Dr Aneta Jegier Trudności grafomotoryczne dzieci Grafomotoryka budzi zainteresowanie osób zajmujących się procesem nauki pisania. Jest ona ważna z punktu widzenia logopedycznego, gdyż ograniczenia i trudności w pisaniu postrzega się jako zaburzenia w komunikacji językowej. Opanowanie umiejętności odręcznego pisania jest jedną z podstawowych funkcji niezbędnych w życiu codziennym. Dlatego już od najmłodszych lat należy kształtować sprawność psychomotoryczną dziecka. Nabycie umiejętności pisania jest zależne od poziomu rozwoju grafomotorycznego. Składają się na niego następujące sprawności: odporność na zmęczenie, odpowiednie tempo, płynność ruchów. Przełożenie obrazu graficznego odbieranego przez wzrok na język ruchu stanowi centralny punkt w psychomotorycznym procesie pisania. Wymaga on bowiem zinterpretowania statycznego obrazu graficznego w celu wykonania ruchu odtwarzającego ten obraz na kartce papieru. Przed przystąpieniem do wykonywania czynności graficznych muszą być spełnione pewne warunki usprawniające pracę dziecka pod względem motorycznym w zakresie melodii kinetycznej ruchów, szybkości, precyzji, rozwoju koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz koordynacji ruchowej w obrębie całego ciała. Powinno również nastąpić przyswojenie prawidłowych nawyków ruchowych, które są wyznacznikiem gotowości ucznia do pisania i czytania. Aby wprowadzić dziecko w świat liter, należy zaznajamiać je ze znakami graficznymi, wykonując z nim ćwiczenia grafomotoryczne. Ćwiczenia te przygotowują do nauki pisania i powinny być realizowane poprzez zabawę wśród dzieci, które jeszcze nie rozpoczęły edukacji szkolnej. Ćwiczenia te są również pomocne w zwalczaniu nieprawidłowej techniki w procesie rysowania i pisania. Wśród młodszych dzieci spełniają funkcję stymulującą i usprawniającą, co ma istotne znaczenie w rozwoju motoryki małej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej. Natomiast u uczniów w młodszym wieku szkolnym, dzięki ćwiczeniom grafomotorycznym można poprawić niewłaściwe przyzwyczajenia ruchowe i jednocześnie utrwalić prawidłowe nawyki podczas pisania. Nauka pisania polega na wytworzeniu u dziecka ruchowych i statycznych wyobrażeń kształtów graficznych. Uświadomienie sobie graficznej formy zamkniętej i ekspresji jej powstania ma decydujące znaczenie dla przyszłego pisania. Niezbędna jest umiejętność wykonywania linii prostych, elementów literopodobnych oraz planowego rozmieszczenia ich na płaszczyźnie o różnym formacie.
Przy zaburzeniach technicznej strony wykonywania czynności graficznych może dojść do zniekształcenia pisma lub rysunku. W konsekwencji dziecko może się zniechęcić do wykonywania czynności graficznych takich, jak pisanie, rysowanie czy malowanie. Wtórnym objawem tej sytuacji będzie brak motywacji i słaba odporność emocjonalna, natomiast pierwotnymi objawami będą zaburzenia motoryczne oraz nieprawidłowe współdziałanie oka i ręki. Aby zapobiegać takim trudnościom, wskazane jest wykonywanie przez dziecko szeregu ćwiczeń grafomotorycznych usprawniających czynności ruchowe rąk oraz koordynację wzrokowo- -ruchową. Prekursorką większości ćwiczeń grafomotorycznych przeznaczonych dla dzieci rozpoczynających naukę pisania była Hana Tymichova. Zaproponowane przez nią ćwiczenia są szczególnie polecane dla uczniów, którzy przyjmują nieprawidłową postawę podczas wykonywania czynności graficznych (np. zbyt niskie ułożenie głowy, skrzywione plecy) i u których występuje niepoprawny sposób trzymania przyrządu pisarskiego. Ćwiczenia poprawiające stan graficzny pisma powinny wykonywać także dzieci, które podczas rysowania i pisania mają nieprawidłowe ułożenie ręki i palców oraz ci uczniowie, którzy piszą w wolnym tempie lub są leworęczni. Będą również wskazane dla tych dzieci, które szybko się męczą podczas pisania i rysowania, a jakość ich rysunków jest nieadekwatna do ich wieku. Podstawą metody zaproponowanej przez H. Tymichovą jest założenie, które polega na uświadomieniu sobie, że ucisk, dotyk, ból, temperatura, zmiana położenia ciała (ruch rąk, nóg, skręt szyi, tułowia) wynika z funkcji, jaką pełnią analizatory znajdujące się w skórze, mięśniach, stawach i ścięgnach człowieka. Czynność pisania jest możliwa dzięki odpowiedniej koordynacji analizatorów ruchu, wzroku i dotyku. Rozwój tej współzależności odbywa się już we wczesnym dzieciństwie i ma podłoże biologiczne oraz środowiskowo- -społeczne. Głównym celem ćwiczeń grafomotorycznych jest poprawa sprawności manualnej, natomiast do celów pośrednich należą: kształtowanie orientacji wzrokowo-ruchowej, eliminacja nadmiernego pobudzenia ruchowego oraz usprawnienie koncentracji uwagi. Opracowane przez H. Tymichovą ćwiczenia sprawności manualnej zostały podzielone na trzy zestawy. Autorka zaleca, aby ćwiczenia grafomotorycz-ne wykonywać w czterech pozycjach. W postawie stojącej, gdzie wzór zawieszony jest w płaszczyźnie pionowej, w pozycji stojącej przy wzorze ułożonym w płaszczyźnie poziomej, siedząc z łokciem uniesionym do góry oraz w pozycji siedzącej, gdzie przedramię opiera się o blat stołu.
Dzieci ze słabo rozwiniętą sprawnością manualną mogą mieć problemy z prawidłowym utrzymaniem ołówka czy długopisu. Zbyt mocne napięcie mięśniowe jest powodem usztywnienia palców rąk, przez co dziecko nie jest w stanie prawidłowo utrzymać narzędzia. W przypadku, kiedy napięcie mięśni jest za słabe, palce nie mogą utrzymać ołówka i często wypada on z rąk. Podobna sytuacja ma miejsce, gdy dziecko chce wykonać czynności wymagające użycia palca wskazującego i kciuka, np. przy nawlekaniu korali. Dlatego początkowo należy stosować ćwiczenia bez wykorzystania przyborów, a następnie przejść do ćwiczeń graficznych z użyciem ołówka, które stanowią przygotowanie do precyzyjnych ruchów, zwiększając uelastycznienie i wytrzymałość palców. Wyrobiona dłoń porusza się w sposób płynny i precyzyjnie wykonuje dane czynności. Jeżeli dziecko, mimo wykonywanych ćwiczeń, nie potrafi poprawnie utrzymać narzędzia do pisania, należy zastosować tzw. nasadkę korygującą. Jest ona polecana osobom, które nie potrafią swobodnie kontrolować siły nacisku napięcia mięśni na narzędzie pisarskie. Stosuje się dwa rodzaje nasadek: do pisania i do rysowania. Dzięki odpowiedniemu wgnieceniu w nasadce dziecko utrzymuje ołówek z odpowiednią siłą, nie naciskając zbyt mocno lub zbyt słabo na papier czy narzędzie. W sklepach z artykułami biurowymi można też zakupić specjalnie wyprofilowane ołówki i długopisy, usprawniające prawidłowy chwyt i poprawiające jakość pisania. W pracy terapeutycznej należy stosować polisensoryczność oddziaływań, a także kierować się podstawowymi zasadami terapii pedagogicznej. Ważne jest: 1. Stosowanie w miarę możliwości pełnej indywidualizacji pracy z każdym dzieckiem poprzez dostosowanie odpowiednich metod i środków. 2. Ćwiczenie funkcji zaburzonych i najsłabiej opanowanych zdolności, ale bazowanie na mocnych stronach dziecka. 3. Dostosowanie zadań i ćwiczeń do strefy najbliższego rozwoju dziecka. 4. Stopniowe i powolne przechodzenie od zadań łatwych do bardziej złożonych. 5. Motywowanie dziecka do dalszej pracy poprzez własne zaangażowanie, pochwałę i nagrodę. 6. Systematyczne prowadzenie terapii. 1. Cele: usprawnienie funkcjonowania psychomotoryki korygowanie nieprawidłowej techniki rysowania i pisania usprawnienie nauki pisania
Działania usprawniające funkcje grafomotoryczne Oddziaływanie o charakterze pedagogicznym I. Rozwijanie funkcji psychomotorycznych. Współdziałanie analizatora wzrokowo ruchowego, wyrabianie koncentracji uwagi. Układanie: z klocków, koralików, figur geometrycznych (dużych i małych), z patyczków, np. płotków, drabinek, z różnorodnych przedmiotów (kasztanów, szyszek, liści) z tworzeniem scenek rodzajowych, z wełny, np. dywaników, frędzli. II. Ćwiczenia kształtujące wyobraźnię przestrzenną: zabawy konstrukcyjne, przyklejanie do metalowej tablicy ozdobnych magnesów. III. Ćwiczenia na rozwijanie orientacji przestrzennej i kierunkowej. Podczas zabawy: stosowanie następujących określeń: prosto, w prawo, w lewo, różnicowanie określeń duży-mały, większy-mniejszy, węższy-szerszy, wyższy-niższy. IV. Ćwiczenia usprawniające pracę rąk z wykorzystaniem zabaw ruchowych, rzucaniem, chwytaniem. rzucanie do celu woreczków, piłek różnej wielkości, ćwiczenia kształtujące prawidłowe ruchy chwytne palców (dużego i wskazującego, a także ukierunkowanie ruchów od strony lewej do prawej), np. stukanie czubkami palców (zabawa w padający deszczyk, gra na pianinie, maczanie opuszków palców w misce z wodą). V. Koordynacja pracy rąk i współpraca palców. Lepienie: ugniatanie masy plastycznej i zapełnianie nią powierzchni figur geometrycznych, formułowanie cienkich wałków oraz oblepianie nimi narysowanych konturów przedmiotów i figur.
VI. Ćwiczenia stawu nadgarstkowego, dłoni i przedramienia. Kształtowanie płynności ruchów przy udziale analizatora wzrokowego. Wdrażanie do wytrwałości i dokładności wykonywanych ćwiczeń. lepienie ludzi i zwierząt z uwzględnieniem takich elementów, jak: głowa, szyja, ręce, tułów, nogi, układanie z wałeczków masy plastycznej: kwiatów, drzew iglastych, drzew liściastych (dużych i małych), wypełnienie powierzchni kartki masą plastyczną, wylepianie ozdobnych wzorów na papierowych talerzykach, toczenie kulek z plasteliny. VII. Koordynacja ruchów rąk oraz usprawnienie palców. Rozwijanie koncentracji uwagi i precyzji ruchów. cięcie papieru wzdłuż wyznaczonej linii prostej, cięcie bez pomocy dodatkowej linii (wzdłuż linii równoległej do brzegu kartki), wycinanie po śladzie, cięcie pasków jednakowej długości, wycinanie kół dużych i małych, części obrazka do składania, wycinanki z filcu. VIII. Rozwijanie logicznego myślenia oraz analizy i syntezy spostrzegania: wykonywanie prac konstrukcyjnych na podstawie instrukcji, wykonywanie prac technicznych według własnych pomysłów, cięcie, sklejanie, malowanie danych elementów. IX. Ćwiczenia usprawniające ruchy rąk przez malowanie, redukcja napięcia mięśniowego. Wyrabianie swobodnych i płynnych ruchów ramienia i przedramienia. a. jednoczesne malowanie obiema rękami: zamalowywanie dużych powierzchnie arkusza papieru, malowanie palcami rąk. b. malowanie palcem na całej powierzchni kartki (z zachowaniem kierunku od lewej do prawej) c. malowanie pędzlem: linii pionowych i poziomych, zamalowywanie kartki ruchami od strony lewej od prawej oraz z góry na dół.
X. Ćwiczenia wyrabiające koordynację wzrokowo-ruchową, planowanie ruchu oraz precyzję ruchów rąk. Kształtowanie poczucia estetyki. malowanie linii falujących np. fale na morzu z uwzględnieniem ciągłości oraz kierunku zgodnego z kierunkiem pisania, malowanie linii spiralnych np. ślimaki, malowanie linii łamanej, a. malowanie kłaczkiem waty: malowanie po wyznaczonym śladzie, malowanie chmurek. XI. Ćwiczenia rozwijające ruchy duże i małe. a. rysowanie: kredą na tablicy lub na szarym papierze ułożonym na podłodze b. odtwarzanie dynamicznych ruchów: bieg w rzędach, zabawa w berka, przechodzenie przez tunel, nawijanie w kłębek wełny i nici. XII. Utrwalanie znajomości kierunku pisania wodzenie palcem po wzorze, odtwarzanie wzoru w powietrzu, rysowanie linii zamkniętej: dobieranie korali tego samego kształtu lub koloru, łączenie kropek i kresek w różne przedmioty. XIII. Kształtowanie sprawności graficznych. rysowanie tuszem, kalkowanie przez kalkę techniczną
XIV. Ćwiczenia wyrabiające mięśnie palców, zdolności współdziałania mięśni palców. a. wydzieranie: papieru z nacięciami, prostych kształtów, np. kwiatów, balonów, kółek, kolorowych pasków. b. stemplowanie: tworzenie różnorodnych kompozycji. c. wyszywanie: na tekturze lub materiale. XV. Wyrabianie umiejętności prawidłowego posługiwania się i trzymania narzędzia do pisania. rysowanie wzorów według projektu H. Tymichovej, rysowanie szlaczków i wzorów z elementów liter, kreślenie linii na różnej powierzchni kartki. Oddziaływania środowiskowe 1. Współpraca z rodziną. Może polegać na wyznaczaniu dziecku zadania do wykonania w domu i proszeniu rodziców, aby oceniło pracę dziecka w domu. Przykłady oceny: dziecko bardzo się starało, więc pracę wykonało świetnie; dziecko bardzo się starało, ale ma jeszcze trudności; dziecko trzeba było namawiać; dziecko nie wykonało pracy. Można też zastosować proste buźki lub ikony radosna, obojętna, smutna, jako ocena pracy ucznia. Wskazówki dla rodziców: Zabawy doskonalące sprawność manualną i grafomotoryczną Wszystkie poniższe zabawy i ćwiczenia wpływają na poprawę sprawności manualnej i grafomotorycznej. Warto je więc często proponować dziecku do wykonania w domu. 1. Rozluźnianie napięcia mięśniowego rąk: Wypełnianie kolorem całej powierzchni papieru.
Malowanie form kolistych malowanie koła powinno rozpoczynać się z prawej strony powyżej połowy wysokości w punkcie odpowiadającym położeniu cyfry 2 na zegarze. Malowanie form falistych. Malowanie dużych konturowych rysunków. 2. Usprawnianie końców palców: Stukanie czubkami palców, np. naśladowanie gry na fortepianie. Malowanie suchym palcem po kartce. Malowanie kłaczkiem waty. Lepienie w glinie i plastelinie. Wyrywanie, nalepianki. Nawlekanie koralików. Ha owanie na tekturkach z dziurkami. 3. Ćwiczenia graficzne: Kreślenie form kolistych ( w przeciwnym kierunku niż ruchy wskazówek zegara). Kreślenie prostych linii łączących dwa punkty. Malowanie kredkami konturowych rysunków, przesuwając rękę od lewej do prawej strony. Kreślenie linii w ograniczonym polu np. wzdłuż wyznaczonej,, ścieżki. Kopiowanie rysunków czyli przerysowywanie rysunków przez kalkę. Rysowanie wzorów i szlaczków z elementów liter. Literatura, z której warto skorzystać: Domagała. A, Mirecka. U, Grafomotoryka u dzieci w wieku 7-13 lat, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2010. M. Bogdanowicz, Przygotowanie do nauki pisania. Ćwiczenia grafomotoryczne według Hany Tymichovej, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2005,
Kartka, którą masz przed sobą jest przedzielona linią. Postaraj się jak najdokładniej przeciąć kartkę wzdłuż tej linii. Na mniejszej części kartki są trzy kule i kapelusz. Wszystkie te elementy starannie wydrzyj wzdłuż przerywanej linii. Wydarte kule i kapelusz naklej na większej części tak, aby powstał cały bałwan. Następnie dorysuj mu oczy, nos, guziki i miotłę. BAŁWAN GOTOWY!
Na kartce widoczne są szlaczki. Weź ołówek i starannie prowadź linię po śladzie, nie odrywając ręki.
Pajacyk jest zbudowany z różnych figur. Na każdej części widoczne są linie. Jedne biegną z góry na dół, a inne z lewej do prawej strony. Pokoloruj pajacyka w taki sposób, aby linie, które rysujesz biegły dokładnie tak, jak na figurach.