FI LO ZO FIA PI K NA W LI ÂCIE DO AR TY STÓW JA NA PAW A II *

Miesięcznik Pasterski Płocki (2002) nr 7-8 Ks. An drzej Ko by liƒ ski FI LO ZO FIA PI K NA W LI ÂCIE DO AR TY STÓW JA NA PAW A II * W ra mach te go rocz ne go Ty go dnia Kul tu ry Chrze Êci jaƒ skiej chce my za - trzy maç na szà myêl nad Li stem do ar ty stów Oj ca Âwi te go Ja na Paw a II*. Obec ny Pa pie na pi sa wcze Êniej wie le in nych po dob nych li stów: do ka p a - nów, do ko biet, do dzie ci. Przed ro kiem skie ro wa swo je s o wo do ar ty stów do tych, któ rzy z pa sjà i po Êwi ce niem po szu ku jà no wych epi fa nii pi k - na, aby po da ro waç je Êwia tu w twór czo Êci ar ty stycz nej. W kli mat za my Êle nia nad ta jem ni cà pi k na wpro wa dza nas kon tem pla - cja ob ra zu Ca ra vag gia Z o e nie do gro bu. Po mo cà w re flek sji nad fe no me - nem pi k na sà te trzy utwo ry mu zycz ne: Hymn o mi o Êci z fil mu Trzy ko - lo ry: Nie bie ski Krzysz to fa Kie Êlow skie go z mu zy kà Zbi gnie wa Pre isne ra, frag men ty Re qu iem Wol fgan ga Ama de usza Mo zar ta i Mi se re re Gre go rio Al le grie go. 355

Pa pie ja ko ar ty sta Jan Pa we II na zy wa ar ty stów ge nial ny mi twór ca mi pi k na 1. Ka dy twór ca two rzy swe dzie o na wzór Bo ga stwa rza jà ce go Êwiat. Bo ski Ar ty sta u y cza ar ty stom ludz kim iskry swej trans cen dent nej mà dro Êci i po wo u je ich do udzia u w swej stwór czej mo cy. Dla te go nikt nie po tra fi zro zu mieç le - piej ni w a Ênie ar ty Êci, czym by ów pa thos, z ja kim Bóg u Êwi tu stwo rze nia przy glà da si dzie u swo ich ràk. Nie skoƒ cze nie wie le ra zy od blask tam te go do zna nia po ja wia si w wa szych oczach, ar ty Êci wszyst kich cza sów pi sze Oj ciec Âwi ty gdy zdu mie ni ta jem nà mo cà dêwi ków i s ów, ko lo rów i form, po dzi wia li Êcie dzie a swe go ta len tu, do strze ga jàc w nich jak by cieƒ owe go mi ste rium stwo rze nia, w któ rym Bóg, je dy ny Stwór ca wszyst kich rze czy, ze chcia nie ja ko daç wam udzia 2. Pa pie przy po mi na, e ka de au ten tycz ne na tchnie nie twór cze za wie ra w so bie jak by Êlad owe go tchnie nia, któ rym Duch Stwór ca prze ni ka dzie o stwo rze nia na po czàt ku. Prze kra cza jàc ta jem ni cze pra wa pod kre - Êla Oj ciec Âwi ty któ re rzà dzà wszech Êwia tem, Bo skie tchnie nie Du cha Stwór cy spo ty ka si z ge niu szem cz o wie ka i roz bu dza je go zdol no Êci twór - cze. Na wià zu je z nim àcz noêç przez swe go ro dza ju ob ja wie nie we wn trz ne, któ re za wie ra w so bie wska za nie do bra i pi k na oraz bu dzi w cz o wie ku mo ce umy s u i ser ca, przez co uzdal nia go do po wzi cia ja kiejê idei i do nada nia jej for my w dzie le sztu ki 3. Nie wszy scy sà po wo a ni, aby byç ar ty sta mi w Êci s ym sen sie te go s o wa. Jed nak we d ug Ksi gi Ro dza ju, za da niem ka de go cz o wie ka jest byç twór - cà w a sne go y cia: cz o wiek ma uczy niç z nie go ar cy dzie o sztu ki. Ar ty sta mi sà po eci, ma la rze, rzeê bia rze, mu zy cy ci wszy scy, któ rzy two rzà dzie a ar - ty stycz ne. Ar ty stà jest te nie wàt pli wie Jan Pa we II. Jest nim w sen sie prze - no Ênym, tzn. w sen sie nie zwy k o Êci i pi k na pe nie nia po s u gi Pio tra na szych cza sów. Ale jest te ar ty stà w sen sie do s ow nym, po nie wa na pi sa wie le wier szy, po ema tów, dra ma tów. W Li Êcie do ar ty stów s y szy my g os Na miest - ni ka Chry stu sa, ale s y szy my rów nie wy mow ny g os Pa pie a -ar ty sty. Tak e my je ste Êmy w pew nym sen sie ar ty sta mi na wet je Êli nie two rzy - my sztu ki je e li tyl ko go Êci w na szym ser cu du sza ar ty stycz na. Du sza ar - ty stycz na jest for mà wra li wo Êci na pi k no. W tym zna cze niu je ste Êmy ar - ty sta mi, je Êli wzru sza nas pierw szy Ênieg, sierp nio wy za pach po wie trza na Ma zow szu, pol ska je sien noêç, za chód s oƒ ca, mu zy ka i po ezja, Ka za nie do pta ków Giot ta czy Z o e nie do gro bu Ca ra vag gia. W tym kon tek Êcie pa - pie ski List do ar ty stów jest prze s a niem skie ro wa nym tak e do nas. Nie ule - ga wàt pli wo Êci, e po win ni Êmy go czy taç z tà wra li wo Êcià, z ja kà pi sa go je go Zna mie ni ty Au tor. 356

Pi k no Ar ty sta w szcze gól ny spo sób ob cu je z pi k nem. Pi k no jest po wo a niem ka de go ar ty sty, za da nym mu przez Stwór c wraz z da rem ta len tu ar ty - stycz ne go. Na le y za uwa yç, e te mat pi k na po ja wia si w fi lo zo fii wraz z Pla to nem. W dia lo gu Uczta naj wy sza idea do bra ja wi si ja ko pi k no. To, co jest do bre, jest rów no cze Ênie pi k ne. Przed mio tem mi o Êci jest wiecz ne po sia da nie do bra. Pra gnie nie do bra jest jed no cze Ênie pra gnie niem pi k na. Pla ton przy wo u je wy po wiedê Dio ty my, któ ra mó wi do So kra te sa: Eros to mi oêç te go, co pi k ne 4. Pi k no jest po nie kàd wi dzial no Êcià do bra, tak jak do bro jest me ta fi zycz nym wa run kiem pi k na. Ro zu mie li to do brze Gre cy, któ rzy ze spa la jàc te po j cia uku li wspól ny ter min dla oby dwu: ka lo ka ga - thia, czy li pi k no -do broç. Tak pi sze o tym Pla ton: Po t ga Do bra schro - ni a si w na tu rze Pi k na 5. Wie le re flek sji po Êwi ci za gad nie niu pi k na Plo tyn. Je go zda niem na szczy cie wszech Êwia ta stoi Ab so lut na zy wa ny Jed nià, Pra do brem. Ab so lut ten jest nad mia rem by tu. Ów nad miar by tu w so bie, owo bo gac two rze czy - wi sto Êci, ja kà sta no wi Ab so lut, sk a nia Go do wyj Êcia po za sie bie. W ten spo sób Jed nia ema nu je, wy pro mie nio wu je z sie bie byt, rze czy wi stoêç: umys, Êwiat ide al ny i Êwiat ma te rial ny. Bóg Plo ty na jest jed no Êcià dy na - micz nà. Pierw szà ema na cjà Pra do bra jest umys. Umys ja ko od bi cie Pra - do bra jest pi k nem. Kres pro ce su ema na cji sta no wi ma te ria. Cz o wiek ja ko isto ta na po gra ni czu dwóch Êwia tów ma te rial ne go i du cho - we go mo e wzno siç si do Jed ni na jed nej z trzech dróg: fi lo zo fa, ar ty sty oraz cz o wie ka, któ ry ko cha. Fi lo zof, od kry wa jàc praw d, do cho dzi do te go, co ju nie wy ra al ne. Ar ty sta od kry tà praw d prze ka zu je po przez sztu k. I w ten spo sób re ali zu je pi k no. Cz o wiek ko cha jà cy wi dzi wi cej ni ten, któ ry jest po grà o ny w obo j t no Êci. Na wszyst kich tych trzech dro gach cz o - wiek wzno si si ku Pra do bru ni czym ptak w ob o ki 6. Wie le uwa gi za gad nie niu pi k na po Êwi ca myêl chrze Êci jaƒ ska. W chrze Êci jaƒ stwie roz wa a nia o pi k nie Bo ga i pi k nie y cia mo ral nie do - bre go by y i sà in spi ro wa ne fi lo zo fià Pla to na i lek tu rà Pi sma Êwi te go. My - Êli cie lem chrze Êci jaƒ skim, któ ry wy pra co wa szcze gól nie wznio s à kon cep - cj pi k na jest Êw. To masz z Akwi nu. We d ug Akwi na ty pi k no jest w a sno Êcià ka de go by tu ist nie jà ce go, a cha rak ter pi k na ujaw nia si w ze - sta wie niu go z i in ny mi dwie ma w a sno Êcia mi by tu: praw dà i do brem. Pi k - no jest bla skiem praw dy ve ri ta tis splen dor. Pi k no jest tym, cze go sa mo po zna wa nie spra wia roz kosz. Ja ko ele men ty pi k na wy mie nia Êw. To masz cha rak ter ca o Êcio wy pi k ne go przed mio tu, je go har mo nij nà struk tu r oraz trze ci, trud ny do od da nia ele ment, któ ry na zy wa ja sno Êcià lub bla skiem for my. Zda niem Akwi na ty pi k no po bu dza do mi o Êci i sk a nia do roz wo ju oso b, któ ra je prze y wa 7. 357

Nor wid List Ja na Paw a II do ar ty stów jest li stem bar dzo pol skim g ów nie za spra wà Nor wi da. Oj ciec Âwi ty pod kre Êla, e sztu ka ma tak e swo je aspek - ty spo ecz ne. Ar ty Êci po win ni przy czy niaç si do od ro dze nia ka de go na ro - du. To w a Ênie za uwa a Jan Pa we II zda je si wska zy waç Cy prian Nor - wid, kie dy pi sze: Bo pi k no na to jest, by za chwy ca o do pra cy pra ca, by si zmar twych wsta o 8. 8 grud nia 1997 r., w Êwi to Nie po ka la ne go Po cz cia Naj Êwi t szej Ma ryi Pan ny, Jan Pa we II by w Rzy mie na Pla cu Hisz paƒ skim, e by z o yç tra - dy cyj nà wià zan k kwia tów przed fi gu rà Mat ki Bo ej. Wy g a sza jàc swo je prze mó wie nie w j zy ku w o skim w pew nym mo men cie prze rwa i po chwi li ci szy za czà cy to waç po pol sku Cy pria na Ka mi la Nor wi da. S o wa z po ema - tu Pro me thi dion za brzmia y w spo sób ab so lut nie ge nial ny i ma gicz ny, po nie - wa przez dwa i pó ro ku Nor wid, prze by wa jàc w Rzy mie, miesz ka w a Ênie tu obok Pla cu Hisz paƒ skie go i prze cho dzi za wsze przez ten plac, zdà a jàc do Caf fe Gre co 9. Na le y pod kre Êliç, e Ka rol Woj ty a by wy cho wy wa ny w du chu wra li - wo Êci ro man tycz nej. Wiel ki wp yw na przy sz e go Pa pie a wy war li trzej wiel cy pol scy pi sa rze ro man tycz ni: Adam Mic kie wicz, Ju liusz S o wac ki i Cy prian Ka mil Nor wid. To w a Ênie od nich uczy si m o dy Woj ty a ro - man tycz ne go wi dze nia hi sto rii hi sto rii, któ ra ma jà dro du cho we 10. Przy - sz y Pa pie od kry nie zwy k y i jak e bo ga ty Êwiat my Êli Nor wi da dzi ki swe - mu oj cu 11. Z cza sem au tor wier sza Mo ja oj czy zna sta si ulu bio nym po età Ka ro la Woj ty y. W cy to wa nym w Li Êcie do ar ty stów po ema cie Pro me thi dion czy ta my: Có wiesz o pi k nem? Kszta tem jest mi o Êci. ( ) Kszta tem mi o Êci pi k no jest i ty le, Ile jà cz o wiek oglà da na Êwie cie, W ogrom nym Bo gu al bo w so bie -py le, Na te go Bo ga wy stro jo nym dzie ci : Ty le o pi k nem cz o wiek wie i g o si - Choç ka dy w so bie cieƒ pi k ne go no si I ka dy ka dy z nas tym pi k na py em. ( ) Bo nie jest Êwia t o, by pod kor cem sta o, Ani sól zie mi do przy praw ku chen nych, Bo pi k no na to jest, by za chwy ca o Do pra cy pra ca, by si zmar twych wsta o 12. 358

Bóg i sztu ka Pa trzàc na jak e d u gie dzie je ludz kiej my Êli o Stwór cy nie ba i zie mi, za - uwa a my, e nie za wsze re li gia po zwa la a mó wiç o Bo gu j zy kiem sztu ki. Na przy k ad pra wo Sta re go Te sta men tu za wie ra wy raê ny za kaz przed sta wia nia Bo ga nie wi dzial ne go i nie wy ra al ne go przy po mo cy po sà gu rzeê bio ne go lub z la ne go me ta lu (por. Pwt 27, 15). Na kaz Bo y za bra nia cz o wie ko wi wy ko ny wa nia ja kich kol wiek wi ze run ków Bo ga. Ksi ga Po wtó rzo ne go Pra - wa wy ja Ênia: Sko ro Êcie nie wi dzie li ad nej po sta ci w dniu, w któ rym mó wi do was Pan spo Êród ognia na Ho re bie aby Êcie nie po stà pi li nie go dzi wie i nie uczy ni li so bie rzeê by przed sta wia jà cej (Pwt 4, 15-16). Izra elo wi ob - ja wi si ab so lut nie trans cen dent ny Bóg. On jest wszyst kim!, lecz jed no cze - Ênie jest On wi k szy ni wszyst kie Je go dzie a (Syr 43, 27-28). Jed nak ju w Sta rym Te sta men cie Bóg po le ci lub po zwo li wy ko ny waç zna ki, któ re w spo sób sym bo licz ny mia y pro wa dziç do zba wie nia przez S o wo Wcie lo ne, jak wà mie dzia ny, ar ka Przy mie rza i che ru bi ny 13. Dla chrze Êci jaƒ skiej wi zji kul tu ry i spo so bu przed sta wia nia Bo ga de cy - du jà ce zna cze nie mia o przyj Êcie Je zu sa Chry stu sa na zie mi. Syn Bo y, przyj mu jàc cia o, za po czàt ko wa no wà epo k w dzie jach ob ra zu re li gij ne go. Opie ra jàc si na mi ste rium S o wa Wcie lo ne go, mo na nie tyl ko mó wiç o Bo gu j zy kiem dzie sztu ki, ale mo li wy jest tak e kult ob ra zów przed sta - wia jà cych Chry stu sa, Mat k Bo à, anio ów i Êwi tych. Na le y pod kre Êliç, e chrze Êci jaƒ ski kult ob ra zów nie jest sprzecz ny z pierw szym przy ka za niem De ka lo gu, któ re od rzu ca ba wo chwal stwo. Istot nie czeêç od da wa na ob ra - zo wi od wo u je si do pier wot ne go wzo ru i kto czci ob raz, ten czci oso b, któ rà ob raz przed sta wia. CzeÊç od da wa na Êwi tym ob ra zom jest pe nà sza - cun ku czcià, nie zaê uwiel bie niem na le nym je dy nie sa me mu Bo gu. Âw. To - masz z Akwi nu przy po mi na, e ob ra zom nie od da je si czci re li gij nej ze wzgl du na nie sa me ja ko na rze czy, ale dla te go, e pro wa dzà nas ku Bo gu, któ ry sta si cz o wie kiem. A za tem czeêç ob ra zów ja ko ob ra zów nie za trzy - mu je si na nich, ale zmie rza ku te mu, ko go przed sta wia jà 14. Jan Pa we II pod kre Êla w swo im Li Êcie do ar ty stów, e ta pod sta wo wa wi - dzial noêç Bo ga w ta jem ni cy Wcie le nia sta no wi a za ch t i wy zwa nie dla chrze Êci jan tak e na p asz czyê nie ar ty stycz nej. Na tej gle bie roz kwi t o pi k - no, któ re w a Ênie stàd, z ta jem ni cy Wcie le nia, czer pa o y wot ne so ki. Sta - jàc si cz o wie kiem, Syn Bo y wniós bo wiem w dzie je ludz ko Êci ca e ewan - ge licz ne bo gac two praw dy i do bra, w wraz z nim ob ja wi tak e no wy wy miar pi k na: or dzie ewan ge licz ne jest nim na pe nio ne po brze gi 15. W ten spo sób na jak e y znej gle bie or dzia ewan ge licz ne go ro dzi si sztu - ka chrze Êci jaƒ ska: ma lar stwo, po ezja, mu zy ka sa kral na, ar chi tek tu ra. Do naj wi k szych ar cy dzie in spi ro wa nych or dziem chrze Êci jaƒ skim mo na za - li czyç Êre dnio wiecz ne ka te dry, Bo skà Ko me di Dan te go Ali ghie ri, fre ski 359

Giot ta w Asy u, fre ski Ka pli cy Syk styƒ skiej, rzeê by Mi cha a Anio a, mu - zy k Mo zar ta i Beetho ve na. Na le y pod kre Êliç z ca à mo cà, e ar ty Êci mo gà przed sta wiaç ta jem ni c Bo ga, po nie wa S o wo sta o si cia em. Praw da o Wcie le niu czy ni mo li - wym mó wie nie o Bo gu j zy kiem sztu ki i jest za ra zem nie zwy k à in spi ra cjà ar ty stycz nà. Jed no cze Ênie ka da in spi ra cja ar ty stycz na jest dro gà ku Bo gu i Êla dem je go obec no Êci w ser cu cz o wie ka. Na tchnie nie ar ty sty, Êwia t oêç to wa rzy szà ca two rze niu ma jà swo je êró d o w Bo gu. Pa pie za uwa a, e wszy scy ar ty Êci zda jà so bie spra w, jak g bo ka prze paêç ist nie je mie dzy dzie em ich ràk, na wet naj bar dziej uda nym, a olênie wa jà cà do sko na o Êcià pi k na, do strze o ne go w chwi li twór cze go unie sie nia: wszyst ko, co zdo a jà wy ra ziç ma lu jàc, rzeê biàc i two rzàc, jest je dy nie prze b y skiem owej Êwia t o - Êci, któ ra na kil ka chwil za ja Ênia a oczom ich du szy 16. Prze b ysk owej Êwia t o Êci jest prze b y skiem naj wi k sze go pi k na, ja kim jest Bóg. Pi k no jest de li kat nà za s o nà Bo ga i przy zy wa niem trans cen den cji. Przy k a dem nie zwy k ej wra li wo Êci na pi k no Bo ga jest Êw. Fran ci szek z Asy u. Mó wi o nim Êw. Bo na wen tu ra: W rze czach pi k nych kon tem plo - wa Naj pi k niej sze go, a idàc Êla da mi, ja kie po zo sta wi On w stwo rze niach, tro pi wsz dzie Umi o wa ne go 17. Pi k no rze czy stwo rzo nych nie mo e przy nieêç cz o wie ko wi za spo ko je - nia i bu dzi owà uta jo nà t sk no t za Bo giem. W nie zrów na nych s o wach wy - ra a te t sk no t Êw. Au gu styn, pi szàc: Póê no Ci umi o wa em, Pi k no Êci tak daw na a tak no wa, póê no Ci umi o wa em. W g bi du szy by aê, a ja si b à ka em po bez dro ach i tam Ci szu ka em, bie gnàc bez ad nie ku rze czom pi k nym, któ re stwo rzy aê. Ze mnà by aê, a ja nie by em z To bà. One mnie wi zi y z da la od Cie bie rze czy, któ re by nie ist nia y, gdy by w To bie nie by y 18. Ca a pi k na jest rów nie Naj Êwi t sza Pan na Ma ry ja. Pi k ni sà apo sto o wie i m czen ni cy. Pi k ni sà Êwi ci i wszy scy in ni lu dzie, b dà cy przy ja ció mi Bo ga. Es te ty ka ety ka re li gia Cz o wiek jest nie wàt pli wie isto tà wra li wà na pi k no. Cza sa mi ist nie je jed nak po ku sa, e by tak e za gad nie nia mo ral ne i re li gij ne spro wa dzaç je dy - nie do wy mia ru es te tycz ne go. Bar dzo traf nej ana li zy re la cji po mi dzy es te - ty kà, ety kà i re li già do ko na duƒ ski fi lo zof Sören Kier ke ga ar d 19. Au tor Cho ro by na Êmierç sà dzi, e oso ba mo e yç na jed nym z trzech po zio mów: es te tycz nym, etycz nym lub re li gij nym. Cz o wiek es te tycz ny po Êwi ca si po - strze ga niu, pie l gno wa niu y cia zmy s ów, a na wet przy jem no Êci zmy s o wej. y je on nie ja ko na po wierzch ni rze czy wi sto Êci. Ce chà cha rak te ry stycz nà y cia es te tycz ne go jest mi oêç ro man tycz na, któ ra ist nie je tyl ko po to, aby 360

za spo ko iç na mi t noêç chwi li. Es te tycz ny typ umy s o wo Êci jest sta nem nie - ustan nie od na wia jà ce go si nie za do wo le nia i po dró o wa nia z na dzie jà na nie do tar cie do osta tecz ne go ce lu. Cz o wiek etycz ny wal czy i zma ga si z so bà sa mym je go zwy ci stwo po le ga na od su ni ciu na pe wien czas à dzy przy jem no Êci. Ce chà cha rak te - ry stycz nà y cia etycz ne go jest ma eƒ stwo z je go trwa jà cy mi przez ca e y - cie obo wiàz ka mi. Po zna jàc sa me go sie bie cz o wiek etycz ny do strze ga swo je obo wiàz ki. Etycz ny typ umy s o wo Êci wy da je si sta no wiç dzie dzi n spo koj - ne go za do wo le nia z wy pe nio ne go obo wiàz ku. Naj do sko nal szym wcie le niem oso by etycz nej jest So kra tes. Etycz noêç nie jest jed nak naj wy szym po zio mem ludz kie go y cia. W per spek ty wie Kier ke ga ar da etycz noêç jest je dy nie pro lo giem do re li gij no - Êci. Udzia em cz o wie ka re li gij ne go jest naj wy sza for ma eg zy sten cji. Klu - czo wà spra wà jest tu cier pie nie; bez pew nej udr ki nikt nie mo e byç re li gij ny. Skok wia ry uêwia da mia cz o wie ko wi je go w a snà pod mio to woêç oraz Bo à obec noêç we wn trzu je go ser ca. Kier ke ga ard czci in dy wi du al noêç. W swo ich Dzien ni kach na pi sa : Gdy bym mia wy ryç na pis na mo im gro bie, nie pro si bym o a den in ny jak ten: «jed nost ka». Po dob nie jak neo pla to ni cy i Au gu styn, au tor Bo jaê ni i dr e nia sà dzi, e cz o wiek znaj du je si w sta nie chwiej nej rów no wa gi mi dzy przy jem no Êcià a cier pie niem, tym co ni sze, a tym co wy sze ety ka teo re tycz na nie wie le po ma ga w po dej mo wa niu nie unik nio nych de cy zji y cio wych. Dla Kier ke ga ar da re li gij noêç stoi w ko niecz nej sprzecz no Êci z ludz kim ro zu mem. Chrze Êci jaƒ stwo na le y poj mo waç ja ko dok try n, któ ra da je ludz kie mu ro zu mo wi praw d, ja kiej on nie po sia da. Z punk tu wi dze nia sa - mo wy star czal ne go ludz kie go ro zu mu chrze Êci jaƒ stwo jest pa ra dok sal ne i ir ra cjo nal ne. Wia ra chrze Êci jaƒ ska nie po le ga na ar gu men ta cji, lecz na wy - bo rze. Na le y czy niç to, cze go à da od nas Bóg w Ob ja wie niu. Kier ke ga ard przy wo u je przy k ad Abra ha ma i Iza aka. Abram otrzy mu - je od Bo ga po le ce nie, aby z o y w ofie rze w a sne go sy na. Na kaz ten jest prze ciw ny nie tyl ko emo cjo nal nej sk on no Êci, ale tak e obo wiàz ko wi. Bóg na ka zu je coê, co z punk tu wi dze nia etycz no Êci jest po pro stu mor der stwem. Za cho dzi za tem kon flikt po mi dzy naj wy szà, czy sto ludz kà Êwia do mo Êcià a na rzu ce niem przez Bo ga cze goê, co jest obu rza jà ce i ab sur dal ne. Au tor Bo jaê ni i dr e nia od rzu ca mo li woêç sto so wa nia w Êwie cie wia ry ka te go rii Êwiec kie go ra cjo na li zmu. Dla te go Bóg Kier ke ga ar da mo e à daç od cz o - wie ka spe nie nia cze goê, co jest sprzecz ne z ro zu mem. W nie któ rych sy tu - acjach wia ra za wie sza w pe wien spo sób g os na szej ludz kiej ra cjo nal no Êci. Po s u szeƒ stwo Bo gu jest wa niej sze od po s u szeƒ stwa w a sne mu ro zu mo wi. B dem Kier ke ga ar da jest tak wiel ka nie uf noêç wo bec ludz kiej ro zum no Êci 361

oraz zgo da na to, e Bóg mo e à daç od nas cze goê, co jest sprzecz ne z g o - sem su mie nia wy ra a jà ce go ist nie jà ce w ser cu pra wo na tu ral ne 20. Ko Êció i sztu ka Ko Êció za wsze by wiel kim przy ja cie lem sztu ki i ar ty stów. Jan Pa we pod kre Êla, e aby g o siç or dzie, któ re po wie rzy mu Chry stus, Ko Êció po - trze bu je sztu ki. Mu si bo wiem spra wiç, aby rze czy wi stoêç du cho wa, nie wi - dzial na, Bo a, sta wa a si po strze gal na, a na wet w mia r mo li wo Êci po cià - ga jà ca. Mu si za tem wy ra aç w zro zu mia ych for mu ach to, co sa mo w so bie jest nie wy ra al ne 21. Po trze ba wi c pi sa rzy, po etów, ma la rzy, ar chi tek tów, kom po zy to rów, któ rzy po tra fià wy ra ziç praw dy wia ry chrze Êci jaƒ skiej w j - zy ku sztu ki. Ko Êció po trze bu je sztu ki, ale tak e i sztu ka po trze bu je Ko Êcio a. Na le - y za uwa yç, e te ma ty re li gij ne na le à do naj cz Êciej po dej mo wa nych przez ar ty stów ka dej epo ki. W pew nym sen sie praw dzi wa sztu ka jest za wsze sztu kà re li gij nà. Ar ty sta nie ustan nie po szu ku je ukry te go sen su rze czy, z wiel kim tru dem sta ra si wy ra ziç rze czy wi stoêç nie wy s o wio nà. Du cho wy Êwiat Ko Êcio a jest wiel kim êró d em na tchnie nia dla ar ty sty wra li we go re - li gij nie. Bez wy mia ru re li gij ne go sztu ka sta je si po wierz chow na i ba nal na. Wy da je si, e dzi siaj po trze ba od kryç na no wo du cho wy i re li gij ny wy miar sztu ki. Od wo u jàc si do pi k nej pa pie skiej me ta fo ry ze Âwia to we go Dnia M o - dzie y w Rzy mie, mo e my po wie dzieç, e je ste Êmy stró a mi po ran ka o Êwi cie trze cie go ty siàc le cia. Nie wàt pli wie po trze bu je my po mo cy a ski Bo - ej, aby wie rzyç. Ale po trze bu je my te wy si ku w a snych serc i umy s ów, e - by po g biaç wy zna wa nà wia r i bro niç w a snych prze ko naƒ przed ró ne go ro dza ju za gro e nia mi. Dzi siaj bar dziej ni kie dy kol wiek trze ba pod kre Êliç ra cjo nal noêç w a snej wia ry i sen sow noêç wy zna wa nych war to Êci. Nie ma ra cji Nor ber to Bob bio, je den z oj ców w o skiej kul tu ry li be ral no - -le wi co wej, pi szàc wio snà 2000 r. w cza so pi Êmie Mi cro Me ga, e b dàc cz o wie kiem ro zu mu nie mo e byç cz o wie kiem wia ry 22. Prze cie cz o wiek wia ry jest jed no cze Ênie cz o wie kiem ro zu mu! Wia ra nie mo e byç prze y wa - na je dy nie ja ko in tym na wi ê z Bo giem. Wia ra jest czymê ra cjo nal nym. Z wia ry mu si wy ra staç tak e Êwia to po glàd i kul tu ra. Dzi siaj bar dziej ni kie dy kol wiek lu dzie wie rzà cy po trze bu jà po mo cy ze stro ny re flek sji fi lo zo - ficz nej i kul tu ro wej w wy zna wa niu i obro nie w a snej wia ry. Stàd tak wiel kie zna cze nie fi lo zo fii i sze ro ko ro zu mia nej kul tu ry chrze Êci jaƒ skiej. Wia ra mu si sta waç si kul tu rà. Wia ra, któ ra nie sta je si kul tu rà, nie jest wia rà w pe ni przy j tà. W Pol sce ra czej nie po win ni Êmy na rze kaç na brak ar ty stów, któ rzy po ma ga jà wie rzà cym prze t u ma czyç tre Êci wy zna wa nej 362

wia ry na j zyk kul tu ry. Wy star czy wspo mnieç po ema ty ks. Ka ro la Woj ty y, po ezj ks. Ja na Twar dow skie go, fil my Krzysz to fa Za nus sie go i Krzysz to fa Kie Êlow skie go. Ob cho dy Ro ku Cho pi now skie go, ekra ni za cja Ogniem i mie czem i Pa na Ta de usza, to po wrót do zwro tów i sym bo li z ka no nu pol skiej kul tu ry. Je dy nie czer pa nie z bo ga te go dzie dzic twa prze sz o Êci i two - rze nie w a snych ka to lic kich prze strze ni kul tu ry w pra sie, ra diu i te le wi zji mo e spra wiç, e lek tu ra an ty ko Êciel nych ga zet i oglà da nie wul gar nych fil - mów nie b dzie for mà y cia kul tu ral ne go wie lu lu dzi cho dzà cych do ko - Êcio a. Nie ste ty, w Pol sce bar dzo sil ne sà Êro do wi ska zwal cza jà ce chrze Êci jaƒ - skie ro zu mie nie kul tu ry. Wy star czy przy wo aç awan tu r wo kó sztu ki skan da li zu jà cej Ka ta rzy ny Ko zy ry. Z pa ni Ko zy ry, ma lu jà cej rze czy szka - rad ne i wul gar ne, wie le me diów ( Ga ze ta Wy bor cza, Po li ty ka ) uczy ni o wi zy tów k pol skiej sztu ki. To w a Ênie ob ra zy Ko zy ry re pre zen to wa y nasz kraj na ostat niej wy sta wie w We ne cji. W sy tu acji bra ku kry te riów pi sa w y ciu Ry szard Le gut ko do wol ne dzie o mo e staç si sztu kà, a gdy ju si nià sta nie, nic nie jest w sta nie go te go sta tu su po zba wiç. Za wsze z po - mo cà przyj dzie cz Êç me diów spe nia jà cych ro l kla kie rów wo bec te go, co kon tro wer syj ne. Za uwa my, i g o sów wska zu jà cych na bez war to Êcio woêç dzie owej ar tyst ki by o w me diach spo ro. Wy kra cza y one po za ja kie kol - wiek wy znacz ni ki ide olo gicz ne, w wêród au to rów tych g o sów by li ta cy, któ - rych zda nie po win no w Êro do wi sku byç bra ne pod uwa g. Fakt, i ta kie opi - nie zo sta y zi gno ro wa ne, a z Ko zy ry uczy nio no wi zy tów k pol skiej sztu ki, ozna cza, e ko lej ne ar tyst ki i ko lej ni ar ty Êci o ta len cie da my z fal lu sem sto - jà przez wiel kà szan sà y cio wà 23. * * * Có wiesz o pi k nem? Kszta tem jest mi o Êci. List do ar ty stów przy po - mi na nam o wiel ko Êci po wo a nia twór ców kul tu ry. Jan Pa we II pod kre Êla, e na tchnie nie ar ty stycz ne jest udzia em w Bo skiej mo cy stwa rza nia wszyst - kie go z ni cze go. Sztu ka jest tak e for mà mó wie nia o ta jem ni cy Bo ga. Ko - Êció nie wàt pli wie po trze bu je sztu ki, ale tak e i sztu ka po trze bu je Ko Êcio a. Dla wie lu lu dzi dzie a sztu ki sà bar dzo po moc ny mi dro go wska za mi w w - drów ce ku naj wi k szej Pi k no Êci. Na to miast dla wszyst kich ar ty stów i lu dzi ma jà cych du sze ar ty stycz ne wiel kim zna kiem na dziei jest pi k no i wra li - woêç Oj ca Âwi te go Ja na Paw a II. Ma jàc 20 lat pi sa Ka rol Woj ty a w hym - nie Ma gni fi cat: Uwiel biaj du szo mo ja chwa Pa na Twe go, Oj ca wiel kiej Po ezji tak bar dzo do bre go. 363

On m o doêç mo jà ryt mem cud nym ob wa ro wa, On pieêƒ mà na d bo wym ko wa dle uko wa. ( ) Uwiel biaj Pa na du szo za ci che prze czu cie, za wio sn roz Êpie wa nà go tyc kà t sk no ta, za m o doêç go re jà cà pu char win nych uciech, za je sieƒ smut nym Êcier niom po dob nà i wrzo som. Za po ezj Go uwielb za ra doêç i bo leêç! Ra doêç w a da nia zie mià, b ki tem i z o tem, e si we s o wa wcie la roz kosz, ar po ko leƒ, e zbie rasz t doj rza oêç, le à cà po ko tem. Ból to smu tek wie czor ny tych nie wy po wie dzeƒ, gdy ogar nia nas Pi k no fa li stà eks ta zà, Bóg si ku har fie sk a nia lecz na skal nej mie dzy pro mieƒ si La mie mo cy nie sta je wy ra zom, s ów nie sta je. I je stem, jak strà co ny anio po sàg na ka mie ni sku, mar mu rze co ko u: aleê t sk not tchnà w po sàg i w strze li stoêç ra mion, e si zry wa, e pra gnie. Z tych je stem anio ó w 24. * Re fe rat wy g o szo ny 14 paê dzier ni ka 2000 r. w WSD w P oc ku pod czas Ty go dnia Kul tu ry Chrze Êci jaƒ skiej Przypisy: 1 Jan Pa we II, List do ar ty stów, nr 1. 2 Tam e. 3 Tam e, nr 15. 4 Pla ton, Uczta, War sza wa 1982, s. 103. J. De wey okre Êla pi k no ja ko przy jem noêç wy ni ka jà cà z przed mio tu i z à czo nà z nim tak Êci Êle, e przed miot i przy jem noêç sta no - wià nie po dziel nà ca oêç w do Êwiad cze niu (J. De wey, Sztu ka ja ko do Êwiad cze nie, Wro - c aw 1975, s. 304). 5 Jan Pa we II, dz. cyt., nr 3. 6 Por. G. Re ale, Hi sto ria fi lo zo fii sta ro yt nej, t. IV, Lu blin 1999, s. 511-603. 7 Por. B. Mon din, Di zio na rio en cic lo pe di co del pen sie ro di san Tom ma so di Aqu ino, Bo - lo gna 1991, s. 88-89; L. Kuc, Pi k no. W: A. Zu ber bier (Red.), S ow nik teo lo gicz ny, Ka to - wi ce 1998, s. 406. 8 Por. Jan Pa we II, dz. cyt., nr 5. 9 Por. B. Bi liƒ ski, Fi gu re e mo men ti po lac chi a Ro ma, Wro c aw 1992, s. 240-277. 10 Por. G. We igel, Âwia dek na dziei. Bio gra fia pa pie a Ja na Paw a II, Kra ków 2000, s. 51. 11 Por. G. F. Svi der co schi, List do przy ja cie la y da, Kra ków 1995, s. 24. 12 C. K. Nor wid, Pi sma wy bra ne, t. II, War sza wa 1968, s. 290-293. 13 Por. Ka te chizm Ko Êcio a Ka to lic kie go, nr 2129-2130. 364

14 Âw. To masz z Akwi nu, Sum ma the olo giae, II -II, 81, 3, ad 3. Ima gi ni bus pi sze Akwi na ta non exhi be tur re li gio nis cul tus se cun dum qu od in se ip sis con si de ran tur, qu - asi res qu aedam: sed se cun dum qu od sunt ima gi nes du cen tes in Deum in car na tum. Mo - tus au tem qui est in ima gi nem pro ut est ima go, non si stit in ip sa, sed ten dit in id cu ius est ima go. Et ideo ex hoc qu od ima gi ni bus Chri sti exhi be tur re li gio nis cul tus, non di ver si fi - ca tur ra tio la triae, nec vir tus re li gio nis (tam e). 15 Jan Pa we II, dz. cyt., nr 5. 16 Tam e, s. 14-15. 17 Por. tam e, s. 16. Pi k no jest dro gà do Trans cen den cji. Nie tyl ko po zwa la ode rwaç si od spraw y cia co dzien ne go, ale jak by po sze rza du sz cz o wie ka i otwie ra jà na no we wy mia ry. Do Êwiad cze nie pi k na ro dzi py ta nie o je go po cho dze nie. Pi k no p y nie do mnie od ob ra zu, za gar nia, tak, i czu j, e jest mi naj g biej do brze; czu j si za nu rzo ny w po zy tyw noêç pi k na, któ ra przez pe wien czas zna czy swo im pi t nem ca y Êwiat do - oko a. Si a za chwy tu spra wia, e od ry wa my si od ja kiej kol wiek wi dzial nej lub s y szal nej przy czy ny przed mio tu wzbu dza jà ce go za chwyt i otwie ra my si na je go êró d o. Po nie kàd wszyst kie for my wy ra a nia pi k na po przez sztu k dà à do wy ra e nia w ja kiê spo sób w dzie ach ludz kich nie skoƒ czo ne go pi k na Bo e go. Por. K. Tar now ski, Cz o wiek i Trans cen den cja, Kra ków 1995, s. 56; S. We il, Âwia do moêç nad przy ro dzo na, War sza wa 1986, s. 33; Z. Zdy bic ka, Re li gia i re li gio znaw stwo, Lu blin 1992, s. 209. 18 Âw. Au gu styn, Wy zna nia, War sza wa 1987, s. 246. 19 Por. F. Co ple ston, Hi sto ria fi lo zo fii, t. VII, War sza wa 1995, s. 336-352. 20 Por. S. Kier ke ga ard, Bo jaêƒ i dr e nie, War sza wa 1995. 21 Jan Pa we II, dz. cyt., nr 12. 22 Io non so no un uomo di fe de, so no un uomo di ra gio ne e dif fi do di tut te le fe di, pe rò di stin guo la re li gio ne dal la re li gio si t. Re li gio si t si gni fi ca per me, sem pli ce men te, ave re il sen so dei pro pri li mi ti, sa pe re che la ra gio ne dell uomo un pic co lo lu mi ci no, che il lu mi na uno spa zio in fi mo ri spet to al la gran dio si t, all im men si t dell uni ver so. L uni ca co sa di cui so no si cu ro, sem pre stan do nei li mi ti del la mia ra gio ne perché non lo ri pe - te rò mai ab ba stan za: non so no un uomo di fe de, ave re la fe de qu al co sa che ap par tie ne a un mon do che non il mio sem mai che io vi vo il sen so del mi ste ro, che evi den te men - te co mu ne tan to all uomo di ra gio ne che all uomo di fe de. Con la dif fe ren za che l uomo di fe de riem pie qu esto mi ste ro con ri ve la zio ni e ve ri t che ven go no dall al to, e di cui non rie sco a co nvin cer mi. Re sta pe rò fon da men ta le qu esto pro fon do sen so del mi ste ro, che ci cir con da, e che ciò che io chia mo se sno di re li gio si t (N. Bob bio, Re li gio ne e re li gio si - ta, Mi cro Me ga 2000 nr 2, s. 7. 23 R. Le gut ko, Da ma z fal lu sem, y cie 21 czerw ca 2000, s. 19. 24 K. Wojty a, A. Bujak, Renesansowy Psa terz (Ksi ga s owiaƒska). Poezje s owem i Êwiat em pisane, Kraków 1999, s. 94-97. 365