Medycya Pracy 2010;61(4):393 411 Istytut Medycyy Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl Adriaa Potocka Dorota Merecz-Kot PRACA ORYGINALNA CO WIEMY O PSYCHOSPOŁECZNYCH ZAGROŻENIACH W ŚRODOWISKU PRACY? CZĘŚĆ II. BADANIE ŚWIADOMOŚCI PRACOWNIKÓW WHAT DO WE KNOW ABOUT PSYCHOSOCIAL RISKS AT WORK? PART II. THE ANALYSIS OF EMPLOYEE S KNOWLEDGE OF SOURCES AND CONSEQUENCES OF STRESS AT WORK Istytut Medycyy Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź Zakład Psychologii Pracy Streszczeie Wstęp: Zagrożeia psychospołecze występujące w środowisku pracy staowią jedo z ajpoważiejszych wyzwań w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa pracowików. Zagrożeia te staowią źródło stresu zawodowego i mogą wpływać ie tylko a zdrowie i bezpieczeństwo poszczególych osób, lecz rówież a fukcjoowaie całej orgaizacji. Cel: Celem pracy była ocea wiedzy osób czyych zawodowo o potecjalych psychospołeczych zagrożeiach zawodowych, skutkach arażeia a ie i profilaktyce atystresowej w miejscu pracy. Uzyskae wyiki wykorzystae zostaą jako wskazówki do tworzeia programu edukacyjego poszerzającego wiedzę zatrudioych a temat zagrożeń związaych ze stresem zawodowym. Materiał i metody: Badaia przeprowadzoo w grupie 210 osób aktywych zawodowo. W pracy wykorzystao opracowaą dla potrzeb badań akietę Psychospołecze Zagrożeia w Miejscu Pracy. Wyiki: Stresory związae z wykoywaą pracą (główie przeciążeie ilościowe i jakościowe) wskazywae były przez respodetów jako ajczęstsze zagrożeie psychospołecze w środowisku pracy (67,62%). Drugą pod względem liczby wskazań (51,90%) okazała się grupa stresorów wyikająca ze stosuków iterpersoalych w pracy. Respodeci ie upatrują źródeł stresu zawodowego w czyikach pozaorgaizacyjych (0,48%), atomiast wskazywali a skutki pracy w chroiczym stresie główie w kotekście skutków zdrowotych (88,10%). Według badaych zagrożeiom psychospołeczym w środowisku pracy powiie przeciwdziałać przede wszystkim pracodawca (13,81%) i przełożoy (19,05%). Prawie połowa badaych (46,67%) ie wiedziała, czy w polskim prawie istieją przepisy dotyczące ochroy pracowików przed stresem zawodowym. Wioski: Badai reprezetują przecięty poziom wiedzy a temat przyczy stresu zawodowego i jego skutków. Jedocześie wykazao, że iewiedza wśród badaych respodetów w zakresie profilaktyki atystresowej jest powszecha. Wyiki wskazują a koieczość edukacji kompleksowej, tz. obejmującej wszystkie możliwe aspekty związae z omawiaym zagadieiem. Med. Pr. 2010;61(4):393 411 Słowa kluczowe: psychospołecze zagrożeia zawodowe, stres, wiedza pracowików, profilaktyka atystresowa Abstract Backgroud: Psychosocial risks at work are the challege facig the occupatioal health ad safety protectio. They are see as a threat to the employees health ad fuctioig. They also cotribute to egative outcomes i the orgaizatios. The study was focused o the assessmet of employees kowledge of occupatioal stressors, their cosequeces ad prevetive measures. The assessmet results will help i the developmet of a educatioal program aimed at icreasig awareess of occupatioal stress amog employees. Material ad Method: 210 employees participated i the study. By the mea of survey Psychosocial Risks at Work-place the iformatio o the respodets kowledge of occupatioal stress issues was collected. Results: Stressors itrisic to the job (mostly work overload) were recogized as best kow to employees ( 67.62%) The secod place was occupied by stressors origiatig from iterpersoal relatioships at work (51.9% of respodets poited out that problem). Almost o oe (0.48%) metioed home-work iterferece as a source of occupatioal stress. Accordig to the respodets opiio, occupatioal stress mostly results i health declie. The employees who participated i the study believe that the employer (13.81%) or the superior (19.05%) is resposible for psychosocial risks prevetio at the work place. Almost a half of subjects (46.67%) did ot kow whether there are ay law regulatios o psychosocial risk at work i Polad. Coclusios: The respodets showed a average level of kowledge of psychosocial risk at the work place ad kew almost othig about occupatioal stress prevetio. The results of the study poit to the eed for systematic educatio of employees about stress ad stress related issues. Med Pr 2010;61(4):393 411 Key words: psychosocial risks at work, stress, stress prevetio, employees kowledge Adres autorek: Zakład Psychologii Pracy, Istytut Medycyy Pracy im. prof. J. Nofera, ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail: garczar@imp.lodz.pl Nadesłao: 4 lutego 2010 Zatwierdzoo: 24 lutego 2010 Praca przygotowaa w ramach projektu Opracowaie kompleksowych programów profilaktyczych zagrożeia psychospołecze (WND-POKL.02.03.01-00-001/08).
394 A. Potocka, D. Merecz-Kot Nr 4 WSTĘP Praca staowi kotyuację prezetacji zebraego materiału a temat psychospołeczych zagrożeń zawodowych. W pierwszej z publikacji wyjaśioo podstawowe pojęcia i przedstawioo podstawy teoretycze, a których oparto badaia a temat wiedzy pracowików o psychospołeczych zagrożeiach obecych w środowisku pracy, w tej części przedstawioe są wyiki. W związku z tym, że pojęcia wiążące się z omawiaym tematem zostały szczegółowo wyjaśioe w części pierwszej tutaj przypomiaa zostaie jedyie defiicja zawodowych zagrożeń psychospołeczych. Zgodie z ią są to te aspekty orgaizacji i zarządzaia w pracy, wraz z ich kotekstem społeczym i środowiskowym, które potecjalie mogą powodować szkody psychicze, społecze lub fizycze (1). Szkoda fizycza skutkuje zmiaami w staie zdrowia (zazwyczaj pogorszeiem zdrowia fizyczego), psychicza obejmuje zmiay a poziomie psychiczym i behawioralym (zmiay w fukcjach pozawczo-percepcyjych, w zachowaiu, p. podejmowaie zachowań ryzykowych, pogorszeie stau zdrowia psychiczego). Ostatia z wymieioych szkód obejmuje także koszty społecze, p. pogorszeie relacji, koflikty zarówo w pracy, jak i w domu. Oddziaływaie zawodowych zagrożeń psychospołeczych ma charakter psychofizjologiczy, za pośredictwem stresu (2 4). Moża więc powiedzieć, że zagrożeia psychospołecze to stresory zawodowe lub iaczej źródła stresu w pracy (1,2,5 8). Sta wiedzy pracujących a temat zagrożeń psychospołeczych badaia W związku z realizacją projektu Opracowaie kompleksowych programów profilaktyczych zagrożeia psychospołecze (WND-POKL.02.03.01-00-001/08) w Zakładzie Psychologii Pracy Istytutu Medycyy Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi trwają prace ad opracowaiem stadardów opieki profilaktyczej dla zawodowych zagrożeń psychospołeczych. Pierwszym etapem prac było badaie akietowe, a podstawie którego szacowao poziom wiedzy respodetów o psychospołeczych zagrożeiach występujących w środowisku pracy. Celem badań była ocea wiedzy osób czyych zawodowo a temat potecjalych zagrożeń psychospołeczych obecych w miejscu pracy. Poszukiwao odpowiedzi a astępujące pytaia: Jakie przyczyy stresu zawodowego zae są respodetom? Jakie skutki według badaych iesie praca w admierym stresie? Kto według respodetów odpowiada za profilaktykę atystresową w miejscu pracy? Czy według badaych osób w polskim prawie pracy istieją regulacje dające podstawę do zwalczaia zjawiska stresu zawodowego? W dalszej perspektywie uzyskae wyiki oraz wysute a ich podstawie wioski będą staowiły podstawę do opracowaia programów profilaktyczych przystosowaych do potrzeb poszczególych grup pracowików ukierukowaych a redukcję źródeł i przyczy stresu tkwiących w środowisku pracy. Działaia profilaktycze które polegać będą między iymi a podiesieiu wiedzy specjalistów związaych z ochroą zdrowia oraz a zwiększeiu świadomości zdrowotej pracujących pozwolą chroić zdrowie pracujących przed egatywymi skutkami arażeia a czyiki psychospołecze w miejscu pracy. MATERIAŁ I METODY Dzięki przyjętemu założeiu, że grupa badaych powia być jak ajbardziej zróżicowaa, uzyskao wypowiedzi od przedstawicieli różych zawodów i specjalości. Poieważ celem badań ie było rozstrzygaie, czy poziom wiedzy a temat psychospołeczych zagrożeń w miejscu pracy jest zależy od takich zmieych, jak płeć, wiek czy staż pracy, respodeci ie byli proszei o podaie takich daych. Jedyym zastosowaym kryterium doboru do grupy badaych była aktywość zawodowa. Aalizy dokoao a grupie 210 respodetów. Spośród wszystkich przebadaych zdecydowaą większość staowiła grupa osób wysoko wykwalifikowaych zatrudioych a różych staowiskach (m.i. lekarze, kadra zarządzająca, ekoomiści itd.) ( = 172). Pozostałych 38 respodetów to pracowicy zatrudiei a staowiskach wykoawczych (roboticy, pracowicy iewykwalifikowai, pracowicy hadlu i usług). Wśród wszystkich badaych domiowały osoby z wykształceiem wyższym (129 osób) i średim (53 osób). Ich charakterystykę przedstawioo w tabeli 1. W pracy posłużoo się akietą Psychospołecze Zagrożeia w Miejscu Pracy, która została opracowaa specjalie dla potrzeb iiejszych badań. W pierwotej wersji składała się oa z siedmiu szczegółowych pytań dotyczących m.i. waruków i cech pracy mogących wywoływać stres zawodowy. Po przeprowadzoym pilotażu okazało się, że dla większości respodetów
Nr 4 Psychospołecze zagrożeia w środowisku pracy. Cz. II 395 Tabela 1. Charakterystyka badaych ze względu a wykształceie i typ pracy Table 1. Educatio ad kid of work performed i the group uder study Wykształceie Educatio Specjaliści Specialists Pracowicy wykoawczy Blue collar workers Ogółem Total Ogółem / Total [] 172 38 210 Podstawowe / Primary 1 4 5 Zasadicze zawodowe / Vocatioal 17 17 Średie / Secodary 38 15 53 Licecjat / Bachelor degree 5 1 6 Wyższe / Master degree 128 1 129 treść pytań ie była do końca zrozumiała prawdopodobie ze względu a sformułowaia typu cechy pracy czy waruki pracy. Uzao więc, że ajlepszym wyjściem będzie arzędzie składające się z prostych, jak ajbardziej ogólych i ieaprowadzających pytań. Ostatecza wersja akiety zawierała pięć pytań dotyczących astępujących zagadień związaych z arażeiem a psychospołecze zagrożeia w miejscu pracy: stres zawodowy czy kiedykolwiek zetkęła/ął się Pai/Pa z zagadieiem stresu zawodowego? (pytaie wyboru r 1 w akiecie); źródła stresu zawodowego co według Pai/Paa może powodować stres w pracy? (pytaie otwarte r 2 w akiecie); skutki stresu zawodowego jakie według Pai/Paa skutki może powodować przedłużająca się praca w stresie? (pytaie otwarte r 3 w akiecie); ochroa pracowików przed stresem zawodowym kto według Pai/Paa powiie przeciwdziałać admieremu stresowi w miejscu pracy? (pytaie otwarte r 4 w akiecie), czy według Pai/Paa w polskim prawie istieją przepisy dotyczące ochroy pracowików przed stresem zawodowym? (pytaie wyboru r 5 w akiecie). WYNIKI Zebray materiał podday został aalizie jakościowej i ilościowej. Żeby uzyskać odpowiedź, a pytaie o to, co badai respodeci wiedzą a temat psychospołeczych zagrożeń w miejscu pracy, jakościowo zostały przeaalizowae wszystkie odpowiedzi respodetów a pytaia dotyczące źródeł i skutków stresu zawodowego oraz ochroy pracowików przed tym zjawiskiem. Z kolei żeby oceić tę wiedzę, iezbęda była aaliza ilościowa. Aby jej dokoać, stworzoo specjaly system ocey odpowiedzi udzieloych przez respodetów każdej z ich przyporządkowao pukty w zależości od stopia zróżicowaia. Im bardziej zróżicowaej odpowiedzi (gdy dotyczyła oa wielu aspektów daego zagadieia) udzielał respodet, tym więcej puktów uzyskiwał. Ocea końcowa staowiła sumę puktów przypisaych odpowiedziom cząstkowym im więcej uzyskaych puktów, tym wyższy poziom wiedzy w omawiaym zakresie. Iaczej puktowao odpowiedzi pytań z wyborem. Wybierając w ich odpowiedź tak, baday otrzymywał jede pukt, wybierając ie (pytaie r 1) i ie lub ie wiem (pytaie r 5), ie otrzymywał żadego puktu. Zasady puktacji i ocey dla pozostałych pytań obrazuje tabela 2. Wiedza respodetów została oceioa a poziomie szczegółowym (źródła stresu, skutki stresu, profilaktyka atystresowa) oraz ogólym (ogóla, uśredioa ocea zajomości psychospołeczych zagrożeń obecych w pracy). Jak już wspomiao, kryterium ocey staowiła przede wszystkim różorodość odpowiedzi, a ie tylko ich liczba. Przyjęto, że im bardziej wielopłaszczyzowe ujmowaie zjawiska przez respodetów (czyli dostrzegaie złożoości problemu), tym większa wiedza w omawiaym zakresie. Na ryciie 1. przedstawioy został rozkład odpowiedzi a pytaie: czy kiedykolwiek zetkął/zetkęła się Pa/Pai z zagadieiem stresu zawodowego? Odpowiedzi tak udzieliło 199 osób, co staowi 94,76% badaych. Pozostałych 11 osób (5,14%) ie spotkało się z takim zagadieiem, z czego 6 osób to pracowicy wysoko wykwalifikowai, a pozostałych 5 isko wykwalifikowai.
396 A. Potocka, D. Merecz-Kot Nr 4 Tabela 2. Zasady ocey wiedzy respodetów a temat psychospołeczych zagrożeń zawodowych: źródeł stresu w pracy, skutków admierego stresu zawodowego, profilaktyki atystresowej w miejscu pracy i ogólej wiedzy Table 2. Rules of assessig employees kowledge of occupatioal stressors, their cosequeces, stress prevetio ad global kowledge of psychosocial risk factors at work Pytaie Questio r 2: źródła stresu w pracy o 2: sources of stress at work liczba wskazaych kategorii potecjalych źródeł stresu: umber of idicated categories of occupatioal stressors: r 3: skutki stresu zawodowego o 3: cosequeces of occupatioal stress podstawa ocey odpowiedzi basis for questios assessmet liczba wskazaych płaszczyz, a których mogą ujawić się skutki admierego stresu: umber of idicated categories of occupatioal stress cosequeces: r 4: profilaktyka atystresowa w miejscu pracy o 4: occupatioal stress prevetio przyporządkowaie odpowiedzi do jedej z możliwych kategorii (I V): aswers assiged to oe of the categories (I V): Zdobyte pukty Scores Ocea wiedzy (poziom wiedzy) Level of kowledge 0 0 V, VI 0 brak / lack of kowledge 1 1 I 1 iski /low 2 3 2 II, IV 2 przecięty / average 4 6 3 III 3 wysoki / high Nie / No 5,14% Ryc. 1. Zajomość zagadieia stresu zawodowego wśród respodetów ( = 210). Fig. 1. The respodets kowledge of occupatioal stress issues ( = 210). Tak / Yes 94,76% W celu określeia poziomu wiedzy a temat psychospołeczych zagrożeń w miejscu pracy respodeci zostali poproszei o wskazaie potecjalych źródeł stresu zawodowego. Jak już zazaczoo, pytaie miało charakter otwarty, a liczba wpisywaych odpowiedzi zależała od wiedzy i motywacji badaego. Ilość materiału oraz sposób prowadzoej aalizy wymagał przemyślaej kategoryzacji i porządkowaia zbieraych iformacji. Aaliza przeprowadzoa została zgodie z wcześiej założoym schematem każda odpowiedź wpisaa przez poszczególą osobę była przyporządkowaa do jedej z sześciu kategorii (I VI) źródeł stresu według kocepcji Coopera (9 11). Podejście to zostało już przybliżoe w pracy poświęcoej zagadieiom teoretyczym a temat psychospołeczych zagrożeń zawodowych. Tu ależy przypomieć jedyie główe kategorie źródeł stresu, do których ależą: I związae z wykoywaą pracą, II wyikające z kotaktów społeczych, III wyikające ze struktury orgaizacyjej i atmosfery w orgaizacji, IV związae z rozwojem zawodowym, V związae z rolami pełioymi w orgaizacji, VI pozaorgaizacyje. Potecjale źródła stresu wskazywae przez respodetów Prezetowae wyiki moża iterpretować a dwóch poziomach: 1) zwracając uwagę a wyiki dla kategorii główych (I VI) (tab. 3), 2) kocetrując się a wyikach w obrębie poszczególych grup stresorów (tab. 4 9). Wyiki prezetowae w tabelach 4 9 przedstawioo w określoym porządku zaczyając od kategorii zagrożeń, która po zsumowaiu wskazań dla poszczególych stresorów uzyskała wyik ajwyższy, a kończąc a tej, która uzyskała ajmiej wskazań. W te sposób uzyskao odpowiedź a pytaie, w czym badai respodeci ajczęściej upatrują przyczy stresu w pracy.
Nr 4 Psychospołecze zagrożeia w środowisku pracy. Cz. II 397 Tabela 3. Potecjale źródła stresu zawodowego wskazae przez respodetów ( = 210) Table 3. Potetial sources of stress at work idicated by respodets ( = 210) Kategoria Category Źródła stresu Sources of occupatioal stress Wskazaia Idicatios [%] I związae z wykoywaą pracą / factors itrisic to the job 67,62 II kotakty społecze / iterpersoal relatioships at work 51,90 III wyikające ze struktury orgaizacyjej i atmosfery w orgaizacji / orgaizatioal structure ad climate 37,62 IV związae z rozwojem zawodowym / career developmet 21,90 V związae z rolami pełioymi w orgaizacji / role i orgaizatio 19,05 VI pozaorgaizacyje źródła stresu / exterior to work 0,48 Najczęstszym potecjalym źródłem stresu dla badaych respodetów są czyiki związae z wykoywaą pracą (67,62%). Na drugim miejscu zajdują się stresory, które wyikają ze stosuków w pracy (51,50%). Poad 37% respodetów uzało, że przyczyy stresu zawodowego mogą tkwić w strukturze orgaizacyjej i atmosferze w pracy. Na stresory związae z rozwojem zawodowym wskazało 21,90% respodetów, a a wyikające z roli orgaizacyjej iewiele miej, bo 19,05% wszystkich badaych. Respodeci ie wskazywali atomiast a stresory pozaorgaizacyje jako przyczyę stresu zawodowego (tylko jeda osoba, co staowi 0,48% badaych, podała odpowiedź zakwalifikowaą do tej kategorii). Najczęściej wymieiae stresory w kategorii czyików związaych z wykoywaą pracą przedstawioo w tabeli 4. Przyglądając się wskazywaym stresorom, moża zauważyć, że dotyczą oe ajczęściej trzech problemów przeciążeia pracą, waruków pracy i treści pracy. Do podgrupy przeciążeie pracą zaliczoo astępujące stresory: za dużo obowiązków (54 wskazaia), zbyt duże wymagaia (26 wskazań), ciągły pośpiech (21 wskazań), aglące termiy (20 wskazań), brak możliwości odpoczyku z powodu zbyt dużej ilości obowiązków (8 wskazań), praca po godziach (6 wskazań) oraz zbyt truda praca (5 wskazań). Drugą podgrupą czyików, która związaa jest z wykoywaą pracą i rówież może staowić źródło stresu Tabela 4. Źródła stresu zawodowego związae z wykoywaą pracą ( = 210) Table 4. Sources of occupatioal stress itrisic to the job ( = 210) Źródła stresu zawodowego (kategoria I) Sources of occupatioal stress (category I) Wskazaia Idicatios (Za) dużo obowiązków zawodowych (admiar pracy) / Too much work 54 Zbyt duże wymagaia / Too high demads at work 26 Pośpiech (dużo pracy mało czasu) / Time pressure (much work little time) 21 Kotakt z klietem / Cliets 20 Presja czasu (termiowość pracy) / Deadlies 20 Waruki pracy, środowisko pracy, p. uciążliwości fizycze (hałas, zapachy), ergoomicze (iewłaściwie dobrae staowisko pracy) / Workig coditios, eg. oise, smells, ergoomic factors 15 Rodzaj pracy, charakter pracy / Job specifics 9 Brak możliwości odpoczyku z powodu zbyt dużej ilości obowiązków / No time for rest due to may resposibilities 8 Praca po godziach / Overtime work 6 Zagrożeia z powodu szkodliwych czyików lub wypadków / Exposure to health threats risk of ijury 5 Zbyt trude obowiązki, praca / Highly demadig work tasks (too difficult) 5 Ie / Others 26
398 A. Potocka, D. Merecz-Kot Nr 4 w pracy, są te, które wyikają z treści pracy. Respodeci wskazywali tu przede wszystkim a potecjale zagrożeia, jakie mogą wyikać z kotaktu z klietami p. petetami i pacjetami (20 wskazań). Z aalizy odpowiedzi osób, które wskazały a takie źródło stresu, wyika, że główie chodzi o zachowaie postawy, które określae były jako roszczeiowe, erwowe i agresywe. Trzecią ajbardziej popularą podgrupą stresorów w ramach kategorii I są waruki pracy (15 wskazań). Obejmowały oe takie stresory fizycze, jak zbyt duży hałas, ieprzyjeme zapachy, ale rówież i źle dostosowae staowisko pracy (p. ieergoomicze). Drugą co do liczby wskazań kategorię potecjalych psychospołeczych zagrożeń w miejscu pracy staowią kotakty iterpersoale w pracy (kategoria II). Lista ajczęstszych stresorów przyporządkowaych do tej kategorii zaprezetowaa została w tabeli 5. W kategorii tej wyodrębioo między iymi takie źródła stresu, jak kotakty społecze zarówo z przełożoym (24 wskazaia) i współpracowikami (10 wskazań). Zazwyczaj w odpowiedziach pojawiało się tylko hasło przełożoy. Nieliczi badai wskazywali, że przyczy stresu moża szukać zarówo w zachowaiu, postawach przełożoego wobec podwładych (,brak porozumieia, brak szacuku wobec pracowików), jak i jego kompetecjach (iekompetety, iewłaściwe decyzje). Jeżeli chodzi o kotakty ze współpracowikami, to też zazwyczaj odpowiedź brzmiała współpracowicy i podobie jak w przypadku odpowiedzi związaych z przełożoym pojedycze osoby precyzowały swoje odpowiedzi (iemiły, złośliwy, ieuprzejmy współpracowik, brak pomocy od współpracowików, brak szacuku od iych w pracy). Wśród badaych zalazło się 17 osób, które zwróciły uwagę a to, że czyikiem stresogeym świadczącym poadto o istieiu patologii w miejscu pracy może być mobbig. Ostatią wyszczególioą w ramach kategorii II przyczyą stresu zawodowego, mówiącą jedocześie o ieprawidłowościach w stosukach iterpersoalych staowią koflikty w pracy (11 wskazań). Badai respodeci wskazywali zarówo a koflikty z szefem, jak i koflikty ze współpracowikami oraz używali sformułowaia ogólego koflikty w pracy czy kofliktowość w pracy. Przyczy stresu badai respodeci upatrują rówież w czyikach wyikających ze struktury orgaizacyjej i atmosfery w orgaizacji (kategoria III), co prezetuje tabela 6. Moża wskazać a dwa główie źródła stresu w ramach tej kategorii atmosfe- Tabela 5. Źródła stresu wyikające z kotaktów społeczych w pracy ( = 210) Table 5. Sources of occupatioal stress related to iterpersoal relatioships at work ( = 210) Źródła stresu zawodowego (kategoria II) Sources of occupatioal stress (category II) Wskazaia Idicatios Kotakty społecze z przełożoym / Relatioships with superior 24 Kotakty społecze ze współpracowikami / Relatioships with coworkers 10 Mobbig / Bullyig 17 Koflikty / Iterpersoal coflicts 11 Ie / Others 4 Tabela 6. Źródła stresu wyikające ze struktury orgaizacyjej i atmosfery w orgaizacji ( = 210) Table 6. Orgaizatioal structure ad climate as potetial sources of occupatioal stress ( = 210) Źródła stresu zawodowego (kategoria III) Sources of occupatioal stress (category III) Wskazaia Idicatios Atmosfera w pracy / Orgaizatioal climate 27 (Zła) orgaizacja pracy / Work orgaizatio 24 Rywalizacja z iymi / Competitio 9 Presja ze stroy przełożoych, pracodawcy / Pressure from coworkers & superiors 6 (Złe) zarządzaie / Iappropriate maagmet 5 Ie / Others 24
Nr 4 Psychospołecze zagrożeia w środowisku pracy. Cz. II 399 rę i orgaizację pracy. Atmosfera w pracy opisywaa jako zła, ieprzyjema czy iewłaściwa staowi potecjale źródło stresu dla 27 osób. Ie czyiki związae są z atmosferą w orgaizacji, które mogą wyzwalać stres, to rywalizacja ze współpracowikami (9 wskazań), poczucie acisku i presja ze stroy przełożoego (6 wskazań). Orgaizacja pracy, określaa przez respodetów ierzadko jako zła, ieodpowiedia, jest potecjalie stresogea dla 24 osób. Stresory związae z rozwojem zawodowym (kategoria IV) przedstawia tabela 7. Najczęściej wymieiae zagrożeie w tej kategorii związae było z brakiem pewości co do zatrudieia (obawa przed utratą pracy) i kwestią fiasową (iezadowalające zarobki). Na obawę przed utratą pracy wskazało 19 osób, a a iezadowoleie z zarobków prawie tyle samo, bo 18 respodetów. Nielicza pod względem wskazań potecjalych psychospołeczych zagrożeń w miejscu pracy okazała się kategoria V, czyli obejmująca stresory związae z rolami pełioymi w orgaizacji (tab. 8). Najczęściej wymieiaym źródłem stresu w ramach tej kategorii okazało się poczucie odpowiedzialości ( odpowiedzialość za pracowika, odpowiedzialość w pracy ), a którą w przeprowadzoych badaiach wskazało 12 osób. Drugim czyikiem stresogeym związaym z rolą była, ajogóliej mówiąc, jej iejedozaczość. Takie sytuacje, jak: iejasy zakres obowiązków, iejase wymagaia iejase zadaia w pracy (9 wskazań), brak rówowagi między obowiązkami a uprawieiami (5 wskazań) czy też brak ustaloych procedur działaia, iejase przepisy (5 wskazań) to rówież potecjale źródła stresu zawodowego wskazae przez badaą grupę. W odpowiedziach badaych respodetów jako potecjale źródło zagrożeń psychospołeczych w miejscu pracy ie pojawiły się przykłady stresorów zewętrzych (pozaorgaizacyjych), takich jak problemy osobiste, kryzysy życiowe czy kłopoty fiasowe (tab. 9). Tylko jeda osoba udzieliła odpowiedzi, że przyczyą stresu w pracy mogą być sprawy osobiste. Tabela 7. Źródła stresu związae z rozwojem zawodowym ( = 210) Table 7. Factors related to career developmet as potetial sources of occupatioal stress ( = 210) Źródła stresu zawodowego (kategoria IV) Sources of occupatioal stress (category IV) Wskazaia Idicatios Obawa przed utratą pracy / Job isecurity 19 Niezadowalające zarobki / Poor pay 18 Ie / Others 12 Tabela 8. Źródła stresu związae z rolami pełioymi w orgaizacji ( = 210) Table 8. Role i orgaizatio as potetial sources of occupatioal stress ( = 210) Źródła stresu zawodowego (kategoria V) Sources of occupatioal stress (category V) Wskazaia Idicatios Odpowiedzialość w pracy / Resposibility at work 12 Niejase wymagaia, zadaia / Lack of clarity about job demads ad task 9 Brak rówowagi między obowiązkami a uprawieiami / Lack of balace betwee professioal duties ad powers 5 Brak ustaloych procedur działaia, iejase przepisy / Uclear, udefied procedure, regulatios 5 Nowa, iespodziewaa sytuacja w pracy / Uexpected situatio at work 5 Ie / Others 6 Tabela 9. Pozaorgaizacyje źródła stresu ( = 210) Table 9. Factors exteral to the job as potetial sources of occupatioal stress ( = 210) Źródła stresu zawodowego (kategoria VI) Sources of occupatioal stress (category VI) Wskazaia Idicatios Sprawy osobiste / Persoal affairs 1
400 A. Potocka, D. Merecz-Kot Nr 4 Dla podsumowaia przedstawioych powyżej wyików w tabeli 10. przedstawioo dziesięć ajczęściej wskazywaych przyczy stresu zawodowego. Iteresujące wydaje się porówaie wiedzy pracowików a temat potecjalych stresorów zawodowych z faktyczie odczuwaymi przez ich stresującymi charakterystykami pracy. W Zakładzie Psychologii Pracy IMP dokoao reaalizy daych o stresogeości pracy pozyskaych w różych badaiach przeprowadzoych w latach 1996 2008. W badaiach tych zastosowao kwestioariusz do subiektywej ocey cech pracy (3), który umożliwia oceę stresogeości 55 cech pracy. Ogółem reaalizie poddao dae pochodzące od 4300 osób zatrudioych zarówo a staowiskach wykoawczych roboticzych, jak i umysłowych. Wyodrębioo 17 kluczowych stresorów, tj. cech pracy, które przyajmiej czasami staowią źródło stresu dla zaczego odsetka badaych (tab. 11). Tabela 10. Potecjale źródła stresu dziesięć ajczęściej wymieiaych w grupie badaych respodetów ( = 210) Table 10. Te potetial sources of occupatioal stress most frequetly reported by respodets ( = 210) Źródła stresu zawodowego Sources of occupatioal stress Wskazaia Idicatios Za dużo obowiązków / Quatitative overload 54 Atmosfera w pracy / Orgaizatioal climate 27 Zbyt duże wymagaia / Qualitative overload 26 Zła orgaizacja pracy / Poor work orgaizatio 24 Relacje z przełożoym / Relatioships with superior 24 Pośpiech (dużo pracy mało czasu) / Time pressure 21 Kotakt z klietem / Dealig with cliet 20 Termiy (termiowość pracy) / Deadlies 20 Obawa przed utratą pracy / Job isecurity 19 Niezadowalające zarobki / Poor pay 18 Mobbig / Bullyig 17 Waruki pracy / Workig coditios 15 Tabela 11. Stresogeość pracy wyiki reaaalizy ( = 4300) Table 11. Most commo stressors at work the results of re-aalysis ( = 4300) Stresory Stressors Osoby odczuwające stres Employees stressed out [%] 1 Za błąd popełioy w pracy grożą surowe kosekwecje / Makig a error at work havig severe cosequeces 38,5 2 Nieodpowiedia temperatura a staowisku pracy / Extreme temperatures at work 35,6 3 Wymagay jest pośpiech / Beig i the hurry all through my workig time 33,7 4 Zaskakiwaie zadaiami do wykoaia / Beig surprised by uexpected duties ad tasks 33,3 5 Niesprawiedliwe traktowaie przez szefów / Beig treated i a ufair way by superior 32,2 6 Niedoceiaie w pracy / Beig uderstimated at work 32,0 7 Niepewość z powodu braku iformacji, jaso określoego celu / Ucertaity caused by lack of importat iformatio 30,8 8 Hałas / Noise 30,5 9 Utrzymujące się od co ajmiej roku ryzyko zwolieia / The risk of beig fired 29,1 10 Koieczość przerzucaia się z jedej czyości a drugą / The costat demad of switchig attetio from oe activity at aother 28,9 11 Narażeie a czyiki szkodliwe, wypadki / Exposure to health threats, risk of ijury 28,4 12 Przeżywaie kofliktów wewętrzych z powodu wyborów dokoywaych w pracy / Facig moral dilemmas due to decisios made at work 28,1
Nr 4 Psychospołecze zagrożeia w środowisku pracy. Cz. II 401 Tabela 11. Stresogeość pracy wyiki reaaalizy ( = 4300) cd. Table 11. Most commo stressors at work the results of re-aalysis ( = 4300) cot. Stresory Stressors Osoby odczuwające stres Employees stressed out [%] 13 Brak środków do wykoywaia pracy / Lack of resources to do job 27,6 14 Koieczość godzeia sprzeczych iteresów / Recocilig may cotradictory problems ad expectatios 27,4 15 Praca zrywami / Chages of workload (from doig almost othig to work overload) 27,2 16 Nieprzekraczale termiy wykoaia pracy i trudości w ich dotrzymaiu / Deadlies ad obstacles to keep the time 27,0 Negatywy wpływ pracy a życie rodzie / Work egatively affects private life 27,0 Większość z ich, bo aż 9 ależy do kategorii stresorów związaych z wykoywaą pracą. Są to: surowe kosekwecje za ewetualy błąd popełioy w pracy, waruki pracy w postaci admierego hałasu i ieodpowiediej temperatury, arażeie a czyiki szkodliwe i wypadki, koieczość przerzucaia się z jedej czyości a drugą, pośpiech, praca zrywami, brak środków do wykoywaia pracy i ieprzekraczale termiy wykoaia pracy przy jedocześie występujących trudościach w ich dotrzymaiu. Badai uskarżali się rówież a stresory wyikające ze struktury orgaizacyjej i atmosfery w orgaizacji. Właściwościami pracy, które okazały się dotkliwe dla ajwiększej części badaych były w tej kategorii: iedoceiaie w pracy, iepewość wyikająca z braku stosowych iformacji i zaskakiwaie zadaiami do wykoaia. Spośród stresorów ależących do kategorii źródeł stresu związaych z pełioymi rolami w orgaizacji ajczęściej uskarżao się a przeżywaie kofliktów wewętrzych z powodu wyborów dokoywaych w pracy oraz koieczość godzeia w pracy sprzeczych iteresów (p. pracodawcy i klietów). Z kolei jeśli weźmiemy pod uwagę kategorię źródeł stresu związaych z rozwojem zawodowym, wiodącym problemem była w badaej populacji iepewość zatrudieia aż 29,1% badaych uskarżało się a stres z tego tytułu. W kategorii stresorów wyikających ze stosuków w pracy ajczęściej uskarżao się a stres powodoway iesprawiedliwym traktowaiem przez przełożoego. Wśród grupy ajpowszechiejszych stresorów zalazł się rówież egatywy wpływ pracy a życie rodzie. Moża zauważyć pewe prawidłowości, porówując dae dotyczące wiedzy pracowików a temat psychospołeczych zagrożeń w środowisku pracy wyrażoą ogólą liczbą wskazań dla daej kategorii z deklaracjami a temat stresu powodowaego przez właściwości pracy i środowiska pracy. Udzielając odpowiedzi a pytaie, co może być źródłem stresu w pracy, badai przede wszystkim wymieiali te czyiki, które charakteryzują samą pracę (w sumie 195 wskazań). Pozostaje to w zgodzie z daymi empiryczymi uzyskaymi w badaiach ad stresogeością właśie te właściwości pracy były ajpowszechiejszymi stresorami zawodowymi. Następą, biorąc pod uwagę liczbę wskazań, kategorią stresorów zawodowych były czyiki orgaizacyje (95 wskazań) oraz czyiki stosuki w pracy (66 wskazań akietowaych) oe rówież zalazły się w grupie stosukowo ajczęściej wskazywaych źródeł stresu w aalizowaej grupie pracujących. Pośród 17 ajbardziej dokuczliwych stresorów zawodowych wyłoioych a podstawie reaalizy baz daych zalazły się rówież czyiki związae z rolami pełioymi w orgaizacji, któree rówież były wymieiae przez akietowaych jako potecjale przyczyy stresu zawodowego. Trudo atomiast porówywać wyiki tych dwóch badań pod względem pozaorgaizacyjych źródeł stresu, poieważ Kwestioariusz do Subiektywej Ocey Pracy wykorzystyway w badaiu stresu zawodowego ie zawierał pozycji odoszących się do tej problematyki. Kofrotując wyiki akiet sprawdzające wiedzę pracowików a temat przyczy stresu zawodowego z daymi empiryczymi dotyczącymi odczuwaej stresogeości różych właściwości pracy, moża założyć, że wiedza pracowików a temat psychospołeczych zagrożeń występujących w środowisku pracy przede wszystkim odzwierciedla ich doświadczeia zawodowe. Z tego powodu ograicza się do ajbardziej typowych i powszechych stresorów zawodowych. Moża też sądzić, że wskazywae przez akietowaych źródła stresu zawodowego ależą jedocześie do ajbardziej dotkliwych dla dużej rzeszy pracowików i dlatego zajdują swoje odbicie w świadomości zbiorowej.
402 A. Potocka, D. Merecz-Kot Nr 4 Kolejym etapem aalizy była ocey poziomu wiedzy respodetów a temat źródeł psychospołeczych zagrożeń w miejscu pracy. Na oceę składała się suma puktów, jaką mógł zdobyć każdy baday, wymieiając potecjale źródła stresu. Brao pod uwagę przede wszystkim różorodość odpowiedzi, to zaczy im więcej daa osoba wskazała główych kategorii źródeł stresu (I VI), tym więcej puktów otrzymywała. Z kolei im więcej puktów, tym wyżej została oceioa wiedza daego respodeta w zakresie przyczy stresu zawodowego stresu zawodowego. Miimala liczba puktów jaką mógł zdobyć baday wyosiła zero (w przypadku braku odpowiedzi), a maksymala 3 (wskazaie co ajmiej czterech z sześciu główych kategorii potecjalych źródeł stresu). Na przykład osoba X udzieliła trzech odpowiedzi, które zaklasyfikowao do kategorii I, III i V. Wskazała więc trzy kategorie i uzyskała w te sposób 2 pukty (tab. 2). Osoba Y udzieliła ośmiu odpowiedzi, z czego cztery zaklasyfikowao do I kategorii, trzy do II kategorii, a jedą do V kategorii. Według przyjętego systemu ocey osoba Y rówież uzyskuje 2 pukty (pośredio wymieiła trzy z sześciu możliwych kategorii źródeł stresu zawodowego). Wyiki przeprowadzoej ocey przedstawia rycia 2. 24,29% 4,28% Brak wiedzy / No kowledge Niski poziom wiedzy / Low level of kowledge 3,33% 68,10% Średi poziom wiedzy / Average level of kowledge Wysoki poziom wiedzy / High level of kowledge Ryc. 2. Wiedza respodetów a temat potecjalych źródeł stresu w miejscu pracy (N = 210). Fig. 2. Assessmet of respodet s level of kowledge of psychosocial risk factors at work (N = 210). Aalizując wyiki przestawioe a ryciie 2., moża wywioskować, że większość badaych (poad 68%) reprezetuje przecięty poziom wiedzy a temat potecjalych źródeł psychospołeczych zagrożeń w miejscu pracy. Około jeda czwarta respodetów (24,29%) posiada mała wiedzę w tym zakresie, a iewiele powyżej 3% badaych może pochwalić się dużą wiedzą a temat możliwych przyczy stresu zawodowego. W grupie badaych ie było ai jedej osoby, która wskazałaby więcej iż cztery kategorie potecjalych źródeł stresu zawodowego. Skutki stresu zawodowego w opiii respodetów Podejmując próbę ocey wiedzy respodetów a temat psychospołeczych zagrożeiach w miejscu pracy, oszacowaliśmy ich wiedzę rówież pod kątem wiadomości o skutkach stresu zawodowego. Odpowiedzi udzielae przez badaych a pytaie: Jakie według Pai/Paa skutki może powodować przedłużająca się praca w stresie? staowiły bazę wyjściową dla przeprowadzoej aalizy jakościowej. Schemat aalizy był taki sam jak w przypadku pytaia o przyczyy stresu w miejscu pracy. Każda odpowiedź wpisaa przez poszczególą osobę była przyporządkowaa do jedej z trzech płaszczyz (kategorii), a których skutki stresu zawodowego mogą być obserwowale: I dotyczące zdrowia i fukcjoowaia psychofizyczego; II związae z pracą; III iterferecja praca dom. Wyiki przeprowadzoej aalizy szczegółowo prezetują tabele 12 16. Uzyskae wyiki a temat kosztów, jakie może poieść człowiek pracujący w przewlekłym stresie, pokazują, że zdecydowaa większość badaych (88,10%) wskazywała przede wszystkim a koszta zdrowote (tab. 12). Na drugim miejscu zalazła się grupa skutków ujawiających się a płaszczyźie zawodowej (47,14%), a a ostatim te, które wpływają a życie prywate (10,95%). Tabela 12. Skutki stresu zawodowego w opiii respodetów ( = 210) Table 12. Cosequeces of occupatioal stress i respodets opiio ( = 210) Kategoria Category Skutki stresu zawodowego Cosequeces of occupatioal stress Wskazaia Idicatios [%] I dotyczące zdrowia i fukcjoowaia psychofizyczego pracowika / psychophysical fuctioig ad health 88,10 II związae z pracą / fuctioig at work 47,14 III iterferecja praca dom / home work iterferece 10,95
Nr 4 Psychospołecze zagrożeia w środowisku pracy. Cz. II 403 Skutki stresu związae ze zdrowiem i fukcjoowaiem psychofizyczym Jeżeli chodzi o pierwszą z wymieioych płaszczyz (związaą ze zdrowiem i fukcjoowaiem psychofizyczym), to w jej ramach moża wyodrębić dwie podkategorie (tab. 13): skutki w postaci zmia w staie zdrowia, skutki w postaci zmia w sferze emocjoalej, pozawczej i behawioralej. wpisywały odpowiedzi typu: erwy, erwice, erwowość, choroby erwowe, załamaie erwowe, histeria, erwowe zachowaie czy apięcie erwowe. Drugim ajczęściej wskazywaym zaburzeiem była depresja 53 wskazaia (depresja, stay depresyje, depresyjość). Część badaych (11 osób) dostrzega zagrożeia wyikające z arażeia a admierego stresu w pracy w postaci zachowań ryzykowych (adużywaie Tabela 13. Skutki stresu zawodowego dotyczące zdrowia i fukcjoowaia psychofizyczego pracowika Table 13. Impact of occupatioal stress o employee s psychophysical fuctioig ad health Skutki stresu zawodowego (kategoria I) Impact of occupatioal stress (category I) Wskazaia Idicatios Zmiay w staie zdrowia kłopoty ze zdrowiem, dolegliwości, zaburzeia, choroby somatycze / Health problems 91 choroby układu krążeia (zawał, adciśieie) / coroary artery disease 39 choroby układu trawieego (wrzody, zgaga) / digestive system diseases 17 bóle głowy, migrea / headache 10 osłabieie układu immuologiczego, spadek odporości / poorer immuity to ifectio 6 Zaburzeia erwicowe erwica, lęk / Neurosis, axiety disorders 84 Zaburzeia astroju depresja, apatia / Mood disorders 53 Zmęczeie / Fatigue 24 Problemy a poziomie pozawczym rozkojarzeie, kłopoty z kocetracją / Cogitive disturbaces 12 Stosowaie używek/uzależieia alkohol, leki / Use of substaces alcohol, drugs 11 Obiżoa samoocea, obiżoe poczucie własej wartości / Low self-esteeme 5 Ie / Others 12 Najczęściej wymieiao skutki dotyczące zdrowia fizyczego (91 wskazań). Respodeci zazwyczaj udzielali takich odpowiedzi, jak: problemy zdrowote, choroby, kłopoty, problemy zdrowote, dolegliwości zdrowote, kłopoty ze zdrowiem itp. Cześć respodetów wymieiła przy tym kokrete choroby: układu krążeia (39 wskazań), w tym między iymi zawał (13 wskazań) i adciśieie (10 wskazań). Na drugim miejscu (17 wskazań) zalazły się dolegliwości ze stroy układu trawieego, a a trzecim bóle głowy (10 wskazań). Kilka osób powiązało kosekwecje stresu ze spadkiem odporości (6 wskazań). Iy rodzaj kosztów zdrowotych, jakie może poieść człowiek pracujący w przewlekłym stresie, dotyczy emocji, sfery pozawczej i zmia w zachowaiu. Praca w chroiczym stresie według badaych respodetów może prowadzić do poważych zaburzeń psychiczych, przede wszystkim erwicowych. Przeprowadzoa aaliza wykazała, że 84 osoby alkoholu, środków uspakajających czy też arkotyków) i skutki tych zachowań w postaci uzależień. Skutki pracy z przewlekłym stresie mogą ujawiać się rówież w postaci bardziej łagodych zakłóceń badai respodeci wskazywali a rozkojarzeie, problemy z kocetracją uwagi, kłopoty z oceą sytuacji czy trudości z podejmowaiem decyzji (12 wskazań). Pojedycze osoby wskazały, że egatywym skutkiem stresu zawodowego może być obiżoa samoocea czy poczucie własej wartości. Odrębym skutkiem pracy w admierym stresie, ale wiążącym się z jakością fukcjoowaia i poczuciem stau zdrowia psychofizyczego, jest zmęczeie. Na egatywe kosekwecje stresu w pracy w postaci wyczerpaia, zmęczeia fizyczego wskazały 24 osoby. Na zakończeie omawiaia skutków kategorii I warto zazaczyć, że a ajwiększe z możliwych kosztów stresu czyli utratę (lub próbę utraty) życia wskazały w sumie 4 osoby (2 wymieiając próby samobójcze, samobójstwa, a 2 zgo).
404 A. Potocka, D. Merecz-Kot Nr 4 Skutki stresu ujawiające się a płaszczyźie zawodowej Druga kategoria skutków pracy w stresie dotyczy sfery zawodowej. Moża zauważyć, że koszty w tej kategorii mogą być kosztami idywidualymi, orgaizacyjymi i społeczymi (tab. 14). Najwięcej wskazań zaobserwowao dla kosztów idywidualych i orgaizacyjych a pierwszym miejscu zalazło się wypaleie zawodowe (62 wskazań) i jego objawy, takie jak iechęć do pracy, iechęć do wykoywaego zawodu, spadek motywacji, brak aktywości, brak etuzjazmu i utrata chęci do rozwoju. Na brak zadowoleia z pracy, który też jest kosztem idywidualym, wskazało tylko 11 osób. Na drugim miejscu, biorąc pod uwagę liczbę wskazań, ależy wymieić koszty związae ze spadkiem efektywości pracy (43 osoby). W tym przypadku respodeci udzielali zazwyczaj astępujących odpowiedzi: spadek efektywości, obiżeie skuteczości w pracy, miejsza wydajość w pracy, słaba wydolość i gorsza wydajość. Z kolei kosztem społeczym dotykającym ajbliższe otoczeie, czyli w tym przypadku środowisko pracy, jest pogorszeie stosuków międzyludzkich, a co zwróciło uwagę 9 osób (zła współpraca, zła atmosfe- ra w pracy, egatywy stosuek do kolegów z pracy, kłótie w pracy). Koszty społecze obejmują rówież wypadki w pracy (9 wskazań), absecje i zwolieia chorobowe (9 wskazań). Skutki stresu ujawiające się w relacji praca dom Najrzadziej pojawiającymi się odpowiedziami a pytaie o skutki stresu były te, które dotyczyły relacji praca dom (tab. 15). Niewiele osób dostrzega egatywe kosekwecje, jakie może przyieść praca w chroiczym stresie dla fukcjoowaia człowieka a grucie prywatym. Według ieliczej (jak widać z tabeli 15.) grupy badaych praca w stresie może skutkować przede wszystkim kofliktami i kłótiami między domowikami (14 wskazań) i odreagowywaiem stresu w domu (6 wskazań). Przykłady odpowiedzi dla tej kategorii skutków to: koflikty w domu, kłopoty rodzie, odreagowywaie pracy w domu, odreagowywaie stresów w domu i przeoszeie stresu a życie prywate. Tak jak w przypadku omawiaia przyczy stresu zawodowego rówież i tutaj dokoao podsumowaia w postaci zbiorczej tabeli dziesięciu ajczęściej wymieiaych stresorów (tab. 16). Tabela 14. Skutki stresu zawodowego związae z pracą ( = 210) Table 14. Impact of occupatioal stress o employee s fuctioig at workplace ( = 210) Skutki stresu zawodowego (kategoria II) Impact of occupatioal stress (category II) Wskazaia Idicatios Wypaleie zawodowe / Work burout 62 Spadek efektywość pracy / Lower work effectiveess 43 Kotakty społecze / Relatioships 19 Brak satysfakcja z pracy (iezadowoleie z pracy) / Job dissatisfactio 11 Wypadki w pracy / Accidets at work 9 Absecja w pracy, zwolieia chorobowe / Abseteeism 9 Tabela 15. Skutki stresu ujawiające się w relacji praca dom ( = 210) Table 15. Impact of occupatioal stress o home work iterferece ( = 210) Skutki stresu zawodowego (kategoria III) Impact of occupatioal stress (category III) Wskazaia Idicatios Koflikty rodzie, kłótie w domu / Coflicts with family members 14 Odreagowywaie stresów w domu / Stress abreactio at home 6 Ie / Others 3
Nr 4 Psychospołecze zagrożeia w środowisku pracy. Cz. II 405 Tabela 16. Dziesięć skutków pracy w przewlekłym stresie ajczęściej wymieiaych przez respodetów ( = 210) Table 16. Te cosequeces of occupatioal stress most frequetly reported by respodets ( = 210) Skutki stresu zawodowego Cosequeces of occupatioal stress Wskazaia Idicatios 1 Pogorszeie zdrowia, dolegliwości, zaburzeia somatycze / Health problems 91 2 Nerwice, lęk / Neurosis, axiety 84 3 Wypaleie zawodowe / Work burout 62 4 Depresja, apatia / Depressio, apathy 53 5 Spadek wydajości i efektywości pracy / Decreased work effectiveess 43 6 Zmęczeie / Fatigue 24 7 Zła atmosfera w pracy, pogorszeie relacji między współpracowikami / Poor relatioships ad climate at work 19 8 Koflikty, kłótie w domu / Coflicts with family members 14 9 Problemy z kocetracją, podejmowaiem decyzji, oceą sytuacji / Cogitive problems 12 10 Nadużywaie alkoholu i iych używek / Alcohol, drugs abuse 11 Niezadowoleie z pracy / Job dissatisfactio 11 Zgodie z przyjętym schematem rówież i tutaj oszacowao poziom wiedzy a temat potecjalych skutków pracy w przewlekłym stresie. Ocea została przeprowadzoa zgodie z kluczem przedstawioym w tabeli 2., a wyiki tej ocey przedstawioo a ryciie 3. 57,62% Brak wiedzy / No kowledge Niski poziom wiedzy / Low level of kowledge 0,47% 3,81% Średi poziom wiedzy / Average level of kowledge Wysoki poziom wiedzy / High level of kowledge Ryc. 3. Poziom wiedzy respodetów a temat skutków pracy w przewlekłym stresie ( = 210). Fig. 3. Assessmet of respodet s level of kowledge of occupatioal stress cosequeces ( = 210). 38,10% Biorąc pod uwagę ie tylko liczbę odpowiedzi udzielaych przez respodetów a to pytaie, ale przede wszystkim jakość tych odpowiedzi (różorodość, wielopłaszczyzowe postrzegaie zjawiska), moża stwierdzić, że poad połowa badaych (57,63%) ma małą wiedzę o skutkach, jakie może spowodować praca w przedłużającym się stresie. Ozacza to, że 121 respodetów wymieiło tylko jedą płaszczyzę, a której mogą ujawić się skutki stresu zawodowego i było ią zdrowie. Średi poziom wiedzy w omawiaym zakresie reprezetowało 38, 10% badaych. Grupa tych osób oprócz kosekwecji zdrowotych podała przyajmiej jede przykład, w którym chroiczy stres zawodowy wpływa a jakość i efektywość wykoywaej pracy. Tylko ieliczi badai (3,81%), w aszej oceie, mogą pochwalić się wysokim poziomem wiedzy a temat skutków stresu zawodowego. Ta grupa respodetów ajbardziej wyczerpująco wypowiedziała się a temat egatywych zjawisk wyikających z obecości psychospołeczych zagrożeń w miejscu pracy. Tylko jeda osoba (0,47%) odpowiedziała, że ie wie, jakie skutki może powodować praca w przewlekłym stresie. Kto powiie przeciwdziałać admieremu stresowi w miejscu pracy? profilaktyka atystresowa w miejscu pracy według badaych respodetów Ostatie dwa pytaia, które poddae zostały aalizie, dotyczyły ochroy zdrowia pracowików przed egatywymi skutkami zagrożeń psychospołeczych obecych w miejscu pracy. W pierwszym z ich badae osoby zostały zapytae, kto według ich powiie przeciwdziałać admieremu stresowi w miejscu pracy. Pytaie miało charakter otwarty, a każda odpowiedź udzieloa przez poszczególą osobę przyporządkowaa została do jedej z sześciu kategorii: I odpowiedzi, według których za profilaktykę atystresową w miejscu pracy odpowiedzialy jest tylko jede podmiot (p. pracodawca, przełożoy psycholog czy Państwowa Ispekcja Pracy);
406 A. Potocka, D. Merecz-Kot Nr 4 II obejmuje profilaktykę główie a poziomie orgaizacji, a odpowiedzialość za zdrowie pracujących jest bardziej zbiorowa (spoczywa a ajbliższym otoczeiu pracowika, w działaia zaagażowaa jest więcej iż jeda osoba, p. koledzy/koleżaki z pracy, przełożoy, pracodawca czy też sam pracowik); III odpowiedzi osób, które podeszły do zagadieia bardziej wieloaspektowo, tz. zdają sobie sprawę z tego, że odpowiedzialość za zdrowie pracujących spoczywa ie tylko a pracodawcy czy samym pracowiku, ale rówież a iych podmiotach zaagażowaych w pracę (p. działy, struktury orgaizacji, służby medycyy pracy, regulacje prawe, istytucje a szczeblu regioalym i państwowym i ii specjaliści); IV odpowiedzi, które ie pasowały do wcześiej wymieioych kategorii; V odpowiedź ie wiem ; VI odpowiedzi typu ie moża przeciwdziałać, ikt ie jest w staie zaradzić, ie widzę takiej możliwości itp.). Wyiki aalizy jakościowej przedstawioo w tabeli 17. Tabela 17. Profilaktyka atystresowa w miejscu pracy według badaych respodetów ( = 210) Table 17. Resposibility for occupatioal stress prevetio i respodets opiio ( = 210) Kategoria Category Ochroa zdrowia pracowików przed skutkami zagrożeń psychospołeczych w miejscu pracy Occupatioal stress prevetio Wskazaia Idicatios I Odpowiedzialy jede podmiot / Resposibility put o oe object 87 przełożoy / superior 40 pracodawca / employer 29 pracowik ( ja sam ) / employee 7 ie / others 11 II Odpowiedzialy pracodawca/przełożoy + pracowicy / Resposibility put o employer/superior + employees 69 cały zespół, każdy zatrudioy / everybody, work crew 17 przełożoy + pracowik / superior + employee 17 pracodawca + przełożoy / employer + superior 12 pracodawca + pracowik / employer + employee 11 ie / others 12 III Odpowiedzialy II + iy podmiot) / Resposibility put o II + aother object 38 przełożoy + psycholog / superior +psychologist 5 przełożoy + dział kadr i szkoleia / superior + huma resources 4 przełożoy + ustawodawca, politycy, rząd, przepisy / superior + lawmaker, politicias, govermet, law regulatios 3 przełożoy + pracowik + psycholog / superior + employee+ psychologist 3 pracodawca + pracowik + ustawodawca, politycy, rząd, przepisy / employer + employee+ lawmaker; politicias, govermet, law regulatios 2 pracodawca + ustawodawca, politycy, rząd, przepisy / employer + lawmaker, politicias, govermet, law regulatios 2 pracodawca + psycholog / employer + psychologist 2 ii / others 17 IV Ie / Others 3 V Nie wiem / I do t kow 8 VI Nikt; ie moża przeciwdziałać; ie ma możliwości / Nobody; there s o possibility 5 Razem / Total 210
Nr 4 Psychospołecze zagrożeia w środowisku pracy. Cz. II 407 Jak wskazują wyiki badań respodeci odpowiedzialością za profilaktykę atystresową w miejscu pracy obarczają przede wszystkim przełożoego (40 osób 19,05%) i pracodawcę (29 osób 13,81%). Część respodetów, (17 osób 8,1%) uzało, że odpowiedzialość za zdrowie pracujących spoczywa a całym zespole, wszystkich zatrudioych. Dae przedstawioe w tabeli 17 pokazują, że tylko pojedycze osoby miały szerszą wiedzę w tym zakresie oprócz siebie, współpracowików, przełożoego/ /pracodawcy (czyli ajbliższego otoczeia) wskazywały ie podmioty, które bezpośredio lub pośredio mogą być zaagażowae w ochroę zdrowia pracujących przed arażeiem a psychospołecze zagrożeia w miejscu pracy. Wśród badaych zalazło się rówież 5 osób (2,38%), które stwierdziły, że ie moża przeciwdziałać admieremu stresowi zawodowemu, i 8 osób (3,81%), które ie zały odpowiedzi a to pytaie (wpisywały odpowiedź ie wiem ). Poiżej zaprezetowao dziesięć ajczęściej udzielaych odpowiedzi w tym zakresie (tab. 18). Poziom wiedzy a temat profilaktyki atystresowej badaych respodetów oceioo zgodie z kluczem przedstawioym w tabeli 2. Jeżeli daa osoba ujmowała to zagadieie wielopłaszczyzowo, czyli widziała możliwość agażowaia różych podmiotów w działaia mające a celu ochroę zdrowia pracujących, wyżej puktowao odpowiedzi, których udzielała. Wyiki tej ocey przedstawioo a ryciie 4. Aalizując wyiki przedstawioe a ryciie, moża stwierdzić, że większość badaych (41,43%) 6,19% Brak wiedzy / No kowledge Niski poziom wiedzy / Low level of kowledge 19,09% 41,43% 34,29% Średi poziom wiedzy / Average level of kowledge Wysoki poziom wiedzy / High level of kowledge Ryc. 4. Poziom wiedzy a temat profilaktyki atystresowej w miejscu pracy ( = 210). Fig. 4. Level of employee s kowledge of occupatioal stress prevetio ( = 210). iewiele wie a temat ochroy zdrowia pracujących przed skutkami stresu zawodowego. Poziom wiedzy tej grupy osób oceioy został więc jako iski. Około jeda trzecia respodetów (34,29%) udzieliła takich odpowiedzi, które według przyjętych kryteriów ocey wskazują a przeciętą wiedzę a temat profilaktyki atystresowej w miejscu pracy. Tylko iewiele poad 18% respodetów może pochwalić się dużą wiedzą i wielopłaszczyzowym myśleiem w omawiaym zakresie. Poad 6% badaych ie potrafiło w ogóle odpowiedzieć a pytaie, kto powiie przeciwdziałać admieremu stresowi w miejscu pracy. Podsumowując, moża stwierdzić, że badai respodeci postrzegają omawiae zagadieie wycikowo i w sposób zawężoy. To zaczy, że ogra- Tabela 18. Dziesięć ajczęściej udzielaych odpowiedzi a pytaie: Kto powiie przeciwdziałać admieremu stresowi w miejscu pracy? ( = 210) Table 18. Te most frequet aswers to the questio: Who should be resposible for occupatioal stress prevetio? ( = 210) Podmioty, które powiy przeciwdziałać admieremu stresowi w miejscu pracy Objects who should be resposible for occupatioal stress prevetio Wskazaia Idicatios Przełożoy / Superior 40 Pracodawca / Employer 29 Cały zespół, każdy zatrudioy / Everybody, work crew 17 Przełożoy + Pracowik / Superior + employee 17 Pracodawca + Przełożoy / Employer + superior 12 Pracodawca + Pracowik / Employer + employee 11 Nie wiem / I do t kow 8 Pracowik ( ja sam ) / Employee 7 Przełożoy + Psycholog / Superior +Psychologist 5 Przełożoy + Współpracowicy / Superior + coworkers 5