Układ rozrodczy żeński Dno JAJOWÓD MACICA Trzon JAJNIK Strzępki jajowodu Szyjka POCHWA Jajnik Pęcherzyk zawiązkowy (30 µm) oocyt jedna warstwa płaskich komórek pęcherzykowych - nabłonek powierzchniowy: jednowarstwowy sześcienny (pochodna międzybłonka otrzewnej) - osłonka biaława (tk. łączna zbita) - kora: zrąb, pęcherzyki jajnikowe i ich struktury pochodne - rdzeń i wnęka: zrąb, duże naczynia krwionośne Zrąb jajnika: tkanka łączna wiotka liczne fibroblasty i fibrocyty, makrofagi, k. mięśniowe gładkie Oocyt: zatrzymana profaza I podziału mejotycznego Pęcherzyk wzrastający jednowarstwowy (pierwotny) oocyt jedna warstwa sześciennych lub walcowatych komórek pęcherzykowych zaczyna się tworzyć osłonka przejrzysta Pęcherzyk wzrastający wielowarstwowy (bezjamisty, 100 µm +) oocyt osłonka przejrzysta - zona pellucida kilka warstw komórek pęcherzykowych (warstwa ziarnista) zaczyna się tworzyć osłonka pęcherzyka - theca folliculi Oocyt Zona pellucida Komórki pęcherzykowe Zrąb 1
Osłonka przejrzysta (zona pellucida) glikoproteidy ZP-1, ZP-2, ZP-3, ZP4 (uczestniczą w indukcji reakcji akrosomalnej i w blokowaniu polispermii, ZP-3 jest też receptorem rozpoznającym i wiążącym białka błonowe plemnika) oocyt i komórki pęcherzykowe komunikują się poprzez wypustki przebijające otoczkę przejrzystą i połączone połączeniami szczelinowymi. Wymiana sygnałów chemicznych między oocytem a komórkami pęcherzykowymi pobudza proliferację i aktywność komórek pęcherzykowych oraz umożliwia blokowanie, a następnie uruchomienie podziału mejotycznego oocytu. Pęcherzyk wzrastający jamisty (drugorzędowy, 0.5 mm +) oocyt osiąga największe rozmiary tworzy się jama pęcherzyka wypełniona płynem (liquor folliculi zawiera kwas hialuronowy, białka osocza) warstwa ziarnista (komórki pęcherzykowe) osłonka pęcherzyka: wyodrębnia się warstwa zewnętrzna i wewnętrzna Osłonka pęcherzyka (theca folliculi) wytwór łącznotkankowego zrębu otaczającego pęcherzyk osłonka zewnętrzna (theca externa) - warstwa włókien kolagenowych osłonka wewnętrzna (theca interna) liczne naczynia włosowate, zmodyfikowane komórki zrębu (fibroblasty) przekształcone w komórki steroidogenne Pęcherzyk Graafa (trzeciorzędowy, do 2.5 cm) oocyt otoczony przyszłym wieńcem promienistym na wzgórku jajonośnym duża jama pęcherzyka warstwa ziarnista osłonka pęcherzyka Komórki theca interna produkują androgeny, które są przekazywane do kom. pęcherzykowych, a te przekształcają je w estrogeny Komórki wieńca (wzgórka): specyficzna populacja komórek pęcherzykowych połączone połączeniami szczelinowymi z oocytem wymiana sygnałów chemicznych Jajnik młodej kobiety zawiera ok. 400 000 pęcherzyków zawiązkowych jednak w trakcie okresu rozrodczego tylko ok. 400 przechodzi pełny proces rozwoju i ulega owulacji. Pozostałe pęcherzyki są eliminowane w procesie atrezji. Atrezja: apoptoza oocytu i komórek pęcherzykowych usunięcie szczątków przez makrofagi może zachodzić na wszystkich etapach rozwoju pęcherzyka, najczęściej dotyczy pęcherzyków zawiązkowych i pierwotnych część steroidogennych komórek theca interna pozostaje w zrębie jako gruczoł śródmiąższowy Atrezja pęcherzyków jajnikowych Po owulacji pęcherzyk Graafa przekształca się w Ciałko żółte komórki ziarnisto-luteinowe komórki osłonkowo-luteinowe naczynia krwionośne wczesne (c. krwotoczne) późne (degenerujące) dojrzałe ciałko białawe 2
skrzep Tworzenie się Komórki ciałka żółtego to typowe komórki steroidogenne ciałka żółtego 1. Po owulacji: sfałdowanie warstwy ziarnistej, wylew krwi do pozostałości, jamy pęcherzyka, wytworzenie skrzepu (ciałko krwotoczne). 2. Rozpoczyna się przekształcanie komórek warstwy ziarnistej w komórki ziarnisto-luteinowe. 3. Resorbcja skrzepu, wypełnienie tego obszaru przez kom. ziarnisto-luteinowe. 4. Wnikanie z obwodu naczyń, a wraz z nimi komórek theca interna. 5. Przekształcenie komórek theca interna w komórki osłonkowo-luteinowe. Ciałko żółte produkuje: komórki ziarnisto-luteinowe: - progesteron - przekształcanie androgenów produkowanych przez komórki osłonkowo-luteinowe w estrogeny komórki osłonkowo-luteinowe: - progesteron obie populacje komórkowe produkują też czynniki białkowe: relaksynę, inhibinę, reninę Degeneracja ciałka żółtego (luteoliza): - gromadzenie lipidów w komórkach - apoptoza i autofagia - włóknienie - powstaje ciałko białawe, zbudowane głównie z włókien kolagenowych Ciałko żółte menstruacyjne i ciążowe odcinek śródścienny Jajowód cieśń bańka jajnik lejek Komórki dokrewne jajnika i produkowane przez nie hormony: komórki warstwy ziarnistej komórki osłonki wewnętrznej komórki ziarnisto-luteinowe komórki osłonkowo-luteinowe estrogeny androgeny* progesteron, estrogeny progesteron komórki śródmiąższowe komórki wnękowe (rzadkie, w zrębie wnęki jajnika, podobne do komórek Leydiga w jądrze) androgeny* androgeny * mogą być aromatyzowane do estrogenów Bańka Cieśń Odcinek śródścienny 3
błona śluzowa (bardzo liczne, rozgałęzione fałdy) warstwa mięśniowa - wewnętrzna okrężna - zewnętrzna podłużna błona surowicza Nabłonek jajowodu komórki z rzęskami przesuwają oocyt w kierunku macicy komórki wydzielnicze produkują substancje - tworzące optymalne mikrośrodowisko dla oocytu i plemników - ułatwiające kapacytację plemników komórki podstawne (macierzyste) niezróżnicowane, odpowiadają za regenerację nabłonka Macica Trzon i dno Endometrium jama macicy Endometrium (błona śluzowa) Myometrium (mięśniówka gładka) warstwa podśluzówkowa warstwa naczyniowa warstwa podsurowicza nabłonek powierzchniowy jednowarstwowy walcowaty: komórki z rzęskami i komórki wydzielnicze bogatokomórkowa blaszka właściwa (komórki zrębowe i napływowe) proste cewkowe gruczoły surowicze naczynia krwionośne Fazy cyklicznych zmian endometrium złuszczania wzrostowa (folikularna) wydzielnicza (lutealna) niedokrwienia 1. Faza wzrostowa: regeneracja warstwy czynnościowej (proste gruczoły i tętnice) 2. Faza wydzielnicza: wzrost grubości warstwy czynnościowej i aktywności wydzielniczej gruczołów (gruczoły poskręcane i rozdęte, poskręcane tętnice) 3. Faza niedokrwienia (krótka): skurcz tętniczek spiralnych, niedokrwienie i częściowa martwica warstwy czynnościowej (czynnik PGF2α) 4. Faza złuszczania: rozkurcz tętniczek, ciśnienie krwi rozrywa zmienione martwiczo ściany naczyń, wylew krwi powoduje fragmentację i złuszczenie warstwy czynnościowej (fizjologicznie pierwsza faza cyklu) wzrostowa wczesna wydzielnicza późna wydzielnicza 4
Szyjka macicy Pochwa nabłonek bl. właściwa (bez gruczołów) nabłonek: komórki wydzielnicze (śluzowe) i komórki z rzęskami szerokie, rozgałęzione gruczoły śluzowe blaszka właściwa bogata w włókna sprężyste, z mniejszą ilością komórek znacznie uboższa mięśniówka błona śluzowa nie złuszcza się mięśniówka przydanka Komórki nabłonka pochwy zawierają znaczne ilości glikogenu, przekształcanego przez naturalną florę bakteryjną w kwas mlekowy Cytodiagnostyka wymazów szyjkowych jest najprostszym sposobem wczesnego wykrycia raka szyjki macicy, zakażeń, umożliwia też ocenę stanu hormonalnego kobiety. Wymazy barwione są metodą Papanicolau. komórki superficjalne (powierzchniowe) komórki intermedialne (z warstw pośrednich) komórki parabazalne i bazalne inne komórki (stanu zapalnego, nowotworowe, drobnoustrojów) prawidłowy HSIL (komórki dysplastyczne) ŁOŻYSKO I GRUCZOŁ MLEKOWY Łożysko jest miejscem kontaktu tkanek płodu i matki oraz wymiany gazów i substancji pomiędzy krwią matki i płodu W celu zwiększenia powierzchni tej wymiany część płodowa łożyska (kosmówka) kontaktująca się ze zmienioną błonąśluzową macicy (doczesną) tworzy rozgałęzione wypustki (kosmki łożyskowe) Komórki pokrywające kosmówkę noszą nazwę trofoblastu Warstwy tkankowe oddzielające krew płodu od krwi matki to bariera łożyskowa Kosmek łożyskowy ma kształt rozgalęzionego drzewa jego najmniejsze gałązki noszą nazwę kosmków końcowych Matczyna część łożyska zmodyfikowana błona śluzowa macicy (endometrium) to doczesna podstawowa, a jej część oddzielająca się podczas porodu to płyta podstawowa W łożysku występuje krążenie otwarte: krew matki krew matki wypływa z otwartych tętnic endometrium, przepływa przez przestrzenie pomiędzy kosmkami i wpływa do otwartych żył endometrium. Wraz z rozwojem ciąży struktura kosmków ulega zmianom przowadzączym do zmniejszenia grubości bariery i zwiększenia efektywności wymiany 5
Ogólna budowa łożyska Rozwój kosmków łożyskowych 1. Inwazja trofoblastu (10 dzień) 2. Tworzenie kosmków pierwotnych (dzień 11-13) Trofoblast nacieka endometrium, niszczy ściany naczyń. Tworzy się system połączonych przestrzeni wypełnionych krwią (krążenie otwarte) syncytiotrofoblast (2) cytotrofoblast (1) 3. Tworzenie kosmków wtórnych (II tydzień) - wniknięcie mezenchymy pozazarodkowej do wnętrza kosmka 4. Tworzenie kosmków ostatecznych (III/IV tydzień) - wniknięcie naczyń płodu do zrębu kosmka syncytiotrofoblast (3) cytotrofoblast (2) mezenchyma pozazarodkowa (1) syncytiotrofoblast (3) cytotrofoblast (2) zrąb: mezenchyma pozazarodkowa (1) zawierająca naczynia (kapilary o ścianie ciągłej, 4) 6
Dojrzewanie kosmków ostatecznych (II/III trymestr): wbudowywanie cytotrofoblastu do syncytiotrofoblastu Dojrzewanie kosmków ostatecznych: optymalizacja bariery łożyskowej Dojrzały kosmek: syncytiotrofoblast zrąb: mezenchyma pozazarodkowa z pojedynczymi kom. cytotrofoblastu i kapilarami zmniejszenie grubości syncytiotrofoblastu usunięcie części jąder syncytiotrofoblastu przez wytworzenie węzłów przyleganie naczyń włosowatych do syncytiotrofoblastu (wytworzenie tzw. płytek nabłonkowo-naczyniowych) Syncytiotrofoblast Funkcje syncytiotrofoblastu największa zespólnia w organizmie (miliony jąder) wszystkie organelle bardzo liczne pęcherzyki różnych typów mikrokosmki wymiana gazowa transport jonów i substancji odżywczych transport metabolitów płodu transport receptorowy matczynych immunoglobulin, transferryny, LDL produkcja i wydzielanie hormonów (hcg, hcs, ACTH, progesteronu, estrogenów) i czynników wzrostowych Zrąb kosmka łożyskowego Bariera łożyskowa substancja podstawowa komórki mezenchymatyczne (w tym macierzyste) cytotrofoblast kosmkowy komórki Hoffbauera (makrofagi) naczynia włosowate Wczesna: syncytiotrofoblast cytotrofoblast trofoblastu mezenchyma pozazarodkowa śródbłonka śródbłonek Późna (po optymalizacji): syncytiotrofoblast zespolone blaszki podstawne śródbłonek erytrocyt Śródbłonek światło naczynia kapilara płodu krew płodu bariera 7
Doczesna i płyta podstawowa substancja międzykomórkowa, w tym fibrynoid komórki doczesnowe (matki) limfocyty T i NK (matki) makrofagi (matki) cytotrofoblast obwodowy (płodu) komórki olbrzymie (płodu) Fibrynoid Komórki doczesnowe: zmodyfikowane komórki zrębowe endometrium duże, okrągłe/owalne jasna cytoplazma receptory rozpoznające wzorzec produkty wydzielnicze: - elementy składowe substancji międzykomórkowej - prolaktyna, renina, prostanoidy - cytokiny zbudowany z włóknika oraz białek i proteoglikanów charakterystycznych dla blaszek podstawnych zlokalizowany wokół naczyń doczesnej i wzdłuż granicy pomiędzy tkankami matki i płodu wyznacza obszar oddzielania się łożyska po porodzie Błony płodowe (pozałożyskowe) Sznur pępowinowy pokryty nabłonkiem owodniowym zrąb z tkanki łącznej galaretowatej (galareta Whartona) dwie tętnice żyła błona owodniowa (nabłonek jednowarstwowy sześcienny, blaszka podstawna, warstwa beznaczyniowej mezenchymy) błona kosmówkowa (mezenchyma z licznymi komórkami cytotrofoblastu obwodowego) błona doczesnowa (tkanka łączna z licznymi komórkami doczesnowymi) Tętnice: brak blaszek sprężystych Żyła: gruba blaszka sprężysta wewn., bardzo gruba, umięśniona media Gruczoł mlekowy należy do gruczołów skóry złożony gruczoł cewkowopęcherzykowy 15-25 zrazików, każdy ma własny przewód wyprowadzający uchodzący na brodawce sutkowej zmianom aktywności towarzyszą zmiany morfologiczne zrazik przewód / zatoka brodawka Gruczoł mlekowy w różnych stanach czynnościowych przed pokwitaniem po pokwitaniu ciąża otoczka tkanka tłuszczowa zrazik laktacja po laktacji po menopauzie 8
Gruczoł mlekowy przed pokwitaniem obfite podścielisko Gruczoł mlekowy po pokwitaniu łącznotkankowe słabo rozwinięty system przewodów wyprowadzających, częściowo niedrożnych pełny rozwój przewodów wyprowadzających pojawienie się zawiązków odcinków wydzielniczych rozrost tkanki tłuszczowej Taką samą strukturę ma gruczoł mlekowy mężczyzny Gruczoł mlekowy podczas ciąży Gruczoł mlekowy podczas laktacji rozwój odcinków wydzielniczych (pęcherzyki i cewki) redukcja tkanki tłuszczowej i łącznej wydzielanie część odcinków wydzielniczych poszerzona, wypełniona wydzieliną) W zrębowej tkance łącznej: gęsta sieć naczyń włosowatych liczne plazmocyty (produkują IgA) Po zakończeniu karmienia: - inwolucja gruczołu mlekowego, struktura gruczołu wraca do stanu sprzed ciąży Komórka wydzielnicza gruczołu mlekowego Odcinek wydzielniczy gruczołu mlekowego tłuszcze białka IgA komórki wydzielnicze komórki mioepitelialne Mechanizmy wydzielania: białka, laktoza egzocytoza (ekrynowy) tłuszcze apokrynowy IgA transcytoza receptorowa k. mioepitelialne siateczka szorstka, gładka k.wydzielnicze aparat Golgiego ziarna wydzielnicze krople lipidowe pecherzyki okryte desmosomy, strefy zamykające w. merokrynowe w. apokrynowe 9
Przewody wyprowadzające przewody śródzrazikowe (nabłonek jednowarstwowy sześcienny, kom. mioepitelialne) przewody międzyzrazikowe (nabłonek jednowarstwowy walcowaty) zatoka mlekowa (nabł. dwu/wielowarstwowy sześcienny) przewody mlekowe (nabł. wielowarstwowy płaski) Brodawka sutkowa i otoczka śródzrazikowy międzyzrazikowy zatoka mlekowa naskórek z licznymi melanocytami tkanka łączna włóknista pęczki kom. mięśniowych gładkich przewody mlekowe 10