u H e rin g, czasowo z a tru d n io n a przy naliczaniu płac u kierow nika stacji; pracow nicy odcinków drogowych - członek SS Herm ann Läkamp (od stycznia 1942 do początku 1945) i Andreas M i- chelsen (od p a ź d z ie rn ik a do s ie rp n ia ); d ró ż n ik W ilh e lm Peisert, w G ostyninie od do p a źd zie rn ika ; p ra cow n icy dworca - Lucian Priebe (od października 1939) i Gustav Rode, od około / w Gostyninie oraz Rudolf Rösler i Fritz Schulze (od końca 1942 do stycznia 1945). W czasie działań zbrojnych ważną rolę o d g ryw a ło za danie u ś w ia d a m ia n ia n a ro d u n ie m ie ckie g o o znaczeniu o b ro n y p rz e c iw lo tn i czej"121. Istotną rolę w tym zakresie p ełnił Z w ią zek O b ro n y Przeciwlotniczej Rzeszy - RLB. D o w ódcą g ru py m iejscow ej w G ostyninie był od lipca 1942 r. S tubenrauch122. Sądownictwo Na usługach nazistów było także praw o i sądow nictw o. W związku z nakazem stosowania przez nowe w ładze wyłącznie niem ieckiego p ra wa karnego, także i w G ostyninie obow iązyw ał niem iecki kodeks karny123. W mieście G asten" działał Sąd Rejonowy z siedzibą przy ul. Długiej 56 (dziś W o jska Polskiego) o ra z filią w G ą b i nie124. Podlegał pod Sąd O kręgow y W łocławek, dla którego z kolei org an zw ierzchni i je d n o cześnie najwyższą instancję sądow ą Kraju W a r ty stanowił Wyższy Sąd Krajowy w Poznaniu. Na początku 1942 r. p ra cow a ło w m iejscowej p la cówce praw dopodobnie jedynie dwóch sędziów: naczelny sędzia sądu rejonow ego d r A lb re cht A d le r jako kierow nik oraz radca sądu re jo n o w ego d r W o lfg a n g H orn. Do poza są dow e g o składu osobow ego sądu należeli inspektor sąd o w y M e s s e r125 i p ra c o w n ik H e le ne M ü lle r, z męża Eichm ann126. G łów ny sędzia Sądu Rejonow ego w G ostyninie d r A lbrecht A dler, pełnił społecznie funkcję kierow nika N arodow osocjalistycznego Związku O brońcó w Prawa - zw iązku zrzeszającego niem ieckich praw ników. Z a p a ratem sądow niczym zw iązane było urządzone w G ostyninie w ięzienie. Jego kierow nikiem był (od / do styczeń 1945) Hermann Sieg ele127, zaś zastępcą nadzorca w ięzienny Ernst Priebe128. Policja Cele niem ieckiej p olityki dążącej do u ja rzm ienia i wyniszczenia Polaków oraz w ytępienia NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /

9 Ż ydów w ym a g a ły w sparcia ze strony systemu policyjnego, który został szczegółowo przyg oto w a n y jeszcze p rze d ro z p o c z ę c ie m w o jn y. W G ostyninie p ow oła n o policję m iejską, która skła d ała się z p o licji ochronnej i krym inaln e j, ja k i o d p o w ie d zia ln e j za cały obszar pow iatu żandarm erii. W edług zeznań byłych niemieckich urzędników nie było w G ostyninie odrębnej siedziby urzędu tajnej p olicji państw ow ej (G estapo)129, istniała jedynie jej filia. Kierownikiem filii gestapo w Gostyninie był Jakob Pohl130. Dla p o w iatu i miasta G ostynina właściw y urząd gestapo m ieścił się w Kutnie131. P o lic ja m ie js k a p o d le g a ła b u rm is trz o w i (w szczególności kom isarzowi urzędowem u). Bezpośredni n ad zó r potw ierdzają zachow ane urzędowe spraw ozdania oficera sztabowego policji przy Prezydencie Rejencji w Inowrocławiu z dnia 1 stycznia 1942 r.132, jak i z relacji pełniącego w ów czas fu n k c ję b u rm is trz a A rn o D o s ta 133. Kom endantem p o licji porządkow ej w G ostyninie był porucznik Franz Roloff, jego następcą w 1944 r. p odporucznik rewiru Resch, a następnie p ra w d o p o d o b n ie F ritsch e 134. Pod koniec 1941 r. struktury za trudnienia powiększyły się 0 przydział Ericha W ohlgem utha do policji m ie j skiej Gostynin jako (jedynego) policjanta policji k ry m in a ln e j. K om enda p o lic ji w G o s ty n in ie, m ieszcząca się przy obecnej ul. Tadeusza K o ściuszki 31, obsadzona była przeciętnie sie d m iom a fu n k c jo n a riu s z a m i135. W bezpośredniej polityce eksterm inacji ludności polskiej i żydow skiej to oni ode g ra li najistotniejszą rolę. Wyżsi stopniem p o licja n ci zostali przeniesieni słu żb o wo z terenów starej Rzeszy. Z Bawarii przyjechał do G ostynina na początku m aja 1940 do 17 stycznia 1945 r. do policji m iejskiej Josefa Billm a ie ra. Do pom ocy o d d e le g o w a n o z Rzeszy m ajstra p o lic ji W a lte ra G am pe (w G ostyninie od października 1940 do 18 stycznia 1945 r.)136. Praca w kom endzie pośw iadczona sukcesam i 1 sum iennym w ykonyw aniem obow iązków służbowych daw ała możliwość awansu. Do stopnia naczelnego wachm istrza rewiru w policji p orząd kowej w Gostyninie aw ansow ali: Eduard Janke (w strukturach od m aja 1940 do kwietnia 1944) i G erhard Rauser (od styczniu 1940 o koło lutego 1943). Nieliczni podnosili swoje kwalifikacje zaw odow e, czego przykładem jest Stefan Schindel, który w m aju 1940 r. pow ołany do policji porządkow ej w G ostyninie jako pom ocn ik, rozp o czą ł od w rze śn ia 1941 r. d o k s z ta łc a n ie i od m aja 1942 r. o b ją ł etat policjanta w G ą b i nie. Innym, zwłaszcza miejscowym kupcom czy rzem ieślnikom, ja k w łaścicielow i sklepu spożywczego Rudolfowi Renzowi, kariera w strukturach p olicji nie udała się. Sklepikarz jako kandydat na policjanta rozpoczął służbę w policji p orząd kowej w lipcu 1943 r. i pozostał na tym stanowisku aż do opuszczenia Gostynina 1 7 /1 8 stycznia 1945 r. W śród funkcjonariuszy p o licji p o rządkow ej służbę pełnili: A hrendt [lub A rndt?], (rezerwista) A rndt Heune; Ferdinand Keune [lub Heune]; W erner Priese; Edmund Thiem, Richard Rauser; Kurt S chm alkuche; S chneider; Bruno Schulz. Za porządek na terenach wiejskich pow iatu g ostyn iń skie go o d p o w ia d a ła Ż a n d a rm e ria 137. W prow incji Kraj W arty form a cja ta posiadała na każdym szczeblu a d m in istra cji państw ow ej odpow iednie struktury policyjne. Pod dow ódcę pow iatu p o d le g a ł dow ódca oddziału. Siedzibą dow ódcy oddziału był posterunek. Powiatowy d o w ó d ca ż a n d a rm e rii s p ra w o w a ł je d nocze śnie nadzór nad najczęściej trzem a, dow ódcam i posterunków i w przypadku udziału w akcji kie ro w ał kilkom a posterunkam i ża n d a rm e rii"138. Kom ando powiatowe żandarm erii, które było właściwe dla Gostynina i 14 okolicznych g m in 139, m iało swoją siedzibę w starostwie pow iatow ym przy gostynińskim rynku140. D ow ódcą p o w ia to wym ż a n d a rm e rii w G ostyn in ie był od o k o ło g ru d n ia r. do m a ja Preßl (lu b Pressl)141, później oficer żandarm erii G eorg G raffw allner. Przy pow iatow ym kom ando żandarm erii został zatrudniony od stycznia 1941 r. do sierpnia 1942 r. porucznik okręgu Josef Denner (z D o l nej Frankonii) jako dow ódca oddziału. O d g ru d nia 1939 do m aja 1940 r. wykonywał w biurze o b o w ią zki starszy p osterunkow y H elm ut Fugm ann, pracownikiem biurowym od wiosny 1941 r. do swojej ucieczki w dniu 15 stycznia 1945 r. był Emil Lechner. O d końca 1939 do w iosny 1944 r. zatrudnienie znalazł tu sierżant policji Fot. 5. Żandarmeria powiatu gostynińskiego. W pierwszym rzędzie (8 od lewej): kierownik powiatowy Georg Grafwallner. Źródło: Archiwum Państwowe w Dolnej Saksonii 2 8 NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /2 3 9

10 Fot. 6. Niemieccy żołnierze w czasie okupacji naprawiają samochód pocztowy przy ul. Kutnowskiej, w oddali szpital powiatowy A d o lf G othow. Poza tym w ym ieniani są: porucznik Paul Kapteiner, porucznik Philipp Schaffner i aspirant sztabowy W alter W inkler, starszy p o sterunkowy Rudolf Krismer z Austrii. Kierowcą d o w ódcy p o w ia to w e g o G ra fw a lln e ra był n ie ja ki Kunst. Szeregowi funkcjonariusze żandarm erii rekrutow ali się z prohitlerow skich elem entów m n ie j szości niem ieckiej w G ostyninie, a także sp o śród m ieszkańców podgostynińskich wsi. Ich p ro n ie m ie ckie n a sta w ie n ie u w id o c z n ia ło się już przed wybuchem w o jn y w działalności i p ro k la m ow aniu dążeń narodowosocjalistycznych. M ie j scowi Volksdeutsche okazali się bardzo p o m o c ni w codziennej służbie, gdyż znali bardzo d o brze teren miasta i okolic, w iedzieli o poczynaniach Polaków, a przede wszystkim znali język polski i niem iecki. Jednak b ra k w ykształcenia i dośw iadczenia uniem ożliw iał awans w strukturach m undurow ych. Do szeregów żandarm e rii pow oła n i zostali jeszcze w grudniu 1939 r. m ie j scowi Volksdeutsche, byli to: Stefan Böhm (do czerwca 1941); rzeźnik Bruno Schulz, szewc A dolf Thiem - przed w ojną miejscowy kierow nik D e u t schen V olksverbandes" (sierżant pom ocniczy, pod koniec 1942 r. zw olniony z p ow odów zd ro wotnych); od końca 1941 r. jego bracia A lbert i Emil Thiem, do końca 1941 r. pom ocn ik p o licji w miejscowej żandarm erii; A lexander Thiem - ostatni stopień starszy sierżant sztabow y ża n d a rm e rii, opuścił Gostynin w styczniu 1945 r.; sierżant ża n d a rm e rii A rth u r Leege; stolarz Robert M ann, podporucznik żandarm erii W arnecke; pom ocn ik wachm istrza Reinhold W egert; p o m o cn ik w achm istrza W a lte r W in k le r; czasowo także stolarz A lfred Ziegler. Łąck był także miejscem służby wachm istrza V alentina Ellera z A u strii142, którego za m o rd o w anie w dniu 10 czerwca 1941 r. posłużyło niem ieckim d ygnitarzom jako pow ód do zastrzelenia 15 czerwca 1941 r. po 10 mężczyzn w G o styninie i G ą b in ie. W S annikach stacjonow a ł jako dow ódca o ddzia łu pod p oruczn ik ż a n d a r m e rii P utschkau, ja k o d o w ó d c a p o s te ru n k u wachmistrz Paul Rödel, poza tym Franz Behnke, Franz B lüm el (z A u strii) i (od s ie rp n ia do wiosny 1941 r.) Emil Lechner. D ow ódcą p o sterunku żandarm erii Słubice byli w achm istrzow ie - n a jp ie rw S c h ie fe lb e in, a potem Franz Michalko. W G ostyninie znajdow ał się posteru- NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /

11 nek ż a n d a rm e rii D ą b ró w k a, z s ie d zib ą przy ul. Kutnow skiej143. D ow ódcą posterunku został sierżant ża ndarm e rii Friedrich (Fritz) Schneider z Turyngii. Na posterunkach żandarm erii w G o styninie zatrudnionych było około fu n k cjonariuszy144, połow a kadry dow ódczej p o ch o dziła z A u strii145, m.in. Jakob G fa ll, Josef Krismer, wachm istrz żandarm erii Ignaz Norz, a ta k że Hugo Illing, a druga część przybyła z Rzeszy i należała do Reichsdeutschów. Służbę pełnili tu także wachm istrz Robert Kuhn (od końca 1939 do g rudnia 1941 r.)146, rezerwista Julius Renn oraz A lois U nterrainer. Funkcjonariusze p o lic ji oraz p a rtii n azistow skiej b ra li bezpośredni u dział w eksterm inacji ludności polskiej i żydowskiej. W 1958 r. p ow o łana na terenie RFN Centrala Ścigania Zbrodni N a ro dow o so cja listycznych o b ję ła p o stę p o w a niem śledczym łącznie osoby p o d e jrza ne o zbrodnie hitlerow skie. Spośród u ka ranych zbrodniarzy, 118 otrzym ało w yrok dożyw o tniego w ięzienia. W trakcie procesów w iele d ochodzeń zostało um orzonych lub za ko ń czo nych bez postępowania sądowego. Ilu spośród funkcjonariuszy faszystowskich działających w p o wiecie gostynińskim pon io sło karę za p o p e łn io ne zbrodnicze czyny, tru dn o dziś oszacować. Jednym ze skazanych na karę śm ierci był SS-man Jakob Pohl147, przedw ojenny taksów karz w G o styninie. Tego funkcjonariusza za udział w licznych zbrodniach wojennych na terenie pow iatu gostynińskiego skazał Sąd W o je w ó dzki w W a r szawie, IV W ydział Karny 30 września 1953 r. na karę śmierci. 8 m aja 1954 r. Rada Państwa zam ieniła karę na dożywotnie w ięzienie148. Przypisy 1 E. Szubska-Bieroń, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej ( ) w Gostyninie, (w:) Dzieje Gostynina od XI do XXwieku. Pod red. Barbary Konarskiej-Pabiniak, Gostynin B. Konarska-Pabiniak, Nowe fakty okupacyjnej historii Gostynina, Notatki Płockie" 2013, nr 4, s Akta z tego archiwum będą cytowane za oznaczeniem: BA LB (+sygnatura). 4 Dalej cytowana jako LZ". 5 Patrz: Kierownictwo organizacyjne NSDAP (wydawca), Księga Organizacyjna NSDAP, 4. wydanie, Monachium 1937; Ibidem, 7. wydanie, Monachium Według (nieopublikowanego rozporządzenia) Ministra Rzeszy ds. Wewnętrznych z dnia r. Gostynin" pozostaje najpierw urzędową nazwą dla powiatu. To wynikało także z okólnika Ministra Rzeszy ds. Wewnętrznych z dnia r., ogłoszonego w Dzienniku Ministerialnym Rzeszy i Pruskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych" (dalej jako RMBIiV) 1941, s Zostało następnie potwierdzone rozporządzeniem Namiestnika Rzeszy Greisera, właściwie tylko jako aż do ostatecznego uregulowania odpowiedzialnych władz odnośnie nadawania nazw"; porównaj Opis nazw miast i powiatów w Kraju Warty, (w:) Hohensalzer Zeitung" z O ile nie chodzi o dosłowne cytowanie, Gostynin" będzie stosowany dalej tylko jako nazwa miejscowości. 8 Jeśli chodzi o nadanie nazwy miastu, to sprawa w 1941 r. pozostawała nadal otwarta. Inną z nazw, która wchodziła wówczas w grę dla nadania niemieckiego charakteru powiatowi gostynińskiemu była Waldrode"; została ona zgłoszona w siedzibie grupy miejscowej [NSDAP]. Inną propozycją niemieckiej nazwy dla Gostynina było Gasten", (w:) LZ z , s Informacja o podjęciu ostatecznej decyzji w sprawie nowej nazwy powiatu gostynińskiego Waldrode", (w:) LZ z , s. 5; Porównaj rozporządzenie N am iestnika Rzeszy z , (w:) Rozporządzenie Namiestnika w Kraju Warty 1942, s Arno Dost przypisuje tę decyzję swojej inicjatywie; patrz jego Sprawozdanie z dokumentacji Zarządu Miasta W aldrode (Gostynin)" spisane w marcu 1962 r., k. 1, (w:) Archiwum Państwowym (Archiwum Wypłacania Rekompensat po II wojnie światowej przez Rząd RFN Niemieckim Wypędzonym) Bayreuth, Ost-Dok. 13/182), mps. Nazwę Waldrode" potwierdza rozporządzenie Namiestnika Rzeszy Greisera O zmianie nazw miejscowości w Kraju Warty" z , (w:) Rozporządzenie Namiestnika Rzeszy w Kraju Warty 1943, s. 85 i następne. Generalnie o zmianach nazw miejscowości w Kraju Warty pisze M.A. Hartenstein, Neue Dorflandschaften. Nationalsozialistische Siedlungsplanung in den eingegliederten Ostgebieten", Berlin 1998, s. 228 i nst. 10 Patrz: Reichsband Adressenwerk der Dienststellen der NSDAP mit angeschlossenen Verbänden [itd.] 1941/1942, Berlin 1942, 3. wydanie, cz. III, akapit 36 - Gau Wartheland -, s. 27, nr Pomimo aktywności społecznej na niwie partyjnej istnieją na temat grup miejscowych powiatu gostynińskiego zaledwie szczątkowe informacje. Grupy wymieniane były jedynie ogólnie w LZ z , s. 6; patrz także LZ z , s LZ z , s. 7. Tam informuje się także o problemach organizacyjnych przy budowie struktur partyjnych. 13 W LZ z , s. 7 wymieniany jest Delang jako kierownik powiatowy Ostrowo, wprawdzie już nie w LZ z , s. 5 (tam pojawia się starosta Lehmann jednocześnie jako kierownik powiatowy Ostrowo). 14 Nationalsozialistischer Gaudienst für den Warthegau (dalej NSG) z Porównaj wyczerpujące sprawozdanie kierownika grupy miejscowej i komisarza obwodowego G ąbina Richarda Hacke z ; Rogall, Porządki... op. cit.; Delong 1 marca 1945 zameldował się w imieniu Kierownictwa Powiatowego NSDAP Waldrode (Kraj Warty)" w Walsrode [!] w Północnozachodnich Niemczech, gdzie spotkało się tam wówczas 800 mieszkańców powiatu gostynińskiego, (w:) Ibidem, s LZ z LZ z , s. 7; Ibidem z , s Ibidem z , s Ostdeutscher Beobachter" (dalej OB) z ; Reichsband Adressenwerk...op. cit., s. 27; ~orion47/nsdap/gauwartheland.htm. 20 LZ z , s. 6; NSG z LZ z , s Pg - towarzysz partyjny. 23 LZ z , s. 4; patrz także BL LB B 162/7798, k LZ z , s. 6; Ibidem z , s Wizyta Greisera w Gostyninie została zaplanowana właściwie na r., została jednak ze względu na jego odwiedziny u Hitlera w kwaterze głównej w Wilczym Szańcu przesunięta o kilka dni; patrz P. Klein, Die Gettoverwaltung Litzmannstadt" 1940 do 1944, Hamburg 2009, s OB z , s LZ z , s. 6; Ibidem z , s. 6; Ibidem z , s Ibidem z , s BA LB B 162/7801, k Do Volksdeutschen Selbstschutz" należało w powiecie Gostynin 150 z około Volksdeutschów; Ch. Jansen, A. Wecknecker, Der Volksdeutsche Selbstschutz" in Polen 1939/1940, Monachium 1992, s. 73, przyp BA LB B 162/7800, k. 185 i nst. 3 0 NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /2 3 9

12 31 Przyjechał z Bydgoszczy i był wcześniej zatrudniony na pełen etat w Niemieckim Związku Narodowym; BA LB B 162/7800, k Jednostki SA i SS porównywalne z regimentem; patrz Der Neue Brockhaus, Lipska 1942, 2. wydanie, t. 4, s BA LB B 162/7800, k Ibidem, k. 50. Według innej relacji SA składały się w Gostyninie z 50 mężczyzn, (w:) Ibidem, k Listonosz w Zarządzie Miasta Gostynin; poległ w czasie wojny, (w:) Ibidem, k Ślusarz; właściciel warsztatu naprawczego, (w:) Ibidem, k Zatrudniony na kolei, (w:) Ibidem, k. 206, Ibidem 162/29302, k Zatrudniony na kolei, (w:) Ibidem, 162/7800, k. 185 i nst. 39 Zatrudniony na kolei, (w:) Ibidem, k. 206, Ibidem 162/29302, k. 168 i nst. 40 Porównaj Der Neue... op. cit. s Formacja odpowiadająca batalionowi SA i SS = BA LB B 162/7800, k Ibidem, k. 140, Więcej patrz przypis Urodzony w Słubicach, poległ koło Losowaja, (w:) Ibidem 162/7800, k. 1 i Urodzony w Gostyninie; zatrudniony w Urzędzie Skarbowym Waldrode, poległ koło Golubiza, (w:) Ibidem, k Ibidem. 49 Urodzony , zmarł w Hamm, (w:) Ibidem 162/7798, k. 200; Ibidem 162/7799, k Nauczyciel rolnictwa, zatrudniony w rolnictwie, (w:) Ibidem 162/ 7800, k Pomocnik wartownika w Gostyninie, zmarł w Wiedniu, (w:) Ibidem 162/7799, k. 106; Ibidem 162/7800, k. 17, Der Neue... op. cit., Lipsk 1941, s Patrz NSG z ; LZ z , s. 5; Ibidem z , s = Parteigenossin (członkini partii) 55 LZ z , s. 5. Przypuszczalnie Hildegard Kornacker. 56 Rogalla, Porządki... op. cit., s / Plocker Tageblatt" 1941, nr HJ składa się z czterech struktur: Hitler-Jugend" w wąskim tego słowa znaczeniu (dla młodzieży pomiędzy 14 a 18 rokiem życia), Niemieckiego Młodego Narodu" (dla chłopców pomiędzy 10 a 14 rokiem życia), Związku Dziewcząt Niemieckich" (skrót BDM, dla dziewcząt pomiędzy 14 a 18 rokiem życia) i Związku Młodych Dziewcząt" (dla dziewcząt pomiędzy 10 a 14 rokiem życia); porównaj Der Neue... op. cit., s LZ z , s Hitler-Jugend" była podzielona na 40 obszarów, te znowu na mniejsze, w tym Banne", Stämme", Gefolgschaften", Scharen" i Kameradschaften". 62 LZ z , s. 5; Ibidem z , Ibidem z , Ibidem z LZ z , s Organizacja tworzenia i kontroli czasu wolnego ludności niemieckiej. KdF" organizuje w Gostyninie m.in. przedstawienie jak Nazl Eisele. Lustiger Bayrischer Abend - das bayerische Original aus Garmisch Partenkirchen mit seiner Truppe" (dnia ). Terminy były podawane m.in. w Kalendarzu Kulturalnym Kraju Warty", dodatku do Wartheland. Zeitschrift für Aufbau und Kultur im deutsche Osten" LZ z , s LZ z , s. 5. Siedziba mieściła się prawdopodobnie w domu rodziny Józefowicz przy ul. Floriańskiej 20. Funkcję kierownika powiatowego pełnił radca geodezyjny Heinrich Manfrass. 67 LZ z , s. 6; Ibidem z , s. 6. Żył po wojnie w Bawarii; BA LB B 162/7799, k. 36; Ibidem 162/7800, k Zmarł w maju 1942, (w:) LZ z , s LZ z , s Das Neue... op. cit., s LZ z , s Das Neue... op. cit., s Patrz generalnie instruktywna grafika Budowa Administracji w Prowincji Kraj Warty (stan: ), wydrukowano (w:) M. Alberti, Die Verfolgung und Vernichtung der Juden im Reichsgau Wartheland , Wiesbaden 2006, s. 66. Patrz: RMBIiV 1942, s. 159; Taschenbuch für Verwaltungsbeamten" 1942, Berlin 1942, t. 59, s LZ z , s. 7; rysunki i rzuty są odwzorowane (w:) Helmigk, Aufbauarbeit des Landbaumeisterseminars b e i der Gauselbstverwaltung im Reichgau Warteland, (w:) Wartheland. Zeitschrift für Aufbau und Kultur im deutschen Osten" 1942, Jg. 2, z. 7/9 (w nim Bauen im Wartheland", lipiec 1942, s , w szczególności s. 46 i następna, 49 i następna). RGBl część I 1939, s Porównaj artykuł komisarza urzędowego Gerth Die Amtskommissare und Innere Vorläufer", (w:) LZ z , s. 4. Konarska-Pabiniak, Nowe fakty... op. cit. LZ z , s. 6. Relacja Otto Lipskiego; BA LB B 162/29302, k Fröhlich żył do około 1971 r. w Domu Starców na wyspie Morza Bałtyckiego Rügen, wówczas DDR, (w:) Ibidem 162/7799, k. 111, 119. Mieszkał po wojnie w DDR, (w:) Ibidem. Od lipca 1943 r. inspektor, patrz LZ z , s. 3; Arno Dost zmarł w Kamen (Nadrenia Westfalia), jednak daty śmierci nie udało się ustalić, (w:) Ibidem. = hektar. Miejska łaźnia dysponowała jedną łaźnią ciepłą, która była otwarta w sobotę wieczorem i w niedzielę, (w:) LZ z , s. 6. = stoisko do sprzedaży niskogatunkowego, ale nieszkodzącego zdrowiu mięsa. Patrz Ibidem: W Waldrode urządzono jatki miejskie, które okazały się nadzwyczaj potrzebne. Do tej pory dostarczano małowartościowe mięso tylko Żydom. Obecnie otrzymują oni jeszcze tylko koninę, podczas gdy jatki dostępne są teraz dla ludności polskiej. = zakład do usuwania i utylizacji odchodów zwierzęcych. LZ z , s. 6. Ibidem z , s. 7. Relacja z otwarcia kina powiatowego w gostynińskiej remizie OSP w LZ z , s. 6; Ibidem z , s. 5. LZ z , s. 7. LZ z , s. 6. LZ z , s. 5. LZ z , s. 5; był jednocześnie referentem powiatowym do spraw zapobiegania szkodom. LZ z , s. 4. Raporty pracownicze Zakładu Kształcenia Nauczycieli z lat , (w:) Archiwum Państwowym w Poznaniu, Zespół 53/299/0 Namiestnik Rzeszy w Okręgu Kraj Warty - Poznań, seria: 3.3 szkoły, jednostka: LZ z , s. 6. Relacja nadleśniczego Fritz Türke, (w:) BA LB B 162/7801, k Patrz: ww.ogrodywspom nien.pl/index/show d/ Więcej Szubska-Bieroń, II wojna światowa... op. cit., s , 538, 557, 559. Relacja Arno Dost, (w:) BA LB B 162/7649, k. 330; patrz także Ibidem 162/7799, k Anatol Spyridonow, syn Sergiusza, zmarł w 1972 r. we Wrocławiu. Patrz rozporządzenie o urzędach obwodowych Naczelnego Prezydium Finansowego i urzędów skarbowych na włączonych terenach wschodnich z dnia , (w:) Dziennik Urzędowy Finansowego Zarządu Rzeszy (dalej: RFBl) 1940, s. 305 i następne; Karl Groth, RFBl, wyd. 8, Berlin i inne 1944, s. 38, 47. BA LB B 162/7800, k. 107; Ibidem 162/29303, k. 284 i nst. Ibidem, 162/7800, k. 107, 209. Według Remusa powinien być jeszcze jakiś jeden kierownik urzędu skarbowego; Ibidem 162/29303, k. 284 i nst. Ibidem, nr 22. Ibidem. W. Arning i A. Reichert, Verwaltungs-Jahrbuch für die Beamten und Angestellten der Arbeitseinsatzverwaltung, Berlin 1941, s. II 193. Ibidem 1942/43, Berlin 1942, t. 2, s. II 77. Dotychczasowy Oddział Kutno Urzędu Skarbowego Koło został przekształcony pod koniec 1941 r. w samodzielny Urząd Skarbowy w Kutnie, (w:) LZ z , s. 5. NOTATKI PŁOCKIE» 2014» 2 /