Zobowiązania kontraktowe II Kontrakty realne

Transkrypt

1 Prawo rzymskie i tradycja romanistyczna XVI/ Zobowiązania kontraktowe II Kontrakty realne Jakub Urbanik Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego Wydziału Prawa i Administracji U.W.

2 Syllabus realność kontraktów: zasady ogólne (i późniejsze nawiązania) zastaw sposoby jego realizacji użyczenie depozyt oraz ich postaci świadczenia nieodpłatne i ich rola w obrocie prawno-społecznym mutuum/pożyczka: mutuum jako kontrakt ścisłego prawa kwestia (nie)opłatności pożyczki: od czasu rzymskich po teraźniejszość od realności po konsensualność kontrakt literalny teoria prawa a praktyka w zawiązywaniu kontraktów (Sulpicjusze z Puteoli) Inst. IX 37 iii; 40 U podstaw VI

3 nudum pactum obligationem non parit rzymski nominalizm kontraktowy kontrakty nazwane i ich klasyfikacja G : Lecz najpierw rozważmy te, które powstają z kontraktu. Tych zaś są cztery rodzaje: zaciąga się bowiem zobowiązanie albo rzeczą, albo słowami, albo pismem, albo [tylko] zgodą.

4 nudum pactum obligationem non parit rzymski nominalizm kontraktowy kontrakty nazwane i ich klasyfikacja G : Lecz najpierw rozważmy te, które powstają z kontraktu. Tych zaś są cztery rodzaje: zaciąga się bowiem zobowiązanie albo rzeczą, albo słowami, albo pismem, albo [tylko] zgodą. realne werbalne literalne konsensualne

5 Typowość kontraktów realne werbalne literalne konsensualne pożyczka użyczenie stypulacja (sponsio) kontrakt literalny kupno/sprzedaż najem przechowanie zastaw nominalizm kontraktowy zlecenie spółka Consensus / porozumienie przeniesienie detencji rzeczy formułka słowna pytania/odpowiedzi wpis w księdze rachunkowej porozumienie w dowolnej formie

6 Kontrakty realne realne pożyczka użyczenie przechowanie zastaw mutuum commodatum depositum pignus przeniesienie detencji rzeczy

7 Kontrakty realne realne pożyczka użyczenie przechowanie zastaw mutuum commodatum depositum pignus przeniesienie detencji rzeczy prawo wulgarne depozyt<->komodat

8 Kontrakty realne realne pożyczka użyczenie przechowanie zastaw mutuum commodatum depositum pignus przeniesienie detencji rzeczy prawo wulgarne depozyt<->komodat common law: bailment

9 Kontrakty realne realne pożyczka użyczenie przechowanie zastaw mutuum commodatum depositum pignus przeniesienie detencji rzeczy prawo wulgarne depozyt<->komodat common law: bailment współcześnie opisywane raczej jako czyste relacje zobowiązujące

10 Geneza kontraktów realnych Wykład XV Jak umożliwić drugiej osobie korzystanie z rzeczy jak skutecznie zobowiązać drugiego do zwrotu?

11 Geneza kontraktów realnych Wykład XV Jak umożliwić drugiej osobie korzystanie z rzeczy jak skutecznie zobowiązać drugiego do zwrotu? Fiducia Nexum

12 Geneza kontraktów realnych Wykład XV Jak umożliwić drugiej osobie korzystanie z rzeczy jak skutecznie zobowiązać drugiego do zwrotu? Fiducia Nexum cum creditore contracta

13 Geneza kontraktów realnych Wykład XV Jak umożliwić drugiej osobie korzystanie z rzeczy jak skutecznie zobowiązać drugiego do zwrotu? Fiducia Nexum cum creditore contracta cum amico contracta

14 Geneza kontraktów realnych Wykład XV Jak umożliwić drugiej osobie korzystanie z rzeczy jak skutecznie zobowiązać drugiego do zwrotu? Fiducia Nexum cum creditore contracta cum amico contracta zniesienie nexum (lex Poetelia Papiria 326 p.n.e.)

15 Geneza kontraktów realnych Wykład XV Jak umożliwić drugiej osobie korzystanie z rzeczy jak skutecznie zobowiązać drugiego do zwrotu? Fiducia Nexum cum creditore contracta cum amico contracta zniesienie nexum (lex Poetelia Papiria 326 p.n.e.) pactum fiduciae nieformalne porozumienie o zwrocie

16 Geneza kontraktów realnych Wykład XV Jak umożliwić drugiej osobie korzystanie z rzeczy jak skutecznie zobowiązać drugiego do zwrotu? Fiducia Nexum cum creditore contracta cum amico contracta zniesienie nexum (lex Poetelia Papiria 326 p.n.e.) pactum fiduciae nieformalne porozumienie o zwrocie Pignus

17 Geneza kontraktów realnych Wykład XV Jak umożliwić drugiej osobie korzystanie z rzeczy jak skutecznie zobowiązać drugiego do zwrotu? Fiducia Nexum cum creditore contracta cum amico contracta zniesienie nexum (lex Poetelia Papiria 326 p.n.e.) pactum fiduciae nieformalne porozumienie o zwrocie Pignus Depositum

18 Geneza kontraktów realnych Wykład XV Jak umożliwić drugiej osobie korzystanie z rzeczy jak skutecznie zobowiązać drugiego do zwrotu? Fiducia Nexum cum creditore contracta cum amico contracta zniesienie nexum (lex Poetelia Papiria 326 p.n.e.) pactum fiduciae nieformalne porozumienie o zwrocie Pignus Depositum Commodatum

19 Geneza kontraktów realnych Wykład XV Jak umożliwić drugiej osobie korzystanie z rzeczy jak skutecznie zobowiązać drugiego do zwrotu? Fiducia Nexum cum creditore contracta cum amico contracta zniesienie nexum (lex Poetelia Papiria 326 p.n.e.) pactum fiduciae nieformalne porozumienie o zwrocie Pignus Depositum Commodatum Mutuum

20 Pignus umowa zastawu Zastawca (dłużnik w zobowiązaniu podstawowym) wręcza zastawnikowi (wierzycielowi) swoją rzecz (przeniesienie detencji) Przedmiot zastawu: zasadniczo rzecz oznaczona indywidualnie zarówno ruchoma, jak i nieruchoma; wyjątkowo rzeczy oznaczone gatunkowo Cel umowy: umocnienie zobowiązań, faktyczna akcesoryjność umowy zastawu Wykład XII

21 Pignus umowa zastawu w prawie klasycznym: umowa dobrej wiary, dwustronnie zobowiązująca nierównoczesna zastawnik: obowiązek strzeżenia (custodia) zastawu; zastawnik nie może używać rzeczy (używając popełnia kradzież używania, furtum usus Wykład XXI zastawca zwraca zastawnikowi poniesione nakłady skargi: actio pigneraticia [in personam] directa/contraria skarga z tytułu zastawu wprost i odwrotna Wykład XII

22 modyfikacja pacta Zastaw w prawie klasycznym umową dobrej wiary: Realizacja zastawu: lex commissoria (klauzula przepadku) [zakazana przez Konstantyna Wielkiego] pactum de vendendo [naturale negotii umowy zastawu w czasach klasycznych] porozumienie o sprzedaży, obowiązek oddania nadwyżki dłużnikowi pactum antichreticum porozumieniu o używaniu rzeczy zastawnej

23 Commodatum umowa użyczenia Kommodans (użyczający) wręcza kommodatariusowi (biorącemu w użyczenie) swoją rzecz (przeniesienie detencji) terminologia (por. Code Civil 1874) Przedmiot użyczenia: zasadniczo rzecz oznaczona indywidualnie, ruchoma; niezużywalna Cel umowy i jej nieodpłatność

24 Commodatum umowa użyczenia w prawie klasycznym: umowa dobrej wiary, dwustronnie zobowiązująca nierównoczesna kommodatarius: obowiązek strzeżenia (custodia); używa rzeczy zgodnie z przeznaczeniem/umową (inaczej popełnia kradzież używania, furtum usus kommodans zwraca kommodatariusowi poniesione nakłady nie może zabrać rzeczy przed czasem: kradzież rzeczy swojej furtum rei suae, odpowiada za dolus/culpa lata skargi: actio commodati directa/contraria skarga z użyczenia wprost i odwrotna Wykład XXI

25 Odpowiedzialność kommodatariusa Prawo poklasyczne: exactissima diligentia (zamiast custodia) przejęta w wiekach średnich kodeksowo odpowiedzialność oparta na winie ( 1880 CC roztropnie, ongiś jak dobry ojciec rodziny culpa levis in abstracto) prawo polskie: wina, ryzyko, ale przypadku nieuprawnionego użycia, albo oddania osobie trzeciej ( 714 KC por. furtum usus)

26 Depositum umowa przechowania Deponent (dający w przechowanie) wręcza depozytariuszowi (biorącemu w przechowanie) swoją rzecz (przeniesienie detencji) Przedmiot przechowania: zasadniczo rzecz oznaczona indywidualnie, ruchoma; niezużywalna; Cel umowy i jej nieodpłatność

27 Depositum umowa przechowania w prawie klasycznym: umowa dobrej wiary, dwustronnie zobowiązująca nierównoczesna Depozytariusz ma strzec rzeczy, odpowiada jednak tylko za dolus (i może) culpa lata Dolus w działaniu mniej starannym niż w swoich sprawach wyłączny interes deponenta Interes depozytariusza? nie może używać rzeczy (furtum usus) deponent zwraca depozytariusz poniesione nakłady actio depositi directa/contraria skarga z tytułu depozytu wprost i odwrotna

28 Depositum umowa przechowania Depozytariusz ma strzec rzeczy, odpowiada jednak tylko za dolus (i może) culpa lata nie może używać rzeczy (furtum usus) Początki depozytu (Ustawa XII Tablic?) depositum miserabile depozyt konieczny pierwotnie odpowiedzialność deliktowa stąd i później skarga na podwójną wartość rzeczy (por. common law breach of contract/tort?) depozyt sekwestrowy na czas procesu (wyjątkowa ochrona interdyktalna detentora)

29 Depositum irregulare depozyt nieprawidłowy: rzeczy oznaczone gatunkowo (zamienne), zużywalne (pieniądze) możliwa geneza rola porozumienia o możliwości używania przez depozytariusza obowiązek zwrotu takich samych rzeczy (wzrost odpowiedzialności?) przemiana w pożyczkę przy użyciu pieniędzy genus perire non censentur nie uważa się, by gatunek mógł zginąć funkcja (funkcjonalnie zbliżona do pożyczki: użyteczność konstrukcji pactum odsetkowe (umowa dobrej wiary) Pothier odrzuca depozyt nieprawidłowy (brak w CC, obecny w BGB 700 i KC 845 traktowany analogicznie do pożyczki)

30 Nieodpłatność świadczeń Depozyt, komodat, mandat (por. też prekarium) rola nieodpłatnych świadczeń w systemie klienteli i patronatu kontekst socjobiologiczny (altruizm zwrotny) kultura obdarowywania /wdzięczności problemy dogmatyczne: causa consideration wykształcenie się odpłatności przechowania: nieodpłatne Code civil 1917 (ale dopuszcza się odpłatność 1928) odpłatność: BGB, KC.

31 Mutuum umowa pożyczki G. III 90. Rzeczą zaciąga się zobowiązanie na przykład dając pożyczkę; danie pożyczki możliwe jest tylko w tych rzeczach, które można zważyć, policzyć i zmierzyć, na przykład: policzonym pieniądzu, winie, oliwie, ziarnie, spiżu, srebrze czy złocie. Te zaś rzeczy licząc, mierząc lub ważąc dajemy po to, aby stały się [własnością] przyjmującego, i aby zostały nam oddane nie te same, lecz inne tej samej natury. Stąd też nazywa się pożyczkę (mutuum), bo tak tobie dano, aby moje stało się twoim.

32 Mutuum umowa pożyczki Pożyczkodawca przelicza i wręcza (datio et numeratio) pożyczkobiorcy określoną ilość rzeczy oznaczonych gatunkowo przejście własności Przedmiot: rzeczy oznaczone gatunkowo, zużywalne kontrakt jednostronnie zobowiązujący, ścisłego prawa

33 Mutuum umowa pożyczki pożyczkobiorca ma zwrócić taką samą ilość takich samych rzeczy przejście własności genus perire non censentur nie uważa się, by gatunek mógł zginąć casum sentit dominus właściciel ponosi ryzyko przypadkowej utraty rzeczy Cel umowy i jej strukturalna nieodpłatność skarga: condictio (actio certi) Wykład XVI

34 Mutuum jako kontrakt ścisłego prawa D. XII : Ulpian, 26 komentarza do Edyktu: Jeśli dam ci dziesięć, tak abyś był mi winny dziewięć, Prokulus twierdzi i słusznie że tym prawem nie jestem ci winien więcej niż dziewięć. Lecz jeśli dam w taki sposób, abyś był mi winny jedenaście, Prokulus sądzi, że więcej niż dziesięć żądać nie mogę.

35 Mutuum jako kontrakt ścisłego prawa D. XII : Ulpian, 26 komentarza do Edyktu: Jeśli dam ci dziesięć, tak abyś był mi winny dziewięć, Prokulus twierdzi i słusznie że tym prawem nie jestem ci winien więcej niż dziewięć. Lecz jeśli dam w taki sposób, abyś był mi winny jedenaście, Prokulus sądzi, że więcej niż dziesięć żądać nie mogę. 1. element konsensualny

36 Mutuum jako kontrakt ścisłego prawa D. XII : Ulpian, 26 komentarza do Edyktu: Jeśli dam ci dziesięć, tak abyś był mi winny dziewięć, Prokulus twierdzi i słusznie że tym prawem nie jestem ci winien więcej niż dziewięć. Lecz jeśli dam w taki sposób, abyś był mi winny jedenaście, Prokulus sądzi, że więcej niż dziesięć żądać nie mogę. 1. element konsensualny 2. kwestia odestek

37 CAIUS AQUILIUS IUDEX ESTO. SI PARET NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO DECEM MILIA SESTERTIUM DARE OPORTERE, QUO DE RE AGITUR, CAIUS AQUILIUS IUDEX NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO DECEM MILIA SESTERIUM CONDAMNATO, SI NON PARET ABSOLVITO. CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI SIĘ OKAŻE, ŻE NUMERIUS NEGIDIUS, POWINIEN DAĆ NA PODSTAWIE IUS CIVILE 1 0 T Y S I Ę C Y S E S T E R C Ó W A U L U S O W I AGERIUSOWI, O CO TOCZY SIĘ TEN SPÓR, TO NIECH SĘDZIA CAIUS AQUILIUS ZASĄDZI 10 TYSIĘCY OD NUMERIUSA NEGIDIUSA DLA AULUSA AGERIUSA; JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI.

38 Condictio condictio (actio certi) skarga o należność konkretnej rzeczy condictio certae creditae pecuniae condictio certae creditae rei condictio triticaria SI PARET DARE OPORTERE POWINIEN DAĆ NA PODSTAWIE IUS CIVILE

39 Condictio SI PARET DARE OPORTERE POWINIEN DAĆ NA PODSTAWIE IUS CIVILE obowiązek do dare (przeniesienia [na powrót] własności na wierzyciela powstaje: po policzeniu i wręczeniu pieniędzy złożeniu obietnicy stypulacyjnej wpisaniu należności do księgi finansowej wypłaty nienależnego świadczenia nie tworzy go gołe porozumienie (pactum) condictio jest skargą właściwą dla pożyczki, kontraktu literalnego, stypulacji oraz o zwrot nienależnego świadczenia

40 (nie)odpłatność pożyczki mutuum umowa przyjacielska? odsetki zatem trzeba zastrzec stypulacją (by stworzyć podstawę do dare) ograniczenie wymiaru odsetek: przesłanki czasy Ustawy XII Tablic: 1/12 kapitału (skala roczna? miesięczna? ile miesięcy ma rok?)

41 (nie)odpłatność pożyczki mutuum umowa przyjacielska? odsetki zatem trzeba zastrzec stypulacją (by stworzyć podstawę do dare) ograniczenie wymiaru odsetek: przesłanki czasy Ustawy XII Tablic: 1/12 kapitału (skala roczna? miesięczna? ile miesięcy ma rok?) 8 1/3%

42 (nie)odpłatność pożyczki mutuum umowa przyjacielska? odsetki zatem trzeba zastrzec stypulacją (by stworzyć podstawę do dare) ograniczenie wymiaru odsetek: przesłanki czasy Ustawy XII Tablic: 1/12 kapitału (skala roczna? miesięczna? ile miesięcy ma rok?) 10% 8 1/3%

43 (nie)odpłatność pożyczki mutuum umowa przyjacielska? odsetki zatem trzeba zastrzec stypulacją (by stworzyć podstawę do dare) ograniczenie wymiaru odsetek: przesłanki czasy Ustawy XII Tablic: 1/12 kapitału (skala roczna? miesięczna? ile miesięcy ma rok?) 83 1/3 % 10% 8 1/3%

44 (nie)odpłatność pożyczki mutuum umowa przyjacielska? odsetki zatem trzeba zastrzec stypulacją (by stworzyć podstawę do dare) ograniczenie wymiaru odsetek: przesłanki czasy Ustawy XII Tablic: 1/12 kapitału (skala roczna? miesięczna? ile miesięcy ma rok?) 100 % 83 1/3 % 10% 8 1/3%

45 (nie)odpłatność pożyczki mutuum umowa przyjacielska? odsetki zatem trzeba zastrzec stypulacją (by stworzyć podstawę do dare) ograniczenie wymiaru odsetek: przesłanki czasy Ustawy XII Tablic: 1/12 kapitału (skala roczna? miesięczna? ile miesięcy ma rok?) 100 % 83 1/3 % 10% 8 1/3% czy to dużo czy mało? pożyczki udzielane w zbożu

46 (nie)odpłatność pożyczki Leges sumptuariae (w tym przepisy karne) koniec Republiki 12% (6% wprowadza Aleksander Sewer dla sentatorów) Justynian 6% (ogólna) 4% (senatorowie) 8% (kupcy, bankierzy) zakaz anatocyzmu Wieki średnie i współczesność przesłanki zakazu lichwy nakazy religijne solidarność społeczna

47 odpłatność pożyczki: pożyczka morska Pożyczka na zakup towaru transportowanego drogą morską podlega zwrotowi, tylko jeśli statek dotrze szczęśliwie do portu przeznaczenia ryzyko ponosi zatem wierzyciel wynagrodzeniem jest dopuszczenie bardzo wysokich (nawet wielokrotnie przekraczających kapitał) odsetek zawierana w formie stypulacji (stypulacja penalna?) por. pierwsze postaci umowy ubezpieczenia pożyczki często udzielane przez spółki (racjonalizacja ryzyka handlowego)

48 Kwestia realności pożyczki

49 Kwestia realności pożyczki: datio D. XII 1.15: Ulpian, z ks. 31 komentarza do Edyktu: Odnośnie pożyczonych pieniędzy mają zastosowanie szczególne zasady. Jeśli bowiem polecę swojemu dłużnikowi dać ci pieniądze, stajesz się zobowiązany w stosunku do mnie, chociażbyś nie przyjął moich pieniędzy. I to co prawdziwe jest dla dwóch osób, za prawdziwe przyjąć należy w odniesieniu do tej samej osoby: jeśli byłbyś mi winien pieniądze z powodu mandatu, a zostałoby uzgodnione, że zatrzymasz je tytułem pożyczki, wydaje się, że w ten sposób pieniądze przejdą ode mnie do ciebie.

50 Kwestia realności pożyczki: datio D. XII 1.15: Jeśli bowiem polecę swojemu dłużnikowi dać ci pieniądze, stajesz się zobowiązany w stosunku do mnie, chociażbyś nie przyjął moich pieniędzy JA TY MÓJ DŁUŻNIK

51 Kwestia realności pożyczki: datio D. XII 1.15: Jeśli bowiem polecę swojemu dłużnikowi dać ci pieniądze, stajesz się zobowiązany w stosunku do mnie, chociażbyś nie przyjął moich pieniędzy JA TY iussum MÓJ DŁUŻNIK

52 Kwestia realności pożyczki: datio D. XII 1.15: Jeśli bowiem polecę swojemu dłużnikowi dać ci pieniądze, stajesz się zobowiązany w stosunku do mnie, chociażbyś nie przyjął moich pieniędzy JA TY iussum MÓJ DŁUŻNIK datio pecuniae

53 Kwestia realności pożyczki: datio D. XII 1.15: Jeśli bowiem polecę swojemu dłużnikowi dać ci pieniądze, stajesz się zobowiązany w stosunku do mnie, chociażbyś nie przyjął moich pieniędzy JA mutuum TY iussum MÓJ DŁUŻNIK datio pecuniae

54 Kwestia realności pożyczki: datio D. XII 1.15: Jeśli bowiem polecę swojemu dłużnikowi dać ci pieniądze, stajesz się zobowiązany w stosunku do mnie, chociażbyś nie przyjął moich pieniędzy JA mutuum TY iussum fikcyjna datio I MÓJ DŁUŻNIK datio pecuniae

55 Kwestia realności pożyczki: datio D. XII 1.15: Jeśli bowiem polecę swojemu dłużnikowi dać ci pieniądze, stajesz się zobowiązany w stosunku do mnie, chociażbyś nie przyjął moich pieniędzy JA mutuum fikcyjna datio II TY iussum fikcyjna datio I MÓJ DŁUŻNIK datio pecuniae

56 Kwestia realności pożyczki: datio D. XII 1.15: Jeśli bowiem polecę swojemu dłużnikowi dać ci pieniądze, stajesz się zobowiązany w stosunku do mnie, chociażbyś nie przyjął moich pieniędzy JA mutuum fikcyjna datio II TY iussum fikcyjna datio I MÓJ DŁUŻNIK datio pecuniae Przekaz

57 Przekaz Delegatio wierzyciel (delegans przekazujący) poleca swojemu dłużnikowi (delegatus przekazany) by ten przekazał pieniądze stanowiące dług jako pożyczkę osobie trzeciej (delegatarius odbiorca przekazu) dochodzi do zawarcia pożyczki między delegansem a delegatariuszem wierzyciel poleca osobie trzeciej (delegatariusowi) by wziął pieniądze mające stanowić pożyczkę od jego dłużnika

58 Przekaz Delegatio wierzyciel (delegans przekazujący) poleca swojemu dłużnikowi (delegatus przekazany) by ten przekazał pieniądze stanowiące dług jako pożyczkę osobie trzeciej (delegatarius odbiorca przekazu) delegans delegatarius delegatus

59 Przekaz Delegatio wierzyciel (delegans przekazujący) poleca swojemu dłużnikowi (delegatus przekazany) by ten przekazał pieniądze stanowiące dług jako pożyczkę osobie trzeciej (delegatarius odbiorca przekazu) delegans delegatarius delegatus por. umowa przekazu umowy dot. rozliczeń bankowych

60 Kwestia realności pożyczki: datio I to co prawdziwe jest dla dwóch osób, za prawdziwe przyjąć należy w odniesieniu do tej samej osoby: jeśli byłbyś mi winien pieniądze z powodu mandatu, a zostałoby uzgodnione, że zatrzymasz je tytułem pożyczki, wydaje się, że w ten sposób pieniądze przejdą ode mnie do ciebie. JA mandatum TY

61 Kwestia realności pożyczki: datio I to co prawdziwe jest dla dwóch osób, za prawdziwe przyjąć należy w odniesieniu do tej samej osoby: jeśli byłbyś mi winien pieniądze z powodu mandatu, a zostałoby uzgodnione, że zatrzymasz je tytułem pożyczki, wydaje się, że w ten sposób pieniądze przejdą ode mnie do ciebie. JA mandatum TY

62 Kwestia realności pożyczki: datio I to co prawdziwe jest dla dwóch osób, za prawdziwe przyjąć należy w odniesieniu do tej samej osoby: jeśli byłbyś mi winien pieniądze z powodu mandatu, a zostałoby uzgodnione, że zatrzymasz je tytułem pożyczki, wydaje się, że w ten sposób pieniądze przejdą ode mnie do ciebie. JA JA TY mandatum TY

63 Kwestia realności pożyczki: datio I to co prawdziwe jest dla dwóch osób, za prawdziwe przyjąć należy w odniesieniu do tej samej osoby: jeśli byłbyś mi winien pieniądze z powodu mandatu, a zostałoby uzgodnione, że zatrzymasz je tytułem pożyczki, wydaje się, że w ten sposób pieniądze przejdą ode mnie do ciebie. JA JA spełnienie: datio ficticia I TY mandatum TY

64 Kwestia realności pożyczki: datio I to co prawdziwe jest dla dwóch osób, za prawdziwe przyjąć należy w odniesieniu do tej samej osoby: jeśli byłbyś mi winien pieniądze z powodu mandatu, a zostałoby uzgodnione, że zatrzymasz je tytułem pożyczki, wydaje się, że w ten sposób pieniądze przejdą ode mnie do ciebie. JA JA spełnienie: datio ficticia I TY mandatum wypłata: datio ficticia II TY

65 Kwestia realności pożyczki: datio Ulpian przyjmuje jako ius singulare fikcję wypłaty (wcześniejszy sceptycyzm Juliana/Afrikanusa) praktyczność rozwiązania depozyt nieregularny: prototyp umowy depozytu bankowego?

66 Depozyt nieregularny D. XIII 1.9.9: Ulpian, ks 26 komentarza do Edyktu: Złożyłem u ciebie w depozycie dziesięć, a potem pozwoliłem ci je użyć. Nerwa i Proculus twierdzą, że jeszcze zanim pieniądze zostaną poruszone, można ich żądać skargą jakby z pożyczki od ciebie. I jest to zdanie prawdziwe, tak jak wydało się Marcellusowi. Samą bowiem wolą (animo) zaczął posiadać. Ryzyko przechodzi zatem na tego, który poprosił o pożyczkę i można przeciw niemu wystąpić z condictio. Różnica w poglądach na objęcie posiadania między szkołami Wykład X

67 Depozyt nieregularny depozyt nieprawidłowy: rzeczy oznaczone gatunkowo (zamienne), zużywalne (pieniądze) funkcja (funkcjonalnie zbliżona do pożyczki: użyteczność konstrukcji pactum odsetkowe (umowa dobrej wiary) kontrakt bankowy paratheke w Egipcie greckim i rzymskim genus perire non censentur nie uważa się, by gatunek mógł zginąć

68 Contractus mohatrae D. XII 1.11 pr.: Ulpian, ks. 26 komentarza do Edyktu: Poprosiłeś mnie, abym pożyczył ci pieniądze. Ponieważ ich nie miałem, dałem ci misę lub bryłę złota, abyś ją sprzedał i użył pieniądze. Jeśli sprzedasz, sądzę, że doszło do pożyczenia pieniędzy.

69 Contractus mohatrae A jeśli utracisz misę czy bryłę bez niedbalstwa z twej strony, zanim mógłbyś ją sprzedać? Powstaje pytanie czy strata jest po mojej czy twojej stronie. Wydaje mi się zaiste prawdziwe rozróżnienie wskazane przez Nerwę, które można ogólnie sprowadzić do tego: czy miałem zamiar sprzedać misę czy też nie. Jeśli bowiem miałem ją zamiar sprzedać strata następuje po mojej stronie, tak jakbym dał ją komukolwiek innemu, aby została sprzedana. Lecz jeśli nie było mym zamiarem, by ją sprzedać, lecz to było przyczyną sprzedaży, abyś użył pieniądze, strata będzie po twojej stronie, a zwłaszcza jeśli pożyczyłem ci pieniądze bez odsetek. interes kontrahenta zwiększa jego/jej standard odpowiedzialność

70 Contractus mohatrae A B

71 Contractus mohatrae A B

72 Contractus mohatrae A B 1000

73 Contractus mohatrae A B 1000

74 Contractus mohatrae A B 1000

75 Contractus mohatrae A B 1000

76 Contractus mohatrae A B

77 Contractus mohatrae A B dwie (pozornie) niezależne umowy ukrywają niedozwolone odsetki

78 Podsumowanie pożyczka mutuum użyczenie commodatum przechowanie depositum zastaw pignus podobieństwa - różnice

79 mutuum Jednostronnie zobowiązujące Rzeczy ozn. gatunkowo Oparte na ius strictum Zobowiązane do dania (dare) Przeniesienie właśności Podzielne commodatum pignus (potencjanie) dwustronnie zobowiązujące Rzeczy ozn. indywidualnie W prawie klasycznym oparte na dobrej wierze Zobowiązanie do uczynienia (facere) Przeniesienie detencji niepodzielne depositum

80 Odpowiedzialność dłużnika Mutuum: dłużnik ponosi ryzyko kontraktowe (jako właściciel rzeczy, gatunek nie może zginąć) Depositum: odpowiedzialność za dolus (podstęp) - być może również za culpa lata. Pignus/Commodatum: odpowiedzialność za custodia oraz oczywiście za dolus i omnis culpa Wykład XV

81 Odpowiedzialność dłużnika Mutuum: dłużnik ponosi ryzyko kontraktowe (jako właściciel rzeczy, gatunek nie może zginąć) Depositum: odpowiedzialność za dolus (podstęp) - być może również za culpa lata. Pignus/Commodatum: odpowiedzialność za custodia oraz oczywiście za dolus i omnis culpa Im większa korzyść z kontraktu dla strony, tym (z zasady) większa jej odpowiedzialność Wykład XV

82 PRAESTARE dolum (postęp, wina umyślna) culpam latam (podstawowy brak staranności, grube niedbalstwo, wina nieumyślna) culpam levem (in abstracto/in concrecto) custodiam (obowiązek do ustrzeżenia rzeczy przed przepadkiem: ochrona przed kradzieżą i zniszczeniem przez zwierzę lub osoby trzecie). casum (siła wyższa, vis maior). Wykład XV

83 Stopnie odpowiedzialności dolus culpa lata culpa levis (in abstracto/in concreto) custodia vis maior/casus PRAESTARE Wykład XV

84 Stopnie odpowiedzialności dolus culpa lata odpowiedzialność na zasadzie winy subiektywna culpa levis (in abstracto/in concreto) custodia vis maior/casus odpowiedzialność na zasadzie ryzyka obiektywna PRAESTARE Wykład XV

85 Kontrakty literalne

86 Kontrakty literalne Typy: nomen transcripticium nomen arcarium chirographa/syngraphai funkcja między kontraktem literalnym, a dokumentem funkcja konstytutywna funkcja probatoryjna

87 Definicja u Gajusa Gai : Poprzez pismo powstaje zobowiązanie np. przy wpisach imiennych opartych na przepisaniu (nomina transcripticia). Wpis taki powstaje w dwojaki sposób, albo z przedmiotu na osobę albo z osoby na osobę. w księgach finansowych stron odnotowuje się fikcyjne wpisy wypłaty pieniędzy na rzecz dłużnika (księga wierzyciela) i przyjęcia pieniędzy od wierzyciela (księga dłużnika)

88 Przepisanie z rzeczy na osobę Gai.III 129: Przepisanie z przedmiotu na osobę ma miejsce wtedy, gdy to co mi jesteś winien z tytułu kupna sprzedaży, bądź najmu wpiszę jako wypłacone tobie. Przepisanie z osoby na osobę Gai. III 130: Przepisanie z osoby na osobę następuje jeśli np. to, co jest mi winien Titius wpiszę jako wypłacone tobie, to znaczy, jeśli Titius ciebie podstawił na swoje miejsce.

89 Funkcje przepisanie z rzeczy na osobę umocnienie istniejącego już zobowiązania za pomocą nowacji abstrakcyjny charakter, łatwiejszy sposób dochodzenia, ustalenie należności przepisanie z osoby na osobę cesja wierzytelności, przejęcie długu (czasem w wyniku delegacji) za pomocą nowacji Wykład XXVIII

90 Przypadki wątpliwe (?) Gai : Inna jest podstawa wpisów nazywanych nomina arcaria. Wówczas bowiem zobowiązanie opiera się na rzeczy, nie na piśmie, skoro są ważne tylko wtedy, gdy pieniądze zostały realnie dłużnikowi wypłacone, a wypłacenie tych pieniędzy rodzi zobowiązanie poprzez rzecz. Z tego powodu powiemy prawidłowo, że nomina arcaria nie tworzą nowego zobowiązania, ale są dowodem zawarcia zobowiązania.

91 Przypadki wątpliwe (?) G. III 134. A poza tym zdaje się tworzyć zobowiązania pisemne za pomocą syngraphai i chirographa, to znaczy, że ktoś napisał, że jest winny, albo że ma dać (a bez stypulacji w tej sprawie). Ten typ zobowiązania jest właściwy dla peregrynów Syngraphe chiropraphum i ich funkcja Dokument: funkcja dowodowa czy konstytutywna?

92 Puteoli i Sulpicjusze pożyczka w praktyce

93 Type a quote here. Johnny Appleseed

94 Type a quote here. Johnny Appleseed

95

96

97

98 Type a quote here. Johnny Appleseed

99 Type a quote here. Johnny Appleseed

100 TPSulp. 55 (3 marca 49 n.e.) C(AIO) POMPEIO GA[LLO Q(UINTO)] VERA[NIO] CO(N)SULIBUS V NONAS MAR[TIA]S P(UBLIUS) VERG[ILI]US AM[PLIATUS] SCRIPSI ME ACCEPISSE M[UTU]A E[T DEB]ERE SEX(TO) [GR]ANIO NUM[ENI]O SESTERTIA [QUIN]QUE MI[LLIA NUM]MUM [EA]Q[UE HS V M(ILLIA N(UMMUM) QUAE SUPRA S[CRIPT]A SUNT PR[O]BA RECTE DARI S[TIP]U- LATUS EST S[E]X(TUS) GR[A]NIUS [NUMERIUS] tab I, pag. 2 [SPOPONDI P(UBLIUS) VERGIL]IUS A[MPLIATUS.]

101 TPSulp. 55 (3 marca 49 n.e.) OPONDI P(UBLIUS) VERGIL]IUS A[MPLIATUS.] US EST S[E]X(TUS) GR[A]NIUS [NUMERIUS] T PR[O]BA RECTE DARI S[TIP]U- ]Q[UE HS V M(ILLIA N(UMMUM) QUAE SUPRA S[CRIPT]A IN]QUE MI[LLIA NUM]MUM (TO) [GR]ANIO NUM[ENI]O SESTERTIA ACCEPISSE M[UTU]A E[T DEB]ERE BLIUS) VERG[ILI]US AM[PLIATUS] SCRIPSI NAS MAR[TIA]S IO) POMPEIO GA[LLO Q(UINTO)] VERA[NIO] CO(N)SULIBUS tab I, pag. 2

102 TPSulp. 55 (3 marca 49 n.e.) [SPOPONDI P(UBLIUS)] VERGILIU[S AMPLIATUS.] C(AIO) POM[PEIO] GALLO Q(UINTO) VERA[NIO COS. [V] NONAS MAR[TIA]S P(UBLIUS) [V]ERGILIUS AMPLIATUS SC[RIPSI ME] DEDISSE SEX(TO) GRANIO NUM[ENIO] PIGNORI ARGENTUM P(ONDO) X[ ] PLUS MINUS, QUOD EST SIG[NO] MEO SIGNATUM, AB HS V M(ILLIA) [N](UMMUM) [QUAE] AB EO MUTUA ACCEPI [HAC?] [DIE? PE]R [C]H[IRO]GRAPHUM MEU[M.] ACTUM PUTEO[LIS]. tab I, pag. 1

103 TPSulp. 55 (3 marca 49 n.e.) Za konsulatu Caiusa Pompeiusa Gallusa i Quintusa Veraniusa, na pięć dni przed nonami marca. Ja, Publius Vergilius Ampliatus napisałem, że ja otrzymałem pożyczkę i jestem winien Sextusowi Graniusowi Numeriusowi pięć tysięcy sesterców pieniędzy. I te HS 5 tysięcy pieniędzy wyżej wymienione dokładnie zostanie oddane. Zapytał o to uroczyście Sextus Granius, przyrzekłem (ja) Publius Vergilius Ampliatus. Za konsulatu Caiusa Pompeiusa Gallusa i Quintusa Veraniusa, na pięć dni przed nonami marca. Ja, Publius Vergilius Ampliatus napisałem, że ja dałem Sextusowi Graniusowi Numeriusowi jako zastaw? funtów srebra opieczętowanego moim znakiem za HS 5 tysięcy sesterców pieniędzy, które otrzymałem od niego jako pożyczkę dzisiaj(?) poprzez swoje chirographum. Sporządzono w Puteoli.

104

105

106 Datio & numeratio pecuniae

107 Datio & numeratio pecuniae MUTUUM

108 Datio & numeratio pecuniae MUTUUM

109 Datio & numeratio pecuniae MUTUUM

110 Spondes? Datio & numeratio pecuniae MUTUUM

111 Spondeo Spondes? Datio & numeratio pecuniae MUTUUM

112 Spondeo Spondes? Datio & numeratio pecuniae MUTUUM Interrogatio & responsio

113 Spondeo Spondes? Datio & numeratio pecuniae MUTUUM Interrogatio & responsio SPONSIO

114 Spondeo Spondes? Datio & numeratio pecuniae MUTUUM Interrogatio & responsio conditio certae creditae pecuniae SPONSIO

115 Spondeo Spondes? KASER: Kombinierter Hybridvertrag Datio & numeratio pecuniae MUTUUM Interrogatio & responsio conditio certae creditae pecuniae SPONSIO

116 Spondeo Spondes? KASER: Kombinierter Hybridvertrag Datio & numeratio pecuniae MUTUUM Interrogatio & responsio conditio certae creditae pecuniae SPONSIO

117 Spondeo Spondes? KASER: Kombinierter Hybridvertrag Datio & numeratio pecuniae MUTUUM Interrogatio & responsio conditio certae creditae pecuniae CHIROGRAPHUM SPONSIO

118 Źródła zobowiązań:labeo D. L Ulpianus libro 11 ad Ed.: Labeo libro primo praetoris urbani definit, quod quaedam agantur, quaedam gerantur, quaedam contrahantur: et actum quidem generale verbum esse sive verbis, sive re quid agatur ut in stipulatione vel numeratione: contractum autem ultrocitroque obligatione, quod Graeci συνάλλαγ(α vocant, veluti emptionem venditionem, locationem conductionem, societatem: gestum rem significare sine verbis factam. Labeo w pierwszej księdze o pretorze miejskim ustalił, że co innego [znaczy] działać, co innego prowadzić sprawy, a co innego zawierać kontrakty. Działanie jest bowiem ogólnym terminem opisującym to, co czynimy za pomocą słów czy rzeczy jak w stypulacji czy odliczeniu pieniędzy. Kontrakt to zobowiązanie dwustronne, które Grecy zwą synallagmą (wzajemnością), takie jak kupno sprzedaż, najem/ wynajem, spółka. Prowadzenie spraw określa zaś rzecz uczynioną bez słów.

119 Syllabus Zobowiązania kontraktowe III: kontrakty konsensualne I Kupno sprzedaż: cel, zasady dyskusje o essentialia negotii. Rola konsensusu i jego brak (nawiązanie do doktryny wad oświadczenia woli: błąd). Ryzyko oraz skutek umowy. Kontynentalne nawiązania do doktryny rzymskiej (między modelem niemieckim i francuskim). Odpowiedzialność sprzedawcy za wady i jej geneza Inst. IX 37 vi U podstaw VI 13.1

120

121