Magdalena Rzewuska Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2012 r., sygn. IV CSK 459. Studia Prawnoustrojowe nr 24,

Transkrypt

1 Magdalena Rzewuska Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2012 r., sygn. IV CSK 459 Studia Prawnoustrojowe nr 24,

2 UWM Studia Prawnoustrojowe Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 kw ietnia 2012 r., sygn. IV CSK 459/11, OSNC 2012, nr 10, poz. 122, LEX nr Legitym acja do w ytoczen ia pow ództw a o u sta len ie b ezsk u teczn ości uzn an ia ojcostw a (art k.r.o.) przysługuje także m ężczyźnie, który uznał ojcostw o, w iedząc, że n ie jest b iologiczn ym ojcem dziecka. N in iejsza te z a p rz e są d z iła o u w zględnieniu p rzez S ą d N ajw yższy sk arg i kasacyjn ej p ro k u ra to ra okręgow ego w niesionej od w y ro k u S ą d u O kręgow ego w S ie d lc a c h w sp ra w ie o u s ta le n ie b e z sk u te c z n o ści u z n a n ia ojcostw a. W rzeczonej sk a rd z e podniesiono dw a zarzuty. Po pierw sze, pow ołano się n a n iew łaściw ą w y k ładnię p rz e p isu a rt k.r.o., sp ro w ad zającą się do przyjęcia, że m ężczyzna, k tó ry w chw ili u z n a n ia ojcostw a w iedział, że n ie je s t ojcem biologicznym dziecka, nie m oże w y stąpić z pow ództw em o u sta le n ie b ezsk u teczności u z n a n ia. Po d ru g ie, zarzucono b łę d n ą w y k ład n ię p rz e p isu a rt k.r.o., p o leg ającą n a przyjęciu, że rozpoczęcie b iegu sześciom iesięcznego te rm in u do w n ie sie n ia pow ództw a m oże n a stą p ić zarów no p rzed d n iem u z n a n ia ojcostw a, ja k i p rzed n a ro d zen iem się dziecka. U w zględniając sk a rg ę k asacy jn ą, S ą d N ajw yższy k iero w ał się a rg u m e n ta m i, k tó re w ocenie g lo sato ra n ie w p ełn i z a słu g u ją n a uw zględnienie. P rio ry teto w e znaczenie p rzy u s ta la n iu sto su n k ó w ro d zicielsk ich m a więź biologiczna. W ynika to n ie tylko z now elizacji k o d eksu rodzinnego i o p ie k u ń czego z 2008 r.1, ale też z eu ro p ejsk iej konw encji o s ta tu s ie dziecka pozam ałżeńskiego2. W św ietle pow yższego, zd an iem S ą d u N ajw yższego, legitym ację do w ytoczenia pow ództw a o b ezsk u teczność u z n a n ia ojcostw a p o sia d a k ażdy m ężczyzna nie będący ojcem biologicznym dziecka, k tó ry u z n a ł ojcostwo, n iezależn ie od tego, czy u z n a n ie to m iało m iejsce w dobrej, czy w złej w ierze. S ąd N ajw yższy poró w n ał sy tu ację p ra w n ą, ja k a m ia ła m iejsce przed now elizacją k.r.o., w sk azując, że w św ietle dotychczas obow iązujących p rz e p i sów p ra w n y c h is tn ia ła m ożliw ość p o w o łan ia się p rzez m ężczyznę, k tó ry 1 Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 220, poz. 1431). 2 Konwencja sporządzona w Strasburgu w dniu 15 października 1975 r. (Dz.U. z 1999 r., nr 79, poz. 888).

3 326 Glosy u z n a ł dziecko, n a w adę ośw iadczenia w oli celem u n ie w a ż n ie n ia u z n a n ia. N ad to w skazyw ano, że co do zasa d y u zn ający nie m ógł dochodzić u n ie w a ż n ie n ia u z n a n ia, pow ołując się n a fa k t, że nie je s t on biologicznym ojcem dziecka. W obecnym s ta n ie p ra w n y m je d y n ą p rz e sła n k ą u z a sa d n ia ją c ą dochodzenie bezsk u teczności u z n a n ia ojcostw a, je s t w y k azanie, że u zn ający nie je s t biologicznym ojcem uznanego. W ocenie S ą d u N ajw yższego zarów no w y k ład n ia językow a, celow ościow a, ja k i h isto ry c z n a p rz e p isu a rt k.r.o. sp ro w adza się do tego, że legitym acja do w ytoczenia pow ództw a o u sta le n ie bezsk u teczności u z n a n ia ojcostw a (a rt k.r.o.) p rzy słu g u je m ężczyźnie, k tó ry u z n a ł ojcostw o, n ie z a leżnie od tego, czy w iedział, czy n ie w ied ział o ty m, że nie je s t biologicznym ojcem dziecka. Tego ro d zaju in te rp re ta c ja, ja k p o d k re śla S ąd N ajw yższy, je s t niezw ykle isto tn a, gdyż o p iera się n a zasad zie tzw. p raw d y obiektyw nej, tj. zgodnej z p ra w d ą g en ety czn ą w ięzi z dzieckiem. S tanow isk o S ą d u N ajw yższego nie w ydaje się do końca spójne. A n alizu ją c reg u lację a rt. 78 k.r.o., ra z odw ołano się do w y k ład n i językow ej n in ie jsz e go p rzep isu, in n y m zaś ra z e m w sk azano, że w y k ład n ia g ra m a ty c z n a pow ołanego p rz e p isu p ozostaje sp rzeczna z z a sa d ą racjo n aln o ści ustaw odaw cy. To o s ta tn ie tw ie rd z e n ie dotyczy k w e stii zw iązan ej z te rm in e m dochodzenia p rzez uznającego bezskuteczności u z n a n ia dziecka. Z treści art k.r.o. w ynika w prost, że m ężczyzna ta k i m a te rm in 6 m iesięcy od m om entu, kiedy dow iedział się o tym, że dziecko od niego nie pochodzi. S ąd N ajw yższy u znał zaś, że założenie racjonalności ustaw odaw cy w ym aga przyjęcia, że nie może on rozpocząć się wcześniej niż w d n iu złożenia ośw iadczenia w ty m przedm iocie. M oim zdan iem, sp rzeczne z re g u łą racjo n aln o ści polskiego p raw odaw cy p ozostaje u z n a n ie, że m ężczyzna, k tó ry u z n a ł ojcostw o, w iedząc, że n ie je s t biologicznym ojcem dziecka, m a p raw o te m u zaprzeczyć, k o rz y sta ją c z pow ództw a o b ezsk u teczn o ść u z n a n ia ojcostw a. W ty m celu n ależy odw ołać się do w y k ład n i lite ra ln e j p rz e p isu a rt. 73 k.r.o., w edle k tó rej u z n ać ojcostwo m oże m ężczyzna, k tó ry je s t p rz e k o n a n y o tym, że dziecko pochodzi w łaśn ie od niego. P raw o d aw ca używ a bow iem n a stę p u ją c y c h zw rotów : uznanie ojcostw a n a stę p u je, gdy m ężczyzna, od k tórego dziecko pochodzi.... S ąd zę zatem, że tylko m ężczyzna p rz e k o n a n y w m om encie u z n a n ia o tym, że dziecko g enety czn ie od niego pochodzi, m oże dochodzić w przyszłości bezsk u teczn o ści u z n a n ia 3. W obec tego n a su w a się p y tan ie: czy sam o u z n a n ie p rzez m ężczyznę będącego św iadom ym tego, że dziecko od niego n ie pochodzi, będzie w ów czas zgodne z p raw em? Z d aniem J a c k a Ignaczew skiego, czynność ta k ą n ależy tra k to w a ć ja k o sp rzeczną z u sta w ą. A u to r w sk azu je je d n a k, że w zw iązk u ze z m ia n ą sankcji w tej m a te rii (z niew ażności n a bezskuteczność) n ależy p rz y 3 Por. H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Komentarz do art. 78 k.r.o., [online] < uwer.pl>, dostęp:

4 Glosy 327 jąć, że u z n a n ie dziecka przez m ężczyznę prześw iadczonego o tym, że dziecko od niego n ie pochodzi, n ie sk u tk u je b ezw zględną n iew ażnością u z n a n ia. W zw iązku z ty m n ależy u z n ać za tra fn e stanow isk o, zgodnie z k tó ry m m ężczyzna ta k i nie tra c i p ra w a do w n iesien ia pow ództw a o b ezsk u teczn o ść u z n a n ia ojcostw a4. Z kolei T adeusz S m yczyński u w aża, że z a m ia st n iew ażn o ści bezw zględnej m am y w ta k im p rz y p a d k u do czynienia z n ie istn ie n ie m u z n a n ia ojcostw a. Pow ództw o w ty m z a k re sie pow inno być zate m w ytoczone w o p arciu o p rzep is a rt. 453 k.p.c.5 W zw iązk u z ty m, że u staw o d aw ca w an alizow anym p rzepisie n ie w sk a zał w p ro st, że leg ity m acja do w n ie sie n ia pow ództw a o b ezsk u teczność u z n a n ia ojcostw a p rzysłu g u je rów nież m ężczyźnie, k tó ry dokonując u z n a n ia był p rzek o n an y o ty m, że dziecko od niego n ie pochodzi, ty m sam y m m ożliw e są dw a odm ienne ro zw iązan ia. W edług pierw szego n ależy przyjąć, że le g ity m a cja czynna w przedm iotow ym zak re sie p rzy słu g u je k a ż d e m u m ężczyźnie dok o n u jącem u u z n a n ia, n iezależn ie od jego p rześw iad czen ia w ty m zakresie (w lite ra tu rz e m ow a je s t o dobrej i złej w ierze). W św ietle drugiego zaś leg ity m acja nie p rzysłu g u je m ężczyźnie, k tó ry św iadom ie u z n a ł cudze dziecko. P rzed staw iciele d o k try n y w sk azu ją, że za tra fn o śc ią pierw szego ro zw iąz a n ia m ogą p rzem aw iać n a stę p u ją c e a rg u m e n ty 6: - dążenie p rzede w szy stk im do u s ta le n ia pochodzenia dziecka zgodnie z p ra w d ą biologiczną; - b ra k w ątpliw ości etycznych, k tó re p o jaw iają się p rzy dru g iej koncepcji, a zw iązan e s ą z p y tan iem : czy sto sow anie ta k ic h o g ran iczeń byłoby w łaściw e w sferze najściślej osobistej, dotyczącej s ta n u cyw ilnego n ie tylko osoby d ziałającej w złej w ierze, lecz rów nież in n ej osoby - dziecka? O pow iadając się za słusznością drugiej koncepcji, m ożna w skazać w zgląd n a ochronę m ężczyzny, k tó ry dokonał u z n a n ia w dobrej w ierze. P onadto z aw arte przez ustaw odaw cę sform ułow anie m ężczyzna, k tó ry u zn ał ojcostwo pozw ala przyjąć, że tylko dow iedzenie się o b ra k u w ięzi biologicznej m iędzy u znającym m ężczyzną a dzieckiem po u z n a n iu dziecka rodzi sk u tk i p ra w n e 7. O sobiście opow iadam się za d ru g im ro zw iązaniem. P rz e k o n u ją m nie p rzed staw io n e wyżej arg u m enty, n a to m ia s t n ie do końca u z n a ję poglądy ty ch p rzed staw icieli d o k try n y oraz S ą d u N ajw yższego w glosow anym orzeczeniu, k tó re o p o w iad ają się za słu szn o ścią pierw szej koncepcji. Zgodzić n ależy się z tym, że n ow elizując p rzep isy k.r.o., u staw o d aw ca zm ierzał do u s ta la n ia pochodzenia dziecka zgodnie z p ra w d ą g en ety czn ą. Z astan o w ić się je d n a k należy, czy założenie to zostało w rzeczyw istości w p ełn i zrealizo w an e przez 4 J. Ignaczewski, Pochodzenie dziecka i władza rodzicielska po nowelizacji. Art k.r.o. Komentarz, Warszawa 2009, System Informacji Prawnej Legalis. 5 T. Smyczyński, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 12, System Informacji Prawnej Legalis. 6 H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), op. cit. 7 Ibidem.

5 328 Glosy u staw o d aw cę. P raw o d aw ca bow iem w p rz e p isa c h k.r.o. dotyczących pow ództw a o bezsk u teczność u z n a n ia ojcostw a w p ro w ad za te rm in y ograniczające m ożliw ość w n ie sie n ia go do sąd u, a ta k ż e p o zo staw ia sw obodną decyzję w zak re sie jego w n iesien ia określo n y m podm iotom. P rzykładow o m ężczyzna, k tó ry u z n a ł cudze dziecko, d ziałając w dobrej w ierze, m a m ożliw ość w n ie sie n ia pow ództw a o b ezsk u teczn o ść u z n a n ia w ciągu 6 m iesięcy od m o m en tu, gdy dow iedział się o tym, że dziecko od niego n ie pochodzi. N ie sk o rz y sta n ie przez niego z tego u p ra w n ie n ia we sk azan y m te rm in ie spow oduje, że n a d a l s ta n cyw ilny dziecka będzie niezgodny z p ra w d ą g en ety czn ą. P oza ty m m ężczyzna, dow iedziaw szy się po fakcie u z n a n ia o tym, że nie je s t genetycznie zw iązany z dzieckiem, m oże nie chcieć w nieść p o w ództw a o b ezsk u te c z n o ść u z n a n ia z u w ag i n a to, że pom iędzy n im a dzieckiem w ykształciły się silne w ięzi em ocjonalne. Z atem nie tylko w iedza, ale tak że, a m oże przede w szystkim w ola uznającego m ężczyzny m a isto tn e znaczenie w tej m aterii. P a m iętać je d n a k należy, że ustaw o d aw ca u p ra w n ia jeszcze trz y kolejne podm ioty do w n iesien ia pow ództw a o b ezskuteczność u z n a n ia ojcostw a, tj. m a tk ę dziecka, p ro k u ra to ra oraz sam o dziecko. Skoro zam ierzen iem ustaw odaw cy, które w inno być w praktyce realizow ane, je s t d b a łość o zgodność pochodzenia dziecka z p raw d ą biologiczną, to m ożna by przyjąć, że p ro k u ra to r je s t osobą, k tó ra to założenie może w pełni zrealizow ać - z tym z a strz e ż e n ie m, że w n o sząc p rzed m io to w e pow ództw o, w in ie n on zaw sze k iero w ać się d o b rem d zieck a i o c h ro n ą in te re s u społecznego (a rt. 86 k.r.o.). K o n sek w en cje a p ro b a ty s ta n o w is k a S ą d u N ajw y ższego w y rażo n eg o w glosow anym w y ro k u w p ra k ty c e m ogą rodzić n iek o rz y stn e n a stę p stw a, jeśli bow iem m ężczyzna godzi się n a istn ie n ie form alnej p raw n o ro d zin n ej w ięzi pom iędzy n im i dzieckiem, o k tó ry m w ie, że nie pochodzi od niego, a p otem m a praw o z tego zrezygnow ać, to stw a rz a to ju ż z góry zagrożenie n a ru sz e n ia dobra tego dziecka 8. W m oim odczuciu m oże ono prow adzić do efektów społecznie niepożądanych, np. poprzez otw arcie szerokiej drogi do k w estio n o w an ia u z n a n ia ojcostw a przez uznających m ężczyzn. U w ażam, że ta k ie d ziałan ie n a ru s z a zasad y w spółżycia społecznego oraz je d n ą z podstaw o w ych zasad chronionych konstytucyjnie, podniesioną w p raw ie rodzinnym do ra n g i k lauzuli, czyli zasadę dobra dziecka. M ężczyzna, będąc św iadom y, że nie je s t biologicznym ojcem dziecka, a dodatkow o pouczony przez kiero w n ik a u rz ę d u s ta n u cyw ilnego o konsekw encjach p raw n y ch swojej decyzji w tej m aterii, dokonując u z n a n ia pow inien godzić się ze w szystkim i tego konsekw encjam i. Po now elizacji k.r.o. u z n a n ie ojcostw a n ależy w iązać zaw sze z a k te m w iedzy m ężczyzny o jego genety czn y m p o w iązan iu z u z n a w a n y m 9. N a k a n w ie niniejszego orzeczenia należało b y raczej uznać, że ta k u z n a n ie ojcostw a, 8 Por. postanowienie TK z dnia 2 czerwca 2010 r., sygn. Ts 287/09, Z.U. 2012/1B/48. 9 Uzasadnienie projektu ustawy nowelizującej Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektóre inne ustawy, Sejm VI kadencji, druk nr 888, Warszawa 12 sierpnia 2008 r. Spory w tej

6 Glosy 329 ja k dochodzenie jego bezsk u teczności są zależne tylko od sw obodnej decyzji m ężczyzny dokonującego u z n a n ia. Z d a n ie m S ą d u N ajw y ższego, fu n k c ja o c h ro n y d z ie c k a, u jm o w a n a w ra m y zasad y stab iln o ści jego s ta n u cyw ilnego, n a tle a rt k.r.o. nie je s t re alizo w an a n a p łaszczyźnie p rz e sła n e k w a ru n k u ją c y c h istn ie n ie leg ity m acji do w ytoczenia p rzez m ężczyznę, k tó ry n ie je s t ojcem dziecka, pow ództw a o u sta le n ie bezsk u teczności u z n a n ia ojcostw a, lecz w drodze tem p o raln e- go o g ra n ic z e n ia m ożliw ości w y stą p ie n ia z p rzed m io to w y m pow ództw em, poprzez w p ro w ad zen ie re la ty w n ie kró tk ieg o, bo sześciom iesięcznego, te rm i n u n a jego w ytoczenie, zaś a rt k.r.o. stanow i [...] w yraz kom p ro m isu pom iędzy ek sp o n o w an ą n a g ru n cie kodeksow ym z a sa d ą u s ta le n ia ojcostw a zgodnie z p ra w d ą g en ety czn ą a z a sa d ą ochrony dziecka p rzez stab ilizację jego s ta n u cyw ilnego. N ie sposób b ezk ry ty czn ie podzielić pow ołane stw ierd zen ie. W arto odnotow ać, że w ocenie T ry b u n a łu K onstytucyjnego, uznanie d ziecka pow inno p ro w adzić do p o w sta n ia trw ały ch, a ty m sam y m sta b iln y c h sk u tk ó w p raw n y ch, bow iem dobro dziecka w ym aga, aby ra z u sta lo n y jego s ta n cyw ilny n ie uleg ał zm ian o m 10. S tab ilizacja s ta n u cyw ilnego zasadniczo p o w in n a oznaczać jego n iezm ienność. Je d y n ie w w yjątkow ych, szczególnych sy tu a c ja c h m ogą być d opuszczalne zm iany, np. uw zględnienie pow ództw a o zap rzeczen ie m acierzy ń stw a, ojcostw a. Czy za w y jątk o w ą sy tu ację m o żn a u z n ać fa k t, gdy m ężczyzna, k tó ry będąc św iadom y tego, że dziecko od niego n ie pochodzi, u znaje je, a n a stę p n ie ro zm y śla się i podnosząc p rz e sła n k ę b ra k u w ięzi g enetycznej, w y stęp u je z pow ództw em o bezsk u teczn o ść u z n a n ia ojcostw a? M oim zd an iem odpow iedź n a ta k p o staw io n e p y ta n ie p o w in n a być n e g a ty w n a. Celow e, św iadom e d ziałan ie m ężczyzny dokonującego u z n a n ia, pop rzed zo n e sto so w n y m pouczeniem o w sz y stk ic h k o n sek w en cjach takieg o o św iad czen ia u d zielo n y m p rzez k ie ro w n ik a u rz ę d u s ta n u cyw ilnego, nie stw a rz a w m ojej ocenie d o stateczn ej p o d staw y do późniejszego dochodzenia p rzezeń bezsk u teczn o ści u zn a n ia. U w zg lęd n iając pow yższe w yw ody n ie p odzielam sta n o w isk a S ą d u N a j w yższego w yrażonego n a kan w ie glosow anego w yroku. M a g d a lena R zew u ska materii występowały przed nowelizacją k.r.o. i występują nadal wśród przedstawicieli doktryny patrz m.in.: G. Wolak, O ustaleniu bezskuteczności uznania ojcostwa, [onl;ine] < K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 3, Warszawa 2012, System Informacji Prawnej Legalis; K. Piasecki, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Komentarz, Warszawa 2009, s. 681; T. Smyczyński, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 12, System Informacji Prawnej Legalis. 10 Wyrok TK z dnia 17 kwietnia 2007 r., sygn. SK 20/05.