ANALITYKA GOSPODARCZA dr Adam Nosowski PUBLICZNY SYSTEM FINANSOWY z wykorzystaniem materiałów autorstwa: prof. dr hab. Krzysztofa Jajugi, dr Dominika Bracha, dr Agnieszki Wojtasiak SYSTEM SYSTEM FINANSOWY SYSTEM FINANSOWY system finansowy zespół powiązanych reguł i instytucji, umożliwiający dokonywanie przepływów pieniężnych między podmiotami posługującymi się pieniądzem. 1
FINANSOWA gospodarka finansowa polega na przygotowaniu przeprowadzenia wszelkiego rodzaju operacji pieniężnych, faktycznej realizacji operacji pieniężnych, ewidencji i analizie przebiegu operacji pieniężnych w przeszłości celem wyciągnięcia wniosków co do dalszych działań w tym obszarze polityka finansowa dokonywanie wyboru celów, które mają być osiągnięte w wyniku prowadzonej przez dany podmiot gospodarki finansowej, hierarchizacja tych celów oraz rozpoznawanie przesłanek ich zmienności, a także wybór sposobów lub metod ich realizacji SYSTEM W TYM KONTEKŚCIE system finansowy całokształt struktur organizacyjnych, metod działania, norm prawnych i urządzeń planistycznych, regulujących przebieg procesów finansowych i stanowiących ramy działalności zwanej gospodarką finansową, pozwalający na realizację przyjętej polityki finansowej. SYSTEM FINANSOWY podmioty Podmioty systemu finansowego: jednostki sektora publicznego instytucje finansowe (banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, domy maklerskie, fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne) przedsiębiorstwa (produkcyjne, handlowe, usługowe) gospodarstwa domowe 2
SYSTEM FINANSOWY funkcje Funkcje systemu finansowego: sprawne funkcjonowanie rozliczeń związanych z zakupami dóbr, usług i siły roboczej, umożliwienie uzyskania wysokich stóp zwrotu z inwestycji finansowych (w tym oszczędzanie), umożliwienie pozyskania i wykorzystania kapitału (alokacja) po niskim koszcie, skuteczny transfer ryzyka między podmiotami, prowadzący do zmniejszania ryzyka w gospodarce. SYSTEM FINANSOWY segmenty W ramach systemu finansowego możemy wyróżnić dwa podsystemy (segmenty): publiczny system finansowy jego funkcjonowanie jest regulowane za pomocą decyzji państwa, przy czym wiąże się to w dużym stopniu z dostarczeniem dóbr i usług o charakterze publicznym; rynkowy system finansowy jego funkcjonowanie jest regulowane mechanizmami rynkowymi. PUBLICZNY SYSTEM FINANSÓW publiczny system finansowy całokształt uporządkowanych logicznie norm prawnych, instrumentów, instytucji, które są związane z gospodarką finansową podmiotów sektora finansów publicznych. 3
DOBRO PUBLICZNE Czym jest dobro publiczne? FINANSE PUBLICZNE funkcje FUNKCJA ALOKACYJNA FUNKCJA REDYSTRYBUCYJNA FUNKCJA STABILIZACYJNA FUNKCJA REKONWERSJI WŁASNOŚCI Instytut Zarządzania Finansami UE Wrocław 2016 FUNKCJA ALOKACYJNA funkcja alokacyjna realizacja przez państwo alokacji części zasobów, konieczna wtedy gdy nie można tego zrealizować za pomocą mechanizmu rynkowego lub z powodu niedoskonałości rynku. Dzięki niej możliwa jest realizacja dostępu do dóbr i usług, które nie mogą wykorzystywać w pełni mechanizmu rynkowego (np. bezpieczeństwo publiczne, usługi oświatowe). Rząd lub władze samorządowe dostarczają je nieodpłatnie lub z częściową odpłatnością. Instytut Zarządzania Finansami UE Wrocław 2016 4
FUNKCJA REDYSTRYBUCYJNA źródło: FINANSE, red. M. Podstawka, PWN 2010 Redystrybucja w skali makro wpływ na określone sektory, regiony (aspekt przestrzenny) wpływ na określone grupy społeczne Redystrybucja w skali mikro wpływ na poszczególnych obywateli (podatników) czy gospodarstwa domowe Instytut Zarządzania Finansami UE Wrocław 2016 FUNKCJA STABILIZACYJNA funkcja stabilizacyjna polega na wykorzystaniu przez władze państwowe zjawisk finansowych do realizacji makroekonomicznych celów, takich jak: wzrost gospodarczy, stabilizacja warunków ekonomicznych, ograniczanie bezrobocia czy inflacji. Innym słowy celem władz publicznych powinno być umiejętne posługiwanie się alokacja zasobów i redystrybucją do łagodzenia wahań koniunkturalnych w gospodarce danego kraju. FUNKCJA REKONWERSJI WŁASNOŚCI źródło: FINANSE, red. M. Podstawka, PWN 2010 5
ZASADY FINANSÓW PUBLICZNYCH Zasada legalności Zasada jawności (np. jawność debaty, zapewnienie odpowiednich informacji) Zasada przejrzystości (np. sporządzenie odpowiednich sprawozdań) Zasada jedności materialnej (niefunduszowania, czyli zakaz łączenia przychodów z określonych źródeł z określonymi wydatkami publicznymi) ZASADY FINANSÓW PUBLICZNYCH Zasada równości w dostępie do realizacji zadań finansowanych ze środków publicznych Zasada ostrożnego lokowania wolnych środków Zasada prognostycznego ujmowania dochodów Zasada limitowania wydatków Zasada celowości, oszczędności i terminowości i inne PUBLICZNY SYSTEM FINANSÓW podmiotowo W przekroju podmiotowym najważniejszymi elementami systemu finansów publicznych są przede wszystkim: organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa oraz sądy i trybunały; jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki; jednostki budżetowe oraz samorządowe zakłady budżetowe; państwowe fundusze celowe; Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego; Narodowy Fundusz Zdrowia; 6
PUBLICZNY SYSTEM FINANSÓW podmiotowo - CD W przekroju podmiotowym najważniejszymi elementami systemu finansów publicznych są przede wszystkim: uczelnie publiczne; Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne; państwowe i samorządowe instytucje kultury oraz państwowe instytucje filmowe; inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, jednostek badawczo-rozwojowych, banków i spółek prawa handlowego. PUBLICZNY SYSTEM FINANSÓW przedmiotowo Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, a w szczególności: gromadzenie dochodów i przychodów publicznych wydatkowane środków publicznych finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne zarządzanie środkami publicznymi zarządzanie długiem publicznym PUBLICZNY SYSTEM FINANSÓW przedmiotowo Źródła środków publicznych dochody publiczne podatki źródła zagraniczne daniny publiczne cła przychody z działalności oraz pochodzące z innych źródeł inne świadczenia przychody budżetu państwa i budżetów samorządowych ze spłat pożyczek z prywatyzacji majątku z operacji finansowych pozostałe dochody zaciągnięcie pożyczek opłaty dochody z mienia (dzierżawy, najmu, dywidendy) dochody ze sprzedaży majątku oraz ze świadczeń usług spadki, zapisy, darowizny inne dochody Instytut Zarządzania Finansami UE Wrocław 2015 7
PUBLICZNY SYSTEM FINANSOWY elementy NORMY PRAWNE INSTRUMENTY FISKALNE PUBLICZNE INSTRUMENTY FINANSOWE INSTYTUCJE FISKALNE NORMY PRAWNE prawo finansowe służy do obliczania i ściągnięcia należności podatkowej.: prawo budżetowe prawo dochodów publicznych publiczne prawo bankowe prawo dewizowe jest bezpośredni, jak przy dobrach prywatnych. INSTRUMENTY FISKALNE instrumenty fiskalne mechanizmy umożliwiające gromadzenie i rozdysponowywanie środków publicznych. Można je podzielić na dwie grupy: o charakterze o charakterze wydatkowym/rozchodowym: dochodowym/przychodowym: 8
TECHNIKA PODATKOWA technika podatkowa służy do obliczania i ściągnięcia należności podatkowej. Elementami tej techniki są: podmiot opodatkowania (ten, na którym ciąży obowiązek podatkowy), przedmiot podatku (rzecz lub zdarzenie wywołujące obowiązek podatkowy), podstawa opodatkowania (wartościowo określony przedmiot opodatkowania, czasami wyrażony w jednostkach fizycznych, np. podatek od psów, stawka podatkowa (relacja kwoty podatku do podstawy opodatkowania), skala podatkowa (jaką stawkę należy zastosować do podstawy opodatkowania) stawki stałe, stawki zmienne (progresywne, regresywne, degresywne), zwolnienia, ulgi, zwyżki podatkowe. podatki bezpośrednie: podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT), podatek dochodowy od osób prawnych (CIT), podatek od spadków i darowizn, podatek od czynności cywilnoprawnych, podatek rolny, podatek leśny, podatek od nieruchomości, podatek od środków transportowych, podatek tonażowy, podatek od wydobycia niektórych kopalin. podatki pośrednie: podatek od towarów i usług (VAT), podatek akcyzowy, podatek od gier. PODATKI W POLSCE PUBLICZNE INSTRUMENTY FINANSOWE publiczne instrumenty finansowe instrumenty finansowe wykorzystywane do pokrywania deficytu funduszy publicznych. Zwykle są to instrumenty o względnie dużej płynności i małym ryzyku. Wykorzystanie dłużnych, płynnych zobowiązań finansowych (np. obligacje) oznacza stosowanie komercyjnych zasad gromadzenia środków na cele publiczne i wiąże się ściśle z funkcjonowaniem rynkowego systemu finansowego. 9
INSTYTUCJE FISKALNE instytucje fiskalne to instytucje, które wspierają działanie publicznego systemu finansowego. Ich zadaniem jest: gromadzenie i wydatkowanie środków publicznych, planowanie i wykonywanie budżetów publicznych, kontrola finansowa. INSTYTUCJE FISKALNE instytucje fiskalne : przygotowujące budżety publiczne to: rząd, parlament, samorządy pobierające daniny publiczne to a) państwowe organy podatkowe: organy skarbowe, organy celne, b) samorządowe organy podatkowe: wójt, burmistrz (prezydent), starosta, marszałek dokonujące wydatków publicznych to rząd, podmioty władz lokalnych, różne podmioty realizujące zadania państwa w oparciu o własność publiczną np. jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych dokonujące kontroli finansowej to izby obrachunkowe, parlament, organa stanowiące różnych szczebli władz publicznych, urzędy i izby skarbowe BUDŻET PAŃSTWA CZYM JEST BUDŻET PAŃSTWA? 10
CECHY BUDŻETU Cechy budżetu: budżet państwa jest funduszem scentralizowanych zasobów pieniężnych gromadzonych i dzielonych przez państwo w związku z realizacją jego zadań, stąd jego szczególna rola; gromadzenie środków budżetowych odbywa się z reguły w sposób przymusowy; procesy gromadzenia i dzielenia przez państwo dochodów w budżecie ma nie tylko charakter ekonomiczny, ale i społeczny; budżet państwa dotyczy działalności jego samego i jego organów w przyszłości, stąd jest ustalany z góry na określony czas; CECHY BUDŻETU Cechy budżetu: budżet tworzą strumienie dochodów i strumienie wydatków (strumieniowy charakter), co oznacza konieczność egzekwowania należnych w danym okresie dochodów, jak również obliguje do wydatkowania środków budżetowych przed upływem okresu budżetowego (zasada roczności); budżet i jego realizacja nie może być wystarczającą lub jedyną podstawą oceny finansowej działalności państwa FUNKCJE BUDŻETU Funkcje budżetu: ekonomiczna polega na gromadzeniu dochodów oraz dokonywania wydatków związanych zarówno z utrzymaniem aparatu państwowego, jak i z wydatkami na usługi świadczone przez państwo (bezpłatnie) na rzecz społeczeństwa. Do funkcji ekonomicznych zaliczamy funkcję: alokacyjną; redystrybucyjną; stabilizacyjną i bodźcową; kontrolna polega na kontroli przebiegu procesów gospodarczych za pomocą analizy przepływów finansowych; polityczna polega na oddziaływaniu na gospodarkę za pomocą zarówno dochodów jak i wydatków budżetowych dla realizacji określonych celów. 11
ZASADY BUDŻETOWE jawności zupełności jedności roczności równowagi operatywności prace parlamentu nad budżetem są jawne; postulat zamieszczenia w budżecie wszystkich dochodów i wydatków państwa; dochody i wydatki powinny być ujęte w jednym zestawieniu; budżet jest na rok; dochody powinny się równać wydatkom; budżet wymaga opracowania w układzie podmiotowym, co oznacza wskazanie zadań zarówno w zakresie gromadzenia dochodów, jak i realizacji wydatków dla konkretnych podmiotów DEFICYT BUDŻETOWY Ujemną różnicę między dochodami publicznymi i wydatkami publicznymi danego budżetu nazywa się deficytem budżetowym. Dodatnią różnicę między dochodami publicznymi i wydatkami publicznymi danego budżetu nazywa się nadwyżką budżetową. DŁUG PUBLICZNY dług publiczny wszystkie zobowiązania zaciągnięte przez skarb państwa i reprezentujące go instytucje sektora finansów publicznych (wieloletnie zadłużenie sektora finansów publicznych). Główną przyczyną powstawania jest konieczność pokrycia deficytu budżetowego. Zobowiązania tworzące dług powstają z tytułu: zaciągania pożyczek oraz kredytów przyjętych depozytów emisji papierów wartościowych nieregulowania przez jednostki sektora publicznego wymaganych zobowiązań 12
DEFICYT A DŁUG okres dochody wydatki deficyt/nadwyżka dług/akumulacja 1 800 800 0 0 2 1 000 950 + 50 +50 3 1 200 1 100 + 100 +150 4 1 400 1 470-70 + 80 5 1 500 1 640-140 - 60 6 1 700 1 680 + 20-40 DŁUG A KONSTYTUCJA Nie wolno zaciągać pożyczek lub udzielać gwarancji i poręczeń finansowych, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 3/5 wartości rocznego produktu krajowego brutto. Sposób obliczania wartości rocznego produktu krajowego brutto oraz państwowego długu publicznego określa ustawa. FUNDUSZE CELOWE publiczny fundusz celowy gromadzi środki publiczne ze wskazanych ustawowo źródeł na ściśle określony cel lub cele (zadania). Funkcjonowanie funduszy celowych może polegać na: wyodrębnieniu z budżetu państwa osobnego rachunku, na którym gromadzone są dochody i wpływy danego funduszu, oraz z których właściwy dysponent, najczęściej w randze ministra rozdysponowuje zgromadzone tam środki np. Fundusz Pracy; stworzenie funduszu celowego poprzez tworzenie struktur organizacyjnych i nadanie mu osobowości prawnej; wówczas to dysponentem środków zgromadzonych na rachunkach funduszu staje się organ tego funduszu w randze np. prezesa zarządu np. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). 13
FUNDUSZE CELOWE przykłady FUNDUSZ PRACY Łagodzenie skutków bezrobocia NARODOWY FUNDUSZ ZDROWIA obniżanie kosztów zatrudnienia osób niepełnosprawnych Wypłata rent i emerytur PAŃSTWOWY FUNDUSZ REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH FUNDUSZ UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH refundacja leków FUNDUSZE CELOWE W POLSCE W załączniku do ustawy budżetowej ujmuje się m.in. plany finansowe: Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej, Funduszu Modernizacji Sił Zbrojnych, Funduszu Emerytur Pomostowych, Funduszu Kredytu Technologicznego, Funduszu Pracy, Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Funduszu Zajęć Sportowo- Rekreacyjnych dla Uczniów, Funduszu Wsparcia Policji, Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, Funduszu Promocji Twórczości, Funduszu Rekompensacyjnego, Funduszu - Centralna Ewidencja Pojazdów i Kierowców, Funduszu Modernizacji Bezpieczeństwa Publicznego, Funduszu Reprywatyzacji, Funduszu Restrukturyzacji Przedsiębiorców, Funduszu Skarbu Państwa, Funduszu Nauki i Technologii Polskiej, Funduszu Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy, Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej, Funduszu Emerytalno-Rentowego, Funduszu Prewencji i rehabilitacji, Funduszu Administracyjnego, Funduszu Gospodarki Zasobem Geodezyjnym i Kartograficznym, Funduszu Promocji Kultury, Funduszu Wsparcia Straży Granicznej, Funduszu Wsparcia Państwowej Straży Pożarnej, Funduszu Promocji Kultury. ANALITYKA GOSPODARCZA PUBLICZNY SYSTEM FINANSOWY DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ z wykorzystaniem materiałów autorstwa: prof. dr hab. Krzysztofa Jajugi, dr Dominika Bracha, dr Agnieszki Wojtasiak 14