Emocje o genezie refleksyjnej: znaczenie w funkcjonowaniu psychicznym i próby pomiaru

S t r o n a 1 Emocje o genezie refleksyjnej: znaczenie w funkcjonowaniu psychicznym i próby pomiaru Kamil Imbir 1,2, Dorota Jasielska 1 1 Wydział Psychologii; Uniwersytet Warszawski 2 Kolegium MISDoMP; Uniwersytet Warszawski Ul. Stawki 5/7 00-183 Warszawa Adres mailowy: kamil.imbir@psych.uw.edu.pl

S t r o n a 2 Streszczenie Artykuł ma na celu zaprezentowanie koncepcji emocji refleksyjnych (grupy emocji wyróżnionej w Taksonomii Ludzkich emocji (Jarymowicz i Imbir, 2010) i ich roli w funkcjonowaniu człowieka. Przedstawiamy podłoże teoretyczne, źródła oraz mechanizmy powstawania emocji refleksyjnych. Prezentujemy techniki badawcze opracowane do wzbudzania i analizowania znaczenia emocji refleksyjnych w postaci list słów i zdań. Rozważania ilustrujemy wynikami badań prowadzonych w zespole Profesor Marii Jarymowicz w ostatnich latach. Staramy się w tym artykule wykazać znaczenie badań nad różnorodnością emocji oraz zaprezentować metody, które mogą pomóc w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania dotyczące różnorodności ludzkich emocji i ich znaczenia dla funkcjonowania podmiotu w szerokim tego słowa znaczeniu: począwszy od prostych procesów poznawczych, a skończywszy na subiektywnych i obiektywnych wyznacznikach poczucia szczęścia. Słowa kluczowe: Refleksyjność, Emocje o genezie refleksyjnej, Metody badania emocji

S t r o n a 3 Różnorodne podejścia do emocji w wybranej literaturze psychologicznej Studia nad emocjami stanowią jeden z najbardziej zróżnicowanych i wielowątkowych obszarów psychologii. Jednak, co może wydawać się zaskakujące badania w przeważającej większości dotyczą wąskiego grona emocji: strachu, złości, radości, smutku, wstrętu oraz zdziwienia (Ekman i Friesen, 1986; Lazarus, 1991). Emocje te często określane są mianem podstawowych (Ekman, 1992) z uwagi na ich fundamentalne znaczenie dla przetrwania gatunku (Oatley i Jenkins, 2003) oraz uniwersalny charakter są rozpoznawane przez wszystkich ludzi na wszystkich kontynentach (Ekman i Friesen, 1986). Bardziej rozbudowaną koncepcję emocji przedstawia Robert Plutchik (1980). Do grona emocji podstawowych oprócz wymienionych sześciu emocji zalicza także akceptację oraz oczekiwanie. W swojej koncepcji Plutchik układa emocje w diady przeciwstawnych stanów, które z uwagi na odmienną funkcję, nie mogą być przeżywane w tej samej chwili (zaskoczenie vs oczekiwanie, wstręt vs akceptacja, strach vs złość, smutek vs radość). Wyróżnia on też emocje drugiego rzędu, które są mieszanką emocji podstawowych w różnych kombinacjach. I tak, radość i oczekiwanie stanowią podstawę optymizmu, gniew i wstręt pogardy, akceptacja i strach uległości. Jednak kombinacje emocji mogą być dużo bardziej skomplikowane i wielowymiarowe, tak jak złożone są często sytuacje życiowe, w których doświadczamy emocji (Plutchik, 1980; Cacioppo i Gardner 2001; Jarymowicz, 2009a; Jarymowicz i Imbir, 2010). Podstawowa różnica pomiędzy emocjami pierwotnymi i wtórnymi jest taka, że te pierwsze są wrodzone i uniwersalne kulturowo, drugie zaś pochodne od doświadczenia, a także od naszych własnych przekonań i standardów wartościowania rzeczywistości. Co więcej, emocje pierwotne mogą powstawać bez pośrednictwa świadomych procesów poznawczych, człowiek może je odczuwać nie będąc świadomym ich źródła (Zajonc, 1980;

S t r o n a 4 Jarymowicz, 2009a). Emocje wtórne wymagają namysłu żeby docenić czyjąś odwagę (bądź współczuć trudnego położenia) musimy to dostrzec w konkretnej sytuacji. O ile studia nad emocjami podstawowymi doprowadziły do zebrania imponującej liczby danych i wypracowania wyrafinowanych metodologii badań, o tyle znacznie mniej miejsca w literaturze poświęcono uczuciom, których źródła wykraczają poza zakres elementarnych zagrożeń dla własnej osoby (bądź ulgi wynikającej z ich braku) oraz reakcji dążenia i unikania wynikających z antycypowania przyjemności bądź awersji w związku z danym bodźcem (por. Cacioppo i Gardner, 1999; Lindquist i In. 2011). W badaniach prowadzonych w Zespole Profesor Marii Jarymowicz staramy się zrozumieć znaczenie emocji refleksyjnych a więc pochodnych od oceny powstającej w oparciu o wypracowane przez podmiot standardy wartościowania rzeczywistości. Uznajemy, że te emocje mają szczególne znaczenie dla funkcjonowania człowieka, gdyż to dzięki nim podmiot zdolny jest do transgresji, wykraczania poza równowagę i status quo w celach rozwojowych (Kozielecki, 1987; Jarymowicz, 2008). One sprawiają, że lepiej radzimy sobie z zadaniami poznawczymi, ale także wiążą się z większą motywacją do działania oraz większym poczuciem szczęścia ludzi. W niniejszej publikacji przedstawiamy zarys badań nad emocjami refleksyjnymi prowadzonymi w naszym zespole. Skąd się biorą emocje refleksyjne? Niezwykle ważną koncepcją stanowiącą punkt wyjścia do sformułowania taksonomii ludzkich emocji były wyniki badań neurobiologa Josepha LeDoux (1996, 1998). Jest on kojarzony głównie z odkryciem szlaku nerwowego w mózgu łączącego w sposób bezpośredni, przy pomocy jednej synapsy dwóch niezwykle ważnych podkorowych struktur zaangażowanych w przetwarzanie emocji: wzgórza i ciała migdałowatego. Wzgórze jest strukturą odpowiedzialną za przyjmowanie praktycznie całej informacji zmysłowej płynącej do naszego mózgu. Natomiast ciało migdałowate jest uniwersalnym efektorem emocjonalnym, odpowiedzialnym za produkowanie reakcji emocjonalnych (fizjologicznych, behawioralnych (LeDoux i Phelps, 2005)). Ten szlak umożliwiający szybkie,

S t r o n a 5 automatyczne przetwarzanie określił on jako drogę dolną. Z ewolucyjnego punktu widzenia jego istnienie było wręcz koniecznością, ponieważ umożliwiało ono szybką reakcję na przykładowo zagrażające bodźce (por. mechanizmy powstawania strachu Goleman, 1997). Poza drogą dolną LeDoux wskazywał na istnienie drogi górnej tradycyjnej, łączącej wzgórze z korą, odpowiednimi jej obszarami pierwszo- i drugorzędowymi oraz asocjacyjnymi. Cała ta 'plątanina' połączeń odpowiedzialna jest za przetwarzanie bodźców z zaangażowaniem świadomej (lub wtórnie zautomatyzowanej) oceny bodźców napływających do naszych mózgów poprzez wrota narządów zmysłów. W modelu Mózgu emocjonalnego wpisana była jeszcze jedna droga, której LeDoux nie wskazywał explicite, ale która powinna być oczywista dla każdego psychologa. Emocje powstałe za jej pomocą swój początek mają nie w stymulacji zmysłowej, ale w aktywności umysłowej podmiotu, która może niejako zastąpić bodźce zewnętrzne(jarymowicz, 2009a; Jarymowicz i Imbir, 2010). Emocje rodzą się za jej pomocą dzięki czystej aktywności myślowej, do której nie jest konieczna stymulacja z zewnątrz. Ludzie w stanie deprywacji sensorycznej wykorzystują ten mechanizm działania kory do zajęcia czymś swojego umysłu dzięki halucynacjom, którym również mogą towarzyszyć intensywne stany emocjonalne. Wyobrażanie sobie, marzenia na jawie, czy sny stanowią inne powszechnie doświadczane przykłady aktywności kory do której nie jest konieczna stymulacja sensoryczna. Droga górna oraz trzecia droga stanowią strukturalną podstawę emocji refleksyjnych. Nasza kora mózgowa jako złożony narząd obliczeniowy umożliwia nam plastyczność ocen napływającej do nas stymulacji dzięki (na przykład) posługiwaniu się standardami wartościowania (Reykowski, 1975; 1985; 1990) wobec napływających do nas informacji. Spontaniczna aktywność umysłowa podmiotu również angażuje lub tworzy standardy oraz stosuje je wobec wyobrażonych lub zaktywizowanych w danym momencie reprezentacji rzeczywistości (niekoniecznie dostępnych naszym zmysłom), produkując całkiem namacalną reakcję emocjonalną. Emocje oparte na refleksji powinny w związku z tym być szerszą kategorią o niezwykle dużym zróżnicowaniu stopnia rozwoju,

S t r o n a 6 złożoności i plastyczności pomiędzy ludźmi. Mogą one doprowadzać i motywować do niezwykłych przejawów dobra, jak też zbrodni w imię wyznawanej (pokochanej) ideologii. Drogi połączeń emocjonalnych w mózgu ilustruje rysunek 1. Rysunek 1 LeDoux wykazał istnienie dróg o odmiennym podłożu neurobiologicznym, ale niezależnie od niego do podobnych wniosków kilkanaście lat wcześniej doszedł Robert Zajonc (1980) prowadząc badania psychologiczne nad efektem samej ekspozycji i podprogowym wywoływaniem emocji. Wykazał, że emocje mogą być wzbudzane bez świadomości podmiotu, ale też mogą powstawać w wyniku świadomego odbioru bodźca i jego oceny (tzw. emocje postpoznawcze). Jego poglądy możemy odnaleźć na często zapominanym rysunku nr 5 (Zajonc, 1980), gdzie w sposób schematyczny rysuje on drogi i kolejność zdarzeń, jakie mogą prowadzić do powstawania emocji (por. Jarymowicz i Imbir, 2011). Koncepcja LeDoux i Zajonca stanowiły najważniejsze przyczynki do podjęcia próby taksonomii ludzkich emocji (Jarymowicz i Imbir, 2010). Związana ona była w jakiejś mierze z chęcią zaakcentowania sprzeciwu wobec poprzestawania w badaniach psychologicznych na dzieleniu emocji ze względu na znak i nie uwzględniania takich ich zróżnicowań, które czynią ze znaku kryterium podziałów drugorzędne. Dla przykładu emocje pierwotne, zarówno negatywne, jak i pozytywne miewają podobne skutki: podmiot nie jest zdolny do dystansu wobec samego siebie, czy kontrolowania następstw wzbudzonych emocji. Zaniedbywane jest natomiast takie zróżnicowanie emocji o danym znaku, które dotyczy jakości emocji o genezie biologicznej, społecznej i aksjologicznej. Sformułowana koncepcja kładzie nacisk na rozróżnienie dwóch głównych poziomów regulacji emocjonalnej automatycznego i refleksyjnego (Jarymowicz i Imbir, 2010). Do Automatycznego systemu wartościowania zaliczamy pierwotne emocje, powstające drogą dolną (bodziec => wzgórze => ciało migdałowate => reakcja Jarymowicz, 2001). Nieuświadamiane lub uświadomione po fakcie, niekontrolowane przez podmiot. Wewnątrz tego

S t r o n a 7 systemu wartościowania wyróżniamy dwa poziomy mechanizmów wzbudzania emocji różniące się swoim źródłem: homeostatyczne - wewnętrzne (popędowe) mechanizmy wzbudzania emocji (konieczność zaspokajania podstawowych potrzeb, przywrócenie homeostazy). Wyróżniamy trzy rodzaje homeostatycznych źródeł emocji. Przywracanie lub naruszanie: homeostazy biologicznej, homeostazy psychologicznej (Cannon, 1929) oraz równowagi poznawczej. hedonistyczne zewnętrzne (podnietowe) mechanizmy wzbudzania emocji. Sterują one funkcjami, które zarządzają zachowaniami eksploracyjnymi. Odpowiadają za zbliżanie i oddalanie od danego bodźca. (Na przykład dzięki temu możemy pójść o krok dalej i odkryć, że coś, co do tej pory nie było przyjemne lub znane, po pewnym czasie również może sprawiać przyjemność.) Automatyczny system wartościowania wywołuje swego rodzaju stan gotowości. Ten właśnie stan możemy uznać za analogię swoistego alarmu ( droga dolna LeDoux, 1996), ma on działanie holistyczne. Na przykład, gdy dana osoba jest zdenerwowana lub przestraszona, to afekt determinuje spostrzeganie, funkcjonowanie poznawcze. Dowolny bodziec może tę osobę zdenerwować lub przestraszyć w danym momencie. Do Refleksyjnego systemu wartościowania zaliczamy emocje oparte na standardach wartościowania, które determinują ocenianie (Reykowski, 1985; 1990). W zależności, czy sytuacja pasuje do danego wzorca, zostaje określone czy coś jest pozytywne czy negatywne. Emocje te powstają drogą górną (bodziec => wzgórze => kora mózgowa => ciało migdałowate => reakcja), za pośrednictwem kory mózgowej. Mogą też powstawać za pośrednictwem trzeciej drogi, mając swe źródło bezpośrednio w korze mózgowej i aktywności myślowej podmiotu. W refleksyjnym systemie wartościowania wyróżniamy dwa poziomy mechanizmów wzbudzania emocji różniące się swoim źródłem:

S t r o n a 8 Związane z wewnętrznymi, pojęciowymi standardami Ja, własnej osoby. Ich operacjonalizacje i konceptualizacje możemy znaleźć w wielu koncepcjach psychologii superego (Freud, 1935/1992), ja idealne (Rogers, 1961/2002), standardy Ja i poza - Ja (Reykowski, 1975), Ja pożądane, Ja powinnościowe, Ja idealne (Higgins, 1987; 1997). Przedmiotem standardu jest osoba posiadająca go. Oceniamy nasze zachowanie, myśli i plany. Realizacja standardów wiąże się z prototypową emocją dumy z samego siebie, ich zaprzeczanie z poczuciem winy, wstydu, smutku. Związane z aksjologicznymi pojęciami dobra i zła, które mają podobną genezę, jednak dotyczą spraw bardziej abstrakcyjnych, ogólnych. Na pewnym poziomie rozwoju człowiek zaczyna cenić wartości, które niekoniecznie przynoszą mu bezpośrednią lub pośrednią korzyść. Można na przykład tak miłować wolność, że idzie się walczyć o niepodległość innego narodu ryzykując własne życie. Nie do zniesienia może być świadomość tego, że na innym kontynencie jest wciąż tak wiele zła i niegodziwości. Wartości te nie ograniczają się do ludzi, a również do natury i kosmicznego porządku, dzięki nim staje się możliwa na przykład tak zwana miłość bezwarunkowa. Tabela 1 zawiera skrótowy zapis taksonomii ludzkich emocji. Tabela 1 Emocje refleksyjne - próba pomiaru Celem tej części opracowania jest przybliżenie dokonanej kategoryzacji przez odwołanie się do prowadzonych przez Zespół Profesor Marii Jarymowicz badań eksperymentalnych nad emocjami refleksyjnymi. W szczególności, chcemy przedstawić informacje o stosowanych metodach wzbudzania wymienionych kategorii emocji i pomiaru niektórych ich następstw. W naszych poszukiwaniach przyjęliśmy, że ludzie podobnie reagują na bodźce wywołujące afekty pierwotne, ale

S t r o n a 9 różnią się w reagowaniu na bodźce odnoszące się do standardów pojęciowych, zwłaszcza standardów aksjologicznych, które bywają słabo ukształtowane. Poszukiwaliśmy sposobów wzbudzania emocji, dostosowanych do różnych celów i warunków badania. Cele te wiążą się z zamiarem wzbudzania emocji bodźcami podprogowymi bądź nadprogowymi i porównywania ich konsekwencji. Trudność porównywania wiąże się z tym, że rozmaite emocje nie są porównywalne. Bodźce zmysłowe, odpowiedzialne za wzbudzanie określonych emocji, mają postać obrazową, podczas gdy bodźce związane ze standardami aksjologicznymi postać wyłącznie słowną. Używane w wielu badaniach nad emocjami fotografie ludzkich twarzy z ekspresją emocji mają z naszego punktu widzenia podstawowe ograniczenie. Ekspresje wyrażone układem mięśni twarzy (Ohme, 2003) są jednoznaczne tylko w przypadku emocji podstawowych. Im bardziej złożona emocja, tym bardziej jej mimiczna ekspresja niejednoznaczna. Z tych względów postanowiliśmy odwołać się do wspólnego nośnika w postaci bodźców słownych. Przyjęliśmy założenie, że słowa o dostatecznie wysokiej częstości są znane i powiązane w umyśle z realnymi doświadczeniami emocjonalnymi z przeszłości. Przyjęliśmy także, że dysproporcja częstości używania słów powszechnie znanych, odnoszących się do emocji pochodzenia automatycznego i refleksyjnego jest wskaźnikiem różnic międzyosobniczych, świadczących o tym, czy standardy aksjologiczne maja dla kogoś znaczenie, czy też znaczenia nie mają. Skonstruowaliśmy pod kierunkiem Profesor Jarymowicz dwa rodzaje technik wzbudzania emocji. Pierwsza to zestawy słów, których czytanie lub słuchanie ma na celu wzbudzenie skojarzeń z danym rodzajem doświadczeń emocjonalnych. Druga - to zestawy zdań, opracowanych w podobnym celu. Oto tabela zawierająca po 4 przykłady stosowanych zestawów słów: Tab 2 Przygotowując listy słów kierowaliśmy się kilkoma ważnymi kryteriami. Pierwszym była adekwatność do wyróżnionych przez nas kategorii emocji. Słowo musiało być jednoznaczne, to

S t r o n a 10 znaczy nie przywoływać skojarzeń z kilkoma poziomami regulacji (dla przykładu radość ze zdania egzaminu i radość z pysznego posiłku). Drugim kryterium była długość słowa dobór następował w oparciu o zrównoważenie liczby liter i sylab w grupach 12 słów. Taka decyzja miała związek z prezentacją bodźców grupami w celu silniejszej aktywizacji danego procesu (Algom, Chajut, i Lev, 2005). Kontrolowano również częstość występowania danego słowa w języku, przy czym słowa z poziomu refleksyjnego z definicji różnią się frekwencyjnością od słów z poziomu automatycznego. Słowa służyły do wzbudzania emocji w paradygmacie Afektywnego Poprzedzania (Murphy i Zajonc, 1994) oraz w paradygmacie Emocjonalnego Testu Stroopa (Stroop, 1935; Algom i In., 2005). Zanim przystąpiliśmy do badań właściwych, przeprowadziliśmy badania pilotażowe na opracowanym materiale słownym mające na celu pomiar stopnia, w jakim emocje powiązane z prezentowanymi (w porządku losowym) słowami są zwykle odczuwane jako (a) pobudzające oraz (b) ważne. Badania na grupie 100 studentów Uniwersytetu Warszawskiego, których zadaniem było wcielić się w rolę sędziów kompetentnych i ocenić słowa na skali 11 stopniowej, gdzie 0 oznaczało brak (pobudzenia, wagi) a 10 bardzo duże (pobudzenie lub wagę). Słowom odnoszącym się do emocji automatycznych przypisane zostały wyższe oceny stopnia pobudzenia niż słowom odnoszącym się do emocji refleksyjnych (M(Aut) = 6,1; SD = 2; M(Refl) = 5,5; SD = 2,03; F(1,99) = 63,859; p = 0,001), ale niższe oceny stopnia wagi (M(Aut) = 6,06; SD = 1,98; M(Refl) = 6,5; SD = 2,4; F(1,99) = 36,814; p = 0,001). Te odwrotne wyniki wskazują na różnorodność mechanizmów aktywacji jaką niosą ze sobą oba typy emocji. Emocje automatyczne są postrzegane jako pobudzające, energetyczne, natomiast emocje refleksyjne są przez badanych na poziomie deklaracji uważane za ważniejsze (Imbir i Jarymowicz 2011). Dla zrównoważenia efektu frekwencji przygotowano alternatywną metodę wzbudzania emocji za pomocą zdań, zawierających omawiane powyżej słowa. Tabela zawierająca po 2 przykłady ze stosowanych zestawów zdań.

S t r o n a 11 Podobnie jak w przypadku słów zadbano o porównywalną długość (liczba słów, liter) zdań prezentowanych osobom badanym. Uczestnicy naszych badań mieli za zadanie czytać ich listy i wyobrażać sobie, co czuliby, gdyby dana sytuacja przydarzyła się w ich życiu. Dopiero po takiej sesji następował pomiar wpływu wzbudzanych emocji na funkcjonowanie poznawcze (na przykład na sprawność kontroli uwagi w teście antysakkad (Hallett, 1978), sprawność wyciągania wniosków z zapamiętanych przesłanek (Sędek i von Hecker, 2004), poczucie szczęścia (Seligman, 2011), motywację do realizacji celów życiowych). Emocje refleksyjne a funkcjonowanie psychiczne przykłady z badań własnych W celu weryfikacji hipotez związanych z refleksyjnym systemem wartościowania oraz jego związkom z funkcjonowaniem poznawczym przeprowadzono kilka badań w ramach szerokiego programu badawczego rozpoczętego w 2008 roku. Postawiono hipotezy dotyczące związków emocji refleksyjnych i automatycznych z różnymi aspektami procesów poznawczych: kontroli poznawczej, wnioskowania sylogistycznego, nieświadomego przetwarzania słów oraz motywacji do realizacji celów życiowych oraz poczucia szczęścia. Pokrótce przedstawimy wyniki tych badań w kontekście roli emocji refleksyjnych. Emocje refleksyjne a procesy kontroli poznawczej Kontrola poznawcza to niezwykle ważny aspekt funkcjonowania człowieka (Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2008; Tarnowski, 2009; Imbir i Jarymowicz, 2011). Spodziewaliśmy się, że emocje o genezie automatycznej wpłyną w sposób zaburzający na procesy kontroli, a emocje o genezie refleksyjnej nie powinny im przeszkadzać. Jako przykłady kontroli wybraliśmy kontrolę interferencji oraz kontrolę odruchu orientacyjnego gałki ocznej (Nigg, 2000). Ich operacjonalizacjami było odpowiednio

S t r o n a 12 zastosowanie Emocjonalnej wersji Testu Stroopa (McKenna, Sharama 2004) oraz Testu Antysakkad (Hallet 1978). W pierwszej serii przeprowadzono dwa badania z użyciem Emocjonalnego Testu Stroopa na grupach studentów różnych wydziałów Uniwersytetu Warszawskiego oraz Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Zadaniem uczestników było nazywać kolory czcionki słów lub czytać słowa o zabarwieniu emocjonalnym jak też słowa neutralne. Okazało się, że badani zdecydowanie dłużej nazywali kolor czcionki słów emocjonalnych zaliczanych do poziomu automatycznego niż do refleksyjnego i słów neutralnych. Nie otrzymano zróżnicowania ze względu na znak emocji, zarówno tych o genezie automatycznej, jak i tych o genezie refleksyjnej (Imbir i Jarymowicz, 2011b). W kolejnej serii dwóch badań przeprowadzonym na Uniwersytecie Warszawskim i SGGW wykorzystano procedurę Testu Antysakkad. Używając innej metody wzbudzania emocji - serii zdań zamiast słów osiągnięto podobne wyniki w zakresie sprawności kontroli odruchu orientacyjnego gałki ocznej. Okazało się, że po wyobrażaniu sobie sytuacji związanych z emocjami o genezie automatycznej badani popełniali więcej błędów i pracowali dłużej niż ci sami badani po wyobrażaniu sobie emocji o genezie refleksyjnej oraz sytuacji neutralnych. Wyobrażanie sobie sytuacji związanych z emocjami refleksyjnymi dodatkowo wiązało się szybszym udzielaniem odpowiedzi. Nie otrzymano zróżnicowania poprawności ani czasów reakcji ze względu na znak emocji, zarówno tych o genezie automatycznej, jak i tych o genezie refleksyjnej (Imbir i Jarymowicz, 2011a). Uzyskane wyniki sugerują, że w zakresie wpływu emocji na procesy kontroli poznawczej znak emocji nie jest ważny. Prowadząc poszukiwania skupione na odpowiedzi na pytanie czy pozytywne, czy negatywne emocje są lepsze dla sprawności kontroli uwagi nie uwzględnia się bardzo ważnego rozróżnienia ze względu na genezę automatyczną i refleksyjną. Emocje refleksyjne nie zmieniały zdolności do kontroli poznawczej w badanych zakresach, poza skróceniem czasu reagowania w teście Antysakkad.

S t r o n a 13 Związki emocji refleksyjnych z wnioskowaniem sylogistycznym Inna grupa pytań badawczych skupiała się na związku emocji automatycznych i refleksyjnych ze sprawnością wnioskowania sylogistycznego. Wykorzystano paradygmat grupy badawczej Profesora Sędka (Sędek i von Hecker, 2004). W badaniu przeprowadzonym na grupie 50 studentów różnych wydziałów Uniwersytetu Warszawskiego wzbudzano określony typ wartościowania za pomocą serii zdań i zadania wyobrażenia sobie sytuacji z nimi związanych. Po zdaniach następowały serie sylogizmów składających się z 3 abstrakcyjnych (w postaci liter alfabetu) zależności, które badani mieli zapamiętać a następnie na ich podstawie odpowiedzieć na kilka pytań o kierunki poznanych wcześniej zależności, to znaczy mieli wyciągnąć wnioski z podanych przesłanek. Wzbudzanie wartościowania refleksyjnego wiązało się z większą poprawnością wyciągania wniosków niż wzbudzanie wartościowania automatycznego oraz warunki neutralne. Utajone prezentacje słów o genezie refleksyjnej a świadome oceny Od dawna wiadomo, że informacja o charakterze utajonym, bądź zdegradowanym w sposób realny wpływa na świadomie formułowane oceny i sądy (Murphy i Zajonc, 1994; Karwowska, 2006; Maison, 1997; Ohme, 2007). Większość badań wykonanych w paradygmacie afektywnego poprzedzania wykorzystujących jako bodźce utajone twarze dotyczy de facto emocji pierwotnych (podstawowych), w Taksonomii Ludzkich Emocji nazwanych automatycznymi. Naturalną konsekwencją była chęć weryfikacji hipotez dotyczących roli i związków wartościowania refleksyjnego przy wzbudzaniu go drogą zdegradowanych (32 ms), maskowanych prezentacji bodźców słownych. Przeprowadzono badanie na grupie studentów różnych Wydziałów Uniwersytetu Warszawskiego, w których neutralne bodźce w postaci znaków pochodzących z alfabetu japońskiego wykorzystano jako pretekst do zadania osobom badanym pytania i prośby o oszacowanie, czy dany znak reprezentuje cechę człowieka o charakterze negatywnym, czy pozytywnym ze społecznego punktu widzenia. Badani odpowiadali na skali pięciostopniowej (od 1 zdecydowanie negatywna

S t r o n a 14 cecha do 5 zdecydowanie pozytywna cecha). Okazało się, że powtórzył się w tych badaniach klasyczny efekt znaku polegający na lepszych ocenach bodźców poprzedzanych przez słowa pozytywne i gorszych ocenach bodźców poprzedzanych przez słowa negatywne efekt asymilacji. Znak wchodził jednak w interakcję z systemem wartościowania w ten sposób, że słowa refleksyjne powodowały ujednolicenie poziomu ocen. Związane jest to z mniejszą dyfuzyjnością wpływu emocji refleksyjnych (Imbir i Jarymowicz w recenzjach). Tak więc klasyczne efekty obserwowane w badaniach w paradygmacie afektywnego poprzedzania mają zastosowanie do bodźców o charakterze automatycznym. Emocje refleksyjne charakteryzują się innymi mechanizmami działania z uwagi na inną ich charakterystykę (między innymi mniejszą dyfuzyjność i większą specyficzność wartościowania por. Jarymowicz, 2009a; Jarymowicz i Imbir, 2010; Imbir i Jarymowicz, w recenzjach). Emocje refleksyjne a poczucie szczęścia Przesłanki poczucia szczęścia od wieków należą do najbardziej intrygujących kwestii dla humanistów (Tatarkiewicz, 1962/2004). Stosunkowo niedawno, wraz z rozwojem psychologii pozytywnej szczęście stało się przedmiotem systematycznych badań psychologicznych (Argyle, 2004; Carr, 2009; Czapiński, 2001, 2004; Diener, Lukas i Oishi, 2002; Lyubomirsky, 2001; Seligmann, 2005; Trzebińska, 2008). W badaniach naszego zespołu skupiliśmy się na znaczeniu emocji pozytywnych o różnej genezie w kształtowaniu poczucia szczęścia. Przyjęliśmy następujące założenia (Jarymowicz i Jasielska, 2011): (1) emocje automatyczne są nieporównanie częstsze i łatwiej dostępne ludziom niż emocje o genezie refleksyjnej, ale przez to też ulotne (2) emocje o genezie refleksyjnej wymagają, aby podmiot wypracował poznawcze standardy wartościowania rzeczywistości i zaakceptował je (dopiero wówczas będzie mógł się cieszyć z realizacji tak abstrakcyjnych wartości, jak sprawiedliwość na świecie). To sprawia, że mają większą subiektywną wagę niż emocje automatyczne i w większym stopniu wiążą się z poczuciem szczęścia.

S t r o n a 15 W dwóch badaniach (laboratoryjnym oraz internetowym) przeprowadzonych na studentach oraz osobach pracujących prosiliśmy badanych o oszacowanie, jaką wagę dla poczucia szczęścia mają poszczególne słowa będące etykietkami emocji (oznaczające wartości, cechy, odczucia i zachowania por. Tabela 2). Przedstawiana uczestnikom lista zawierała po 5 słów z każdej z czterech wyróżnionych kategorii emocji pozytywnych, a kategorie te ułożono w porządku losowym. Mierzyliśmy też subiektywne poczucie szczęścia posługując się skalą procentową (0 100%). Zgodnie z przypuszczeniami, w obu badaniach emocje automatyczne były oceniane jako ważniejsze (zgodnie z przewidywaniami, z uwagi na ich większą dostępność i uniwersalność). Jednak po podzieleniu uczestników na grupy o niższym i wyższym poczucia szczęścia (według mediany) w obu badaniach osoby szczęśliwsze nadawały istotnie wyższą wagę emocjom refleksyjnym niż automatycznym. Co więcej, największe znaczenie miały dla nich emocje aksjologiczne, które jako jedyne nie są związane z korzyściami własnymi jednostki. Powyższe wyniki wskazują, że emocje refleksyjne mogą mieć duże znaczenie dla poczucia szczęścia człowieka. W odróżnieniu od emocji automatycznych są mało podatne na zjawisko hedonistycznego kołowrotu (por. Argyle, 2004; Carr, 2009; Czapiński, 2001; Gilbert, 2007; Lyubomirsky, 2008; Seligmann, 2005), gdyż powstają jako rezultat własnych przemyśleń i wypracowanych standardów oceniania rzeczywistości. Emocje refleksyjne a motywacja do realizowania celów życiowych Cele (w odróżnieniu od potrzeb, które wynikają z doświadczeń podmiotu) to rodzaj motywacji ( wykraczających poza równowagę : transgresyjnych Kozielecki, 1997), związanych z antycypowanymi stanami rzeczy i wizją programu ich realizacji (Tomaszewski, 1984; Jarymowicz, 2008). Aby móc je zrealizować niezbędna jest wolicjonalna intencja i zaangażowanie podmiotu. Urzeczywistnianie celów prowadzi do nowych jakości satysfakcji, niemożliwych do osiągnięcia w toku

S t r o n a 16 regulacji homeostatyczno-hedonistycznej. Wymaga także od podmiotu wypracowania pewnych standardów, co wiąże się z aktywnością systemu refleksyjnego. Interesowało nas, czy waga nadawana emocjom refleksyjnym ma znaczenie dla motywacji do realizacji postawionych sobie celów życiowych. W związku z tym przeprowadziliśmy badanie, w którym poprosiliśmy uczestników (studentów różnych uczelni wyższych) o wypisanie ważnych dla nich celów życiowych. Następnie mieli za zadanie na skali 1 7 (1 w bardzo małym stopniu do 7 w bardzo dużym stopniu) oszacować, w jakim stopniu: (1) realizacji tych celów oczekują od nich inni ludzie (2) im samym zależy, aby te cele osiągnąć. Zmierzona została w ten sposób motywacja zewnętrzna i wewnętrzna do osiągania celów życiowych. Osoby, które nadawały wyższą wagę emocjom refleksyjnym deklarowały zarówno wyższą motywację wewnętrzną, jak i zewnętrzną do realizacji swoich celów. Szczególnie duże znaczenie w przypadku obu rodzajów motywacji miała waga nadawana emocjom związanym ze Standardami Ja. Podsumowanie rola emocji refleksyjnych oraz perspektywy dalszych badań W niniejszym artykule przedstawiamy koncepcję emocji refleksyjnych oraz zarys badań nad nimi, które zostały przeprowadzone w zespole Profesor Marii Jarymowicz. Badania nad rolą emocji refleksyjnych w funkcjonowaniu ludzi mają ważne cele zarówno teoretyczne, jak i praktyczne. Wśród tych pierwszych warto zwrócić uwagę, że rozróżnienie emocji na automatyczne i refleksyjne pozwala na zweryfikowanie wielu teorii dostarczających dotychczas niejasnych odpowiedzi na temat natury emocji. Dychotomia automatyczne refleksyjne jako alternatywa dla powszechnie stosowanego przez psychologię rozróżnienia na emocje pozytywne vs negatywne pozwala uchwycić różnice w roli emocji nie tylko ze względu na znak, ale też w obrębie odczuć o takiej samej walencji. Stanowi również alternatywę dla często cytowanego w psychologii

S t r o n a 17 rozróżnienia na emocje pierwotne i wtórne które (jakkolwiek bardziej precyzyjne niż podział ze względu na znak) nadal nie daje odpowiedzi na pytania o rolę źródeł i motywacji podmiotu do reagowania w taki, a nie inny sposób w danej sytuacji społecznej. Koncepcja emocji refleksyjnych powstała w oparciu o neurobiologiczne (LeDoux, 1996) oraz psychologiczne (Zajonc, 1980; Murphy i Zajonc, 1994) dane z badań wskazujące na istnienie różnych dróg przetwarzania emocji i znalazła potwierdzenie w badaniach prowadzonych w naszym zespole (Jarymowicz i Imbir, 2010; 2011; Imbir i Jarymowicz, 2011a i b; Jarymowicz i Jasielska, 2011; Jasielska i Jarymowicz, 2011). Emocje automatyczne są nam dane przez naturę. Ewolucja ukształtowała nas w ten sposób, że na pewne bodźce będziemy reagować lękiem (nawet nie zdając sobie z tego sprawy por. Zajonc, 1980; LeDoux, 1996), ich brak zaś wzbudzi ulgę i ukojenie. Podobnie po części ewolucyjnie, po części zaś w toku warunkowania jedne bodźce budzić w nas będą awersję a inne przyjemność. Emocje refleksyjne zaś są wynikiem świadomej oceny sytuacji, w oparciu o ukształtowane przez podmiot standardy wartościowania. Emocje związane ze Standardami Ja wymagają tego, aby podmiot miał jasną wizję swojej osoby i ja idealnego (Higgins, 1987), w kierunku którego będzie podążać. Emocje aksjologiczne mogą powstać jedynie wtedy, kiedy człowiek rozumie pojęcia dobra i zła oraz dostrzega ich desygnaty w rzeczywistości (jej stanach aktualnych, przeszłych czy przyszłych, antycypowanych). Ukształtowanie standardów wymaga wysiłku i świadomej aktywności podmiotu. Realizowanie standardów często wiąże się z samokontrolą (Kofta, 1979) niekiedy wymaga odraczania gratyfikacji, czy wręcz wyboru ascezy w imię ważniejszych wartości. Te czynniki sprawiają, że doświadczanie emocji refleksyjnych ma całkowicie odmienne konsekwencje dla podmiotu niż wzbudzanie emocji automatycznych. Nasze badania pokazały, że różnic możemy dopatrywać się w procesach poznawczych: w kontroli poznawczej, gdzie wzbudzanie emocji refleksyjnych wiąże się z mniejszą liczbą popełnianych błędów oraz we wnioskowaniu sylogistycznym, gdzie emocje refleksyjne torują większą poprawność wyciągania wniosków niż emocje automatyczne. Ponadto emocje refleksyjne eksponowane podprogowo w większym stopniu oddziaływały na pozytywną albo negatywną ocenę

S t r o n a 18 neutralnych bodźców niż emocje automatyczne. Okazały się również związane z motywacją wewnętrzną i zewnętrzną do realizacji celów życiowych. Wreszcie, w badaniach nad wyznacznikami poczucia szczęścia osoby szczęśliwsze nadawały wyższą wagę emocjom refleksyjnym w kształtowaniu poczucia szczęścia niż osoby o niższym poczucia szczęścia. Uważamy, że te dane, wielowymiarowe i dotykające różnych aspektów psychologii wskazują na istotną rolę emocji refleksyjnych w funkcjonowaniu psychicznym i, co za tym idzie zasadność dalszych badań w tym kierunku. Z pewnością jednak koncepcja emocji refleksyjnych wymaga dalszych poszukiwań empirycznych, które pozwolą na zbadanie dalszych funkcji jaką pełnią w życiu codziennym ludzi. Osobnym i bardzo ważnym na tym etapie obszarem eksploracji są badania z wykorzystaniem technik neurobiologicznych, jak elektroencefalografia (EEG), badanie funkcjonalnym rezonansem magnetycznym (fmri) czy pomiar elektrodermalnej aktywności skóry (EDA). Dzięki nim będzie można połączyć odkrycia z badań psychologicznych i neurobiologicznym podłożem procesów odpowiedzialnych za emocje. Na koniec warto jeszcze zaznaczyć, że badania nad emocjami refleksyjnymi mają bardzo ważne implikacje praktyczne. Odkryte już związki z funkcjonowaniem poznawczym, motywacją do realizacji celów oraz poczuciem szczęścia wskazują, że emocje refleksyjne mogą w istotny sposób polepszyć funkcjonowanie człowieka w różnych sytuacjach codziennych. Nie sposób wyliczyć wszystkich aktywności życiowych, w których większa efektywność poznawcza przyczyniłaby się do sukcesów podmiotu. Motywacja do realizacji celów zaś jest jednym z kluczowych kryteriów ich osiągania (Reykowski, 1975; Jarymowicz, 2008). Z kolei poczucie szczęścia człowieka, jak pokazują coraz liczniejsze badania (Seligman, 2005, 2011; Diener i Biswas Diener, 2008; Lyubomirsky, 2008) jest jednym z najsilniejszych determinantów zdrowia psychicznego, udanego życia, dobrych relacji interpersonalnych i samorealizacji. Podatność na doświadczanie emocji refleksyjnych można rozwijać w toku autorefleksji, uważnego przyglądania się otaczającemu światu oraz samodzielnego kształtowania standardów wartościowania różnych obszarów rzeczywistości. Cenną korzyścią

S t r o n a 19 praktyczną z badań może być opracowanie technik rozwijania wrażliwości na emocje refleksyjne. Tak ukształtowane emocje same zaczną spełniać regulacyjną rolę wobec zachowania, które zaowocuje lepszym samopoczuciem oraz efektywniejszym funkcjonowaniem w różnych sytuacjach życiowych.

S t r o n a 20 Bibliografia Algom, D., Chajut, E., Lev, S. (2005). A rational look at the emotional Stroop phenomenon: a generic slowdown, not a Stroop effect. Journal of Experimental Psychology: General, 133(3), 323-338. Argyle, M. (2004). Psychologia szczęścia. Wrocław: Astrum. Cacioppo, J. T., Gardner, W. L. (1999/2001). Emocje. (w:) M. Jarymowicz (red.), Pomiędzy afektem a intelektem. (s. 17-44). Warszawa: Wydawnictwo IP PAN. Cannon, W.B. (1929). Bodily changes in pain, hunger, fear and rage. New York: Appleton. Carr, A. (2009). Psychologia pozytywna. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo. Czapiński, J. (2001). Szczęście złudzenie czy konieczność? Cebulowa teoria szczęścia w świetle nowych danych empirycznych. W: M. Kofta i T. Szustrowa (red.), Złudzenia, które pozwalają żyć. Szkice ze społecznej psychologii osobowości (s. 266 306). Warszawa: PWN. Czapiński, J. (2004). Psychologiczne teorie szczęścia. W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 51 103). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Diener, E, Biswas Diener, R. (2008). Happiness. Unlocking the mysteries of psychological wealth. Malden: Blackwell Publishing. Diener, E., Lucas, R. E., Oishi, S. (2002). Subjective well-being: The science of happiness and life satisfaction. W: C. R. Snyder i S. J. Lopez (red.), Handbook of positive psychology (s. 63 73). Oxford: Oxford University Press. Ekman, P. i Friesen, W. V. (1986). A new pan-cultural facial expression of emotion. Motivation and Emotion, 10 (2), 159 168. Ekman, P. (1992). An argument for basic emotions. Cognition and Emotion, 6, 169-200. Freud, S.(1935/1992). Wstęp do psychoanalizy. Warszawa: PWN. Gilbert, D. (2007). Na tropie szczęścia. Poznań: Media Rodzina. Hallett, P.E. (1978). Primary and secondary saccades to goals defined by instructions. Vision Research, 18, 1279 1296. Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Review, 94, 319-304.

S t r o n a 21 Higgins, E.T. (1997). Beyond pleasure and pain. American Psychologist, 52, 1280 1300. Imbir, K., Jarymowicz, M. (2011a). Wzbudzanie emocji o genezie automatycznej bądź refleksyjnej a wskaźniki efektywności kontroli uwagi w Teście Antysakkad. Psychologia Etologia Genetyka, 23, 9-28. Imbir, K., Jarymowicz, M. (2011b). Wzbudzanie emocji o genezie automatycznej bądź refleksyjnej a przejawy poznawczej kontroli w Emocjonalnym Teście Stroopa. Psychologia Etologia Genetyka, (W recenzjach) Jarymowicz, M. (red.) (2001). Pomiędzy afektem a intelektem. Poszukiwania empiryczne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Jarymowicz, M. (2008). Psychologiczne podstawy podmiotowości (szkice teoretyczne, studia empiryczne) Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Jarymowicz, M. (2009a). Racje serca i racje rozumu - w poszukiwaniu sensu idei powszechnie znanej (w:) J. Kozielecki (red.), Nowe idee w psychologii (s. 183-215), Gdańsk: GWP. Jarymowicz, M. (2009b). Emotions as evaluative processes: from primary affects to appraisals based on deliberative thinking. (w:) A. Błachnio i A. Przepiórka (red.), Closer to Emotions III (s. 55-72). Lublin: Wydawnictwo KUL. Jarymowicz, M., Imbir, K. (2010). Próba taksonomii ludzkich emocji. Przegląd Psychologiczny, 53(4), 439-461. Jarymowicz, M., Imbir, K. (2011). O dynamice emocji wzbudzanych automatycznie bądź refleksyjnie (w:) D. Doliński, W. Błaszczak Dynamika Emocji. Warszawa PWN (w druku). Jarymowicz, M., Jasielska, D. (2011). Różnorodność emocji jako podstawa pełni szczęścia. Czasopismo Psychologiczne, 1(17), 87 95. Jasielska, D., Jarymowicz, M. (w druku). Waga automatycznych i refleksyjnych źródeł pozytywnych jako wyznaczników poczucia szczęścia. Roczniki Psychologiczne. Karwowska, D. (2006). O możliwościach modyfikowania i ograniczania wpływu nieuświadamianego afektu rola refleksyjnego systemu przetwarzania. (w:) R.K. Ohme (Red.) Tajemnice nieuświadamianego afektu. Gdańsk; GWP Kofta, M. (1979). Samokontrola a emocje. Warszawa: PWN. Kozielecki, J. (1987). Koncepcja transgresyjna człowieka: analiza psychologiczna. Warszawa: Pańsrtwowe Wydawnictwo Naukowe.

S t r o n a 22 Kozielecki, J. (1997). Transgresja i kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak Lazarus, R. S. (1991). Emotion and adaptation. New York: Oxford University Press. LeDoux, J.E. (1994/1998). Mózgowe interakcje poznawczo-emocjonalne. (w:) P. Ekman i R. J. Davidson (red.), Natura emocji. Podstawowe zagadnienia (s. 190-197). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. LeDoux, J.E. (1996/2000). Mózg emocjonalny. Poznań: Media Rodzina. LeDoux, J.E., Phelps, E.A. (2000/2005). Sieci emocjonalne w mozgu. W: M. Lewis, J.M. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji. Gdańsk: GWP. Lindquist, K.A., Wager, T.D., Kober, H., Bliss-Moreau, E., Barrett, L.F. (2011, w druku). The brain basis of emotions: a meta-analytic review. Lyubomirsky, S. (2008). Wybierz szczęście. Warszawa: Laurum. Maison, D. (1997). Wpływ utajonych sygnałów afektywnych na formułowanie ocen. Studia Psychologiczne, 35 (1), 41-56. McKenna, F.P., Sharma, D. (2004). Reversing the emotional Stroop effect reveals that it is not what it seems: The role of fast and slow components. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 30, 382-392. Murphy, S.T., Zajonc, R.B. (1994). Afekt, poznanie i świadomość: Rola afektywnych bodźców poprzedzających przy optymalnych i suboptymalnych ekspozycjach. Przegląd Psychologiczny, 37, 261 299. Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B., (2008). Psychologia poznawcza. Warszawa Wydawnictwo Naukowe PWN. Nigg, J.T. (2000). On inhibition/disinhibition in developmental psychopathology: Views from cognitive and personality psychology and a working inhibition taxonomy. Psychological Bulletin, 126, 220 246. Oatley K. i Jenkins, J. M. (2003). Zrozumieć emocje. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Ohme, R.K. (2003). Podprogowe informacje mimiczne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN i Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej. Ohme, R.K. (red.). (2007). Nieuświadomiony afekt. Najnowsze odkrycia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Plutchik, R. (1980). Emotion: A Psychoevolutionary Synthesis, New York: Harper and Row.

S t r o n a 23 Rogers, C.R. (1961/2002). O stawaniu się sobą. Poznań:REBIS. Reykowski, J. (1975). Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności. [W:] T. Tomaszewski (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (s. 762-825). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Reykowski, J. (1985). Standardy ewaluacyjne: geneza, zasady funkcjonowania, rozwój. (w:) Gołąb A. i Reykowski J. (1985). Studia nad rozwojem standardów ewaluatywnych (s. 12-49). Wrocław: Ossolineum. Reykowski, J. (1990). Rozwój moralny jako zjawisko wielowymiarowe. (w:) J. Reykowski, N. Eisenberg i E. Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania (s. 33 58). Wrocław: Ossolineum. Seligmann, M. E. P. (2005). Prawdziwe szczęście. Poznań: Media Rodzina. Seligmann, M. E. P. (2011). Flourish. New York: Free Press. Sędek, G. i von Hecker, U. (2004). Effects of subclinical depression and aging on generative reasoning about linear orders: Same or different processing limitations? Journal of Experimental Psychology: General, 133, 237-260 Stroop, J.R. (1935). Studies of interference in serial verbal reactions. Journal of Experimental Psychology, 18, 643 662. Tarnowski, A. (2009). Pamięć robocza i mechanizmy kontroli ruchów oka. 300 milisekund z życia człowieka Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Tatarkiewicz, W. (1962/2004). O szczęściu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Tomaszewski, T. (1984). Ślady i wzorce. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Trzebińska, E. (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Zajonc, R.B. (1980/1985). Uczucia a myślenie: nie trzeba się domyślać, by wiedzieć, co się woli. Przegląd Psychologiczny, 28, 27 72.

S t r o n a 24 Rysunek 1: Szlaki emocjonalne w mózgu. Na podstawie LeDoux, 1996; Jarymowicz i Imbir, 2010. a) Droga dolna WZGÓRZE CIAŁO MIGDAŁOWATE STYMULACJA ZMYSŁOWA REAKCJA EMOCJONALNA b) Droga górna KORA MÓZGOWA WZGÓRZE CIAŁO MIGDAŁOWATE STYMULACJA ZMYSŁOWA REAKCJA EMOCJONALNA c) Trzecia droga KORA MÓZGOWA WZGÓRZE CIAŁO MIGDAŁOWATE REAKCJA EMOCJONALNA

S t r o n a 25 Tabela 1: Taksonomia ludzkich emocji (na podstawie Jarymowicz i Imbir, 2010 str. 457 System Znak emocji WARTOŚCIOWANIA NEGATYWNE POZYTYWNE I. SYSTEM AUTOMATYCZNY N1 naruszenie HOMEOSTAZY (cierpienia fizyczne, strach przed odrzuceniem) N2 bodźce AWERSYJNE (wstręt) P1 przywrócenie HOMEOSTAZY (ulga, spokój, poczucie akceptacji) P2 bodźce HEDONISTYCZNE (rozkosz) II. SYSTEM REFLEKSYJNY N3 naruszenie STANDARDÓW JA (wstyd, poczucie winy) N4 przejawy ZŁA (wzburzenie czyjąś krzywdą, naruszaniem praw, godności) P3 realizacja STANDARDÓW JA (samoakceptacja, duma) P4 przejawy DOBRA (wzruszenie, podziw, poczucie wzniosłości)

S t r o n a 26 Tabela 2 Przykłady słów i zdań zaliczanych do poszczególnych kategorii emocji z Taksonomii ujednolicenie metod badawczych Negatywne Pozytywne słowo zdanie słowo zdanie Emocje o genezie Automatycznej N1 N2 Choroba Przemoc Śmierć Zagrożenie Wymiociny Fetor Smród Zgnilizna Najgorsze są te choroby, które rozwijają się, a człowiek nic o tym nie wie. Właściwie nikt nie jest wolny od codziennego zagrożenia wypadkiem. Czasem trudno jest znieść fetor, szczególnie kiedy dławi i dusi w gardle Widok rozkładającego się ciała sprawia, że czujemy się słabo i możemy zemdleć. P1 P2 Oczyszczenie Odzyskanie Uratowanie Uspokojenie Czułość Frajda Namiętność Śmiech Po niesłusznych oskarżeniach oczyszczenie z zarzutów jest cudowne! Po stresie i strachu, wyciszenie i uspokojenie wprawia człowieka w błogostan. Pierwsze zauroczenie przeżywa się silnie i długo potem pamięta swoje uczucia. Wielka to przyjemność bycie z ludźmi, którzy potrafią nas wprawić w rozbawienie. Emocje o genezie Refleksyjnej N3 Niesłowność Tchórzostwo Zawiedzenie Obojętność Nieraz można się tak zachować, że wywołuje to własne zażenowanie i wstyd. Własnym zachowaniem można doprowadzić do poczucia rozczarowania sobą. P3 Odwaga Obowiązkowość Ulepszenie Systematyczność Przezwyciężenie trudności daje nam więcej radości niż kiepska wymówka. Gdy potrafimy zachować twarz, możemy bez obaw patrzeć na siebie w lustrze. N4 Stronniczość Atakowanie Lekceważenie Porażające jest to, że ludzie czerpią zadowolenie z wyzysku innych ludzi. Przykre jest lekceważenie ludzi tylko dlatego, że nie P4 Delikatność Lojalność Prawość Wspaniałe przykłady współpracy udawały się dzięki ludzkiej lojalności. Dzięki miłości człowiek zyskuje wielką moc i