Raport ewaluacyjny projektu Otwieracz przełamujemy stereotypy i uprzedzenia

STOWARZYSZENIE SPOZA Raport ewaluacyjny projektu Otwieracz przełamujemy stereotypy i uprzedzenia Opracowanie: Ewelina Wildner Grudzień 2012 r. 1

Spis treści Cele ewaluacji... 3 Metodologia... 4 Wyniki ewaluacji... 5 Zainteresowanie warsztatami... 5 Atmosfera warsztatów... 6 Czas trwania warsztatów... 7 Język, jakim posługiwali się prowadzący zajęcia... 8 Czego uczestnicy nauczyli się podczas projektu?... 9 Wnioski i rekomendacje... 12 2

Cele ewaluacji Głównym celem ewaluacji projektu Otwieracz przełamujemy stereotypy i uprzedzenia jest zbadanie użyteczności projektu z punktu widzenia uczestników projektu oraz skuteczności projektu. Uczniowie oceniali warsztaty względem tego, czy byli zadowoleni z udziału w nich, a w szczególności: Czy warsztaty były ciekawe? Jaka była atmosfera podczas warsztatów? Czy warsztaty nie były zbyt długie lub zbyt krótkie? Czy język używany przez prowadzących zajęcia był dla uczestników zrozumiały? Co w opinii uczestników było zaletą i wadą zajęć w jakich uczestniczyli? Czego dowiedzieli się uczestnicy podczas warsztatów? Skuteczność projektu jest rozumiana, jako osiągnięcie celów projektu, czyli czego uczniowie nauczyli się w trakcie uczestnictwa w projekcie. Celem ewaluacji będzie również wypracowanie rekomendacji co do przyszłych edycji projektu, tak aby realizować ten projekt lepiej. Otwieracz przełamujemy stereotypy i uprzedzenia to projekt edukacyjno-wychowawczy dla młodzieży przełamujący stereotypy myślenia o osobach z niepełnosprawnością i kształtujący pozytywny wizerunek tych osób adresowany jest do młodzieży z terenu Warszawy w wieku szkolnym (4-6 klasa szkoły podstawowej). Realizatorzy postawili sobie za cel osiągniecie następujących rezultatów: zdobycie wiedzy na temat powstawania uprzedzeń i stereotypów, zmiana postaw młodzieży wobec osób z niepełnosprawnością, identyfikacja obaw związanych z niepełnosprawnością, niwelowanie lęku, obalanie stereotypów i mitów dotyczących osób z niepełnosprawnością, przekazanie rzetelnych informacji o niepełnosprawności, kształtowanie pozytywnego wizerunku osoby z niepełnosprawnością, podniesienie poziomu kompetencji społecznych i tzw. inteligencji emocjonalnej, dostrzeżenie i otwarcie się na potrzeby innych, wzrost tolerancji. W czasie trwania projektu uczniowie uczestniczyli w warsztatach antydyskryminacyjnych oraz warsztatach budujących pozytywny wizerunek osoby z niepełnosprawnością. Mieli również możliwość uczestnictwa w konkursie plastycznym, gdzie wykonywali plakaty antydyskryminacyjne. 3

Metodologia Ewaluacja ma charakter ewaluacji ex-post, czyli prowadzone pod koniec realizacji projektu. Ewaluacja ma charakter ewaluacji wewnętrznej. Zastosowano następujące metody badawcze: 1) ankieta audytoryjna wypełniana przez uczniów po każdych z warsztatów uczniowie mieli możliwość podzielenia się swoimi opiniami, na temat tego co im się podobało a co im się nie podobało podczas warsztatów. Ankieta była dopasowana do możliwości poznawczych uczestników była krótka (jedna strona) oraz zawierała elementy graficzne pomagające zrozumieć zastosowane w pytaniach skale. Użyto tzw. skal graficznych, gdzie oprócz opisu skali znalazły się również buźkiemoticony odpowiadające emocjom. Poniższa tabela pokazuje liczbę zebranych ankiet po przeprowadzeniu poszczególnych warsztatów w szkołach: Liczba ankiet Liczba uczestników warsztatów 1 Response rate 2 Warsztaty antydyskryminacyjne 51 57 89% Warsztaty budujące pozytywny wizerunek osoby z niepełnosprawnością 52 54 96% W projekcie brali udział uczniowie z wybranych klas z dwóch szkół: Szkoły Podstawowej Nr 32 im. Małego Powstańca w Warszawie oraz Szkoły Podstawowej nr 175 w Warszawie. 2) rozmowy z trenerami (cześć osób) zbieranie uwag osób prowadzących warsztaty nt. kwestii organizacyjnych, zaangażowanie młodzieży oraz problemów, które wystąpiły. 3) obserwacja uczestnicząca podczas warsztatów obserwacja przebiegu warsztatów, zaangażowania uczestników, ćwiczeń wykonywanych podczas zajęć. Obserwacja pozwoliła również na interpretację odpowiedzi uczestników zawartych w ankietach ewaluacyjnych, gdzie odnosili się oni do poszczególnych ćwiczeń wykonywanych podczas zajęć. 4) analiza dokumentów projektu m.in. wniosku o dofinansowanie, programów warsztatów i materiałów do warsztatów, prac uczestników wykonanych podczas konkursu plastycznego oraz warsztatów. 1 Niektórzy uczniowie brali udział tylko w jednym warsztacie, w związku z nieobecnością w szkole w jednym w dniu, kiedy prowadzone były warsztaty. Całkowita liczba uczestników projektu jest więc większa. 2 Response rate to stosunek liczby uczniów którzy wypełnili ankiety do ogółu uczniów uczestniczących w danych zajęciach. 4

Wyniki ewaluacji Zainteresowanie warsztatami Podczas obserwacji uczestniczącej można było zauważyć, że młodzież chętnie uczestniczyła w warsztatach. Uczniowie cieszyli się, że mogą brać udział w projekcie. Aktywnie brali udział w ćwiczeniach a pod koniec warsztatu pytali czy to już koniec i czy będą mieć jeszcze jakieś zajęcia z trenerami prowadzącymi zajęcia. Te obserwacja potwierdzają wyniki ankiety audytoryjnej przeprowadzonej po zakończeniu zajęć. Prawie połowa uczestników oceniła warsztaty antydyskryminacyjne i warsztaty budujące pozytywny wizerunek osób z niepełnosprawnością jako bardzo ciekawe. W opinii 30-40% uczniów były one ciekawe. Pojedyncze osoby wskazywały, że nudziły się podczas warsztatów. Wykres 1. Czy Twoim zdaniem dzisiejsze warsztaty były? 100% 80% 60% 40% 57% 52% 48% 42% 37% 31% 20% 0% 12% 8% 10% 0% 2% 1% 0% 0% 0% Bardzo ciekawe Ciekawe Nudne Bardzo nudne Trudno powiedzieć Warsztaty antydyskryminacyjne, N=51 Warsztaty budujące pozytywny wizerunek ON, N=52 Ogółem, N=103 Na to, że warsztaty były dla uczestników interesujące może wpływać różnorodność metod zastosowanych podczas zajęć. Były to m.in. odgrywanie scenek, oglądanie filmów, rysowanie, ćwiczenia w grupach polegające na dokończeniu zdań, wymyślanie opowiadań, układanie karteczek, wyklejanie obrazków. Cześć z ćwiczeń miała charakter pracy indywidualnej, podczas innych uczniowie pracowali w grupach. Poniżej znajdują się odpowiedzi uczestników, które świadczą o tym, które ćwiczenia najbardziej im się podobały. Na zajęciach najbardziej podobało mi się (odpowiedzi uczestników warsztatów antydyskryminacyjnych): rysowanie plakatów antydyskryminacyjnych ( rysowanie projektu antydyskryminacyjnego, jak rysowaliśmy, rysowanie o dyskryminacji ) ćwiczenie z wymyślaniem historii o liściu/zapałce ( były fajne listki, jak opowiadaliśmy o zapałkach, nazywanie zapałek ), które miało na celu ćwiczenie empatii i pokazanie, że każdy liść/zapałka ma swoją historię, jest oryginalny tak, jak każdy człowiek jest inny. 5

Na zajęciach najbardziej podobało mi się (odpowiedzi uczestników warsztatów budujących pozytywny wizerunek osoby z niepełnosprawnością): odgrywanie scenek, gdzie uczniowie wcielali się w osoby z niepełnosprawnością i pokazywali, jakie te osoby mogą mieć trudności w codziennych sytuacjach ( odgrywanie scen w którym pomagamy niepełnosprawnym, robienie scenek ). oglądanie filmów pokazujących niezwykłe osiągnięcia osób z niepełnosprawnością ( gdy oglądaliśmy filmy o niepełnosprawnych, filmiki na laptopie ). wyklejanie obrazków dot. zasad savoir-vivru w kontaktach z niepełnosprawnymi ( obrazki z różnymi sytuacjami, wyklejanie ) Część uczestników (12 osób) wskazywała, że podobało im się wszystko. Pojedyncze osoby miały krytyczne uwagi odnośnie warsztatów. Niektórym nie podobało się zachowanie innych uczestników ( nie dało się nic powiedzieć bez przerywania kolegów, zachowanie kolegi, gadanie chłopaków ). Nieliczni uczestnicy wskazywali, że nie podobały im się poszczególne ćwiczenia (np. rysowanie, scenki czy opowiadanie historii o zapałkach/listkach), które większości uczestników przypadły do gustu. Trzy osoby napisały, że podczas warsztatów chciałyby więcej zabaw. Atmosfera warsztatów Ponad 80% uczestników warsztatów określiło atmosferę warsztatów jako bardzo dobrą lub dobrą. Wniosek ten dotyczy zarówno zajęć antydyskryminacyjnych jak i budujących pozytywny wizerunek osób z niepełnosprawnością. Potwierdzają to również odpowiedzi na pytanie otwarte, gdzie młodzież wskazywała, że podczas warsztatów najbardziej podobała im się atmosfera (kilka osób). Określali ją jako "luźną", "bez krzyku". To, że uczniowie dobrze czuli się w trakcie warsztatów może być związane z tym, że trenerzy starali się zapewnić komfortowe warunki do uczestnictwa dzieci w zajęciach: poświęcili czas na dowiedzenie się czegoś o każdym z uczestników (jak ma na imię, jak lubi być nazywany), w czasie zajęć uczniowie nie musieli siedzieć w ławkach - siedzieli w kręgu ustawionym z krzeseł lub w grupach, w których pracowali, uczestnicy mogli swobodnie przemieszczać się po klasie - np. w czasie rysowania plakatów mogli podchodzić i wymieniać się kredkami, flamastrami między sobą, uczniowie nie byli karani za zachowania, na które zazwyczaj zwracają uwagę nauczyciele (np. "krzywe" siedzenie w ławce, rozmawianie między sobą podczas lekcji - o ile nie zakłócało to zbytnio przebiegu warsztatów), młodzież mogła pracować w grupach (w ankietach ewaluacyjnych wskazywali, że taka metoda pracy im się podobała). Szczegółowe informacje dot. oceny atmosfery podczas warsztatów pokazuje wykres poniżej. 6

Wykres 2. Jak oceniasz atmosferę podczas warsztatów? 100% 80% 60% 40% 20% 0% 53% 47% 44% 40% 36% 27% 18% 12% 15% 2% 4% 3% 0% 0% 0% Bardzo dobrze Dobrze Źle Bardzo źle Trudno powiedzieć Warsztaty antydyskryminacyjne, N=51 Warsztaty budujące pozytywny wizerunek ON, N=52 Ogółem, N=103 Czas trwania warsztatów Ok. połowa uczestników wskazała, że warsztaty były za krótkie, a 45% - że ich czas trwania był w sam raz. Widać tu pewną różnicę w ocenie warsztatów antydyskryminacyjnych i budujących pozytywny wizerunek osób z niepełnosprawnością. W przypadku tych pierwszych zajęć trochę większa grupa uczestników przyznała, że zajęcia były zbyt krótkie. Wykres 3. Jak oceniasz czas trwania warsztatów? Czy warsztaty były? Zbyt krótkie W sam raz Ogółem, N=103 52% 45% 3% Zbyt długie 4% Warsztaty budujące pozytywny wizerunek ON, N=52 46% 50% 2% Warsztaty antydyskryminacyjne, N=51 59% 39% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 7

Jest to zbieżne z pozytywnymi odpowiedziami na pytania dotyczące tego, czy warsztaty były interesujące, oraz czy była dobra atmosfera. Uczestnicy, którzy nudzą się podczas warsztatów zazwyczaj wskazują, że trwają one zbyt długo. Jedna z osób w odpowiedzi na pytanie, co jej się nie podobało podczas warsztatów opowiedziała, że były one zbyt krótkie. Odpowiedzi zawarte w ankietach zgadzają się z obserwacjami poczynionymi podczas trwania zajęć. Zdarzało się, że uczestnicy na koniec zajęć wyrażali żal, że trenerzy nie prowadzą z nimi warsztatów podczas trwania wszystkich lekcji danego dnia. Język, jakim posługiwali się prowadzący zajęcia Ponad 90% uczestników zajęć antydyskryminacyjnych i warsztatów budujących pozytywny wizerunek osoby z niepełnosprawnością przyznała, że treści przekazywane podczas zajęć były dla nich zrozumiałe. Poniżej znajduje się wykres, który pokazuje rozkład odpowiedzi na pytanie: "Czy informacje przekazywane przez osoby prowadzące zajęcia były dla Ciebie zrozumiałe?" Wykres 4. Czy informacje przekazywane przez osoby prowadzące zajęcia były dla Ciebie zrozumiałe? tak nie brak odpowiedzi Ogółem, N=103 94% 4% 2% Warsztaty budujące pozytywny wizerunek ON, N=52 94% 6% Warsztaty antydyskryminacyjne, N=51 94% 2% 4% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Trenerzy podczas zajęć starali się, aby uczestnicy sami wypracowali definicję osoby niepełnosprawnej. Zachęcali uczestników do podzielenia się skojarzeniami odnośnie niepełnosprawności. Następnie razem z uczestnikami zastanawiali się, które wyrażenia przez nich podane są określeniami pozytywnymi, a które mają negatywny wydźwięk. Wprowadzając takie pojęcia jak: stereotyp, uprzedzenie i dyskryminacja wyjaśniali je za pomocą schematu na tablicy. Poznaniu rodzajów dyskryminacji (takich jak: homofobia, ageizm, seksizm, rasizm, ableizm, 8

ksenofobia) poświęcone było ćwiczenie, w których uczestnicy dopasowywali karteczki z nazwami różnych form dyskryminacji do definicji. Czego uczestnicy nauczyli się podczas projektu? Podczas wypełniania ankiety ewaluacyjnej uczestnicy warsztatów mieli za zadanie dokończenie zdania Podczas zajęć nauczyłem(am) się. W ramkach poniżej znajdują się odpowiedzi uczestników warsztatów antydyskryminacyjnych i warsztatów budujących pozytywny wizerunek osoby z niepełnosprawnością. Podczas zajęć nauczyłem(am) się (odpowiedzi uczestników warsztatów antydyskryminacyjnych): że nie wolno oceniać ludzi po kolorze skóry, wszyscy jesteśmy tacy sami, że wszyscy ludzie są sobie równi, żeby traktować wszystkich tak samo, co to jest dyskryminacja, że każdy jest taki sam, że trzeba szanować innych ludzi, nawet jak są inni od nas, żeby nie dyskryminować innych, że nie można dokuczać innym, jak można poradzić sobie z dyskryminacją, zrozumieć osoby dyskryminowane, tolerować innych, niedyskryminowania, antydyskryminacji, żeby nie wierzyć stereotypom, co to jest stereotyp i dyskryminacja, jak szanować ludzi niepełnosprawnych, pojęć rodzajów niepełnosprawności, patrzeć inaczej na niepełnosprawnych, jakie są rodzaje niepełnosprawności, o rodzajach dyskryminacji i o walczeniu z tym, o różnych chorobach. 9

Podczas zajęć nauczyłem(am) się (odpowiedzi uczestników warsztatów budujących pozytywny wizerunek osoby z niepełnosprawnością): jak zachowywać się w stosunku do osób niepełnosprawnych, jak zachowywać się w pobliżu osób niepełnosprawnych, jak traktować niepełnosprawnych, pomagać innym, pomagać niepełnosprawnym, tolerancji, że osoby niepełnosprawne są takie jak my, inaczej patrzeć na niepełnosprawnych, że osoby niepełnosprawne nie są inne, uzupełniłem swoją wiedzę o niepełnosprawnych, wielu ciekawych rzeczy o ludziach niepełnosprawnych, o rodzajach niepełnosprawności, rozumieć niepełnosprawnych, szanować niepełnosprawnych, jak się gra w rugby na wózkach, o prawach osób niepełnosprawnych, konwencji praw osób niepełnosprawnych, że niepełnosprawni mają swoje prawa, że człowiek niepełnosprawny ma te same prawa, co to jest niepełnosprawność, dużo o niepełnosprawności intelektualnej, pracy z niewidomym. Uczniowie biorący udział w warsztatach wskazywali zarówno na zmianę postaw jak i wzrost wiedzy po uczestnictwie w zajęciach. Najwięcej osób deklarowało wzrost tolerancji. Tu znalazły się takie odpowiedzi jak: wszyscy jesteśmy tacy sami, osoby niepełnosprawne są takie jak my, osoby niepełnosprawne nie są inne. Niektórzy twierdzili, że zmieniło się ich postrzeganie osób z niepełnosprawnością, nauczyli się rozumieć niepełnosprawnych czy inaczej patrzyć na niepełnosprawnych. Uczestnicy warsztatów antydyskryminacyjnych dowiedzieli się co to jest stereotyp i dyskryminacja. Podczas zajęć budujących pozytywny wizerunek osób z niepełnosprawnością poznali rodzaje niepełnosprawności i zdobyli wiedzę o prawach osób niepełnosprawnych oraz o zasadach zachowania wobec osób niepełnosprawnych. Wiedza i umiejętności zdobyte podczas warsztatów miały również odzwierciedlenie w pracach przygotowywanych na konkurs plastyczny. Poniżej znajdują się przykłady haseł zastosowanych przez uczniów podczas tworzenia plakatów antydyskryminacyjnych. 10

Hasła wymyślone przez uczestników projektu podczas rysowania plakatów antydyskryminacyjnych na konkurs plastyczny: Stop dyskryminacji. Mamy prawo Niepełnosprawni też mogą pracować Nie gódźmy się na dyskryminację ze względu na niepełnosprawność ruchową Osoby niepełnosprawne nie są gorsze Nie kpij z ludzi niepełnosprawnych Niepełnosprawni to też ludzie Budujmy podjazdy dla niepełnosprawnych Nie wytykaj! Nie śmiej się z kogoś, kto na to nie zasługuje Niepełnosprawni są wśród nas! Macie prawo żyć tak jak my! Bądź sobą i tylko sobą Antydyskryminacja: Nikt nie ma prawa Cię poniżać. Nikt nie powinien Ci grozić. Nikt nie powinien Cię okradać. Jesteśmy różni, ale tacy sami Niepełnosprawni też potrafią Jesteśmy równi Uczniowie najczęściej podkreślali, że równość wszystkich ludzi. Cześć z osób podkreślała prawa osób z niepełnosprawnością. Niektórzy w swoich pracach nawoływali do właściwego traktowania tych osób (np. nie kpij, nie wytykaj ). Mimo, że podczas zajęć trenerzy przekazywali informacje o różnych rodzajach niepełnosprawności, na plakatach znalazły się głównie wizerunki osób z niepełnosprawnością ruchową. Jest to związane z tym, że niepełnosprawność fizyczna jest najbardziej widoczną niepełnosprawnością i najłatwiejszą do przedstawienia na rysunku. Częstym motywem w pracach dzieci były osiągnięcia sportowe osób z niepełnosprawnością. Ma to związek z paraolimpiadą, która miała miejsce w tym roku. Kolejnym źródłem informacji nt. efektów projektu są prace wykonane przez uczestników podczas warsztatów. Jedno z ćwiczeń polegało na tym, że uczniowie w grupach pracowali nad dokończeniem zdań dotyczących osób niepełnospranych. Poniżej znajdują się przykładowe wyniki tego ćwiczenia. 11

Przykłady podawane przez uczniów podczas ćwiczenia z dokańczaniem zdań nt. osób z niepełnosprawnością: Osoba niepełnosprawna kojarzy mi się z: wózkiem inwalidzkim, osobą bez ręki, z paraolimpiadą, z osobą bliską, koleżanką. Niepełnosprawność traktuję jako: ograniczenie, normalność, chorobę. Przyjaźń z osobą niepełnosprawną: jest ciekawa, niezwykła, wyjątkowa, niesamowita, pomocna. W nawiązaniu kontaktu z osobą niepełnosprawną najbardziej przeszkadza mi: że nie mogą wykonywać wszystkich czynności, brak czasu z powodu rehabilitacji, że wszyscy się patrzą. Wnioski i rekomendacje Przeprowadzona ewaluacja projektu pokazuje, że został on przeprowadzony w sposób użyteczny dla uczestników. Uczniowie ocenili warsztaty jako ciekawe, docenili dobrą atmosferę na zajęciach. W ich odczuciu warsztaty nie były zbyt długie a język, jakim posługiwali się trenerzy prowadzący zajęcia, był dla nich zrozumiały. Podczas trwania projektu młodzież mogła kształtować pozytywne postawy wobec osób niepełnosprawnych. Warsztaty pozwoliły na to, aby uczniowie uświadomili sobie pewne kwestie związane z tolerancją wobec osób z niepełnosprawnością. Świadczą o tym wypowiedzi zawarte w ankietach, jak również treści przedstawione na plakatach antydyskryminacyjnych stworzonych przez uczniów oraz pracach wykonanych podczas ćwiczeń na zajęciach. Warsztaty umożliwiły również zdobycie wiedzy nt. niepełnosprawności. Uczniowie dowiedzieli się m.in. jakie są rodzaje niepełnosprawności? Co jest stereotyp, uprzedzenie i dyskryminacja? Jakie występują rodzaje dyskryminacji? Jakie prawa mają osoby z niepełnosprawnością? Jakie zasady savoir-vivru należy stosować w kontaktach z takimi osobami? 12

Na podstawie przeprowadzonej analizy nie można stwierdzić niestety na ile osiągnięte rezultaty będą trwałe i czy przełożą się na zmianę postaw i zachować tych osób wobec innych. Należy również wrócić uwagę, że zmiana postaw jest kwestią trudną do zmierzenia. Dlatego w tej ewaluacji, ocena efektów projektu opierała się głównie na podstawie analizie jakościowej. Rekomendacje: Problem: cele projektu zakładane we wniosku są niezgodne z zasadą SMART 3 Konsekwencje problemu: rezultaty projektu są trudne do zmierzenia; można przypuszczać, że nie są one w pełni możliwe do osiągnięcia podczas 6 godzinnych warsztatów i konkursu plastycznego, który zakłada projekt. Dotyczy to głównie takich celów jak: wzrost tolerancji, zmiana postaw wobec osób z niepełnosprawnością, czy podniesienie poziomu kompetencji społecznych. Są to bowiem kwestie, które kształtowane są przez całe życie, na podstawie doświadczeń jednostki. Proponowane rozwiązania problemu: Proponowane jest poprawienie celów projektu w następujący sposób: Cel główny: przełamywanie stereotypów myślenia o osobach z niepełnosprawnością i kształtowanie pozytywnego wizerunku tych osób Cele szczegółowe: przekazanie rzetelnych informacji o niepełnosprawności, dostarczenie wiedzy na temat powstawania uprzedzeń i stereotypów, identyfikacja obaw związanych z niepełnosprawnością, przedstawienie pozytywnych przykładów osiągnięć i sukcesów osób z niepełnosprawnością, przećwiczenie zasad savoir-vivru wobec osób z niepełnosprawnością. Proponowane rozwiązanie powinny zostać uwzględnione podczas kolejnych edycji projektu, podczas pisanie wniosku o dofinansowanie. 3 SMART Simple (prosty), Measurable (mierzalny), Achievable (osiągalny), Relevant (istotny), Timely defined (określony w czasie). 13