Średnie dzieciństwo Zespół Personalitas nad podstawie Kielar-Turska, M. (2011). Średnie dzieciństwo wiek przedszkolny. W: J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Podręcznik akademicki (s. 202-233). Warszawa: PWN.
Spis treści Rozwój fizyczny i motoryczny Rozwój poznawczy Sprawności percepcyjne Pamięć Myślenie Reprezentacja poznawcza Funkcje zarządzające Rozwój sprawności językowych i komunikacyjnych Rozwój emocjonalny Rozwój społeczny Dziecięca moralność Osobowość dziecka Formy aktywności
Rozwój fizyczny i motoryczny Zmiany fizyczne w okresie wczesnego dzieciństwa Zmiana sylwetki dziecka Zanik małego sterczącego brzuszka, szybszy wzrost kończyn, wydłużanie się sylwetki Kostnienie szkieletu Szczególne znaczenie ma kostnienie kości nadgarstka Zmiany w układzie nerwowym Podstawa do kontrolowania własnych zachowań, kierowania uwagą, przewidywania i tworzenia planów oraz rozwiązywania problemów logiczno-matematycznych Łączenie prostych ruchów w złożone kombinacje Większa płynność ruchów
Rozwój poznawczy Etapy rozwoju poznawczego wg J. Piageta Okres inteligencji sensoryczno-motorycznej (0-2;0) Okres inteligencji przedoperacyjnej (2;0-6;0) Okres operacji konkretnych (6;0-11;0) Okres operacji formalnych (12;0-15;0) W okresie inteligencji przedoperacyjnej dziecko przechodzi z fazy myślenia poprzez działanie i funkcjonowania w trybie sensomotorycznym do fazy funkcjonowania w trybie pojęciowym i przedstawieniowym (Wadsworth, 1998). Osiągnięcia okresu inteligencji przedoperacyjnej: Reprezentacja (naśladownictwo odroczone, zabawa symboliczna, rysunek, obrazy umysłowe, mowa Uspołecznienie zachowania Cechy myślenia przedoperacyjnego: egocentryzm, centracja, brak odwracalności, niezdolność rozumienia przekształceń.
Rozwój poznawczy Sprawności percepcyjne Lepsza integracja sensomotoryczna Rozpoznawanie kilku kształtów geometrycznych i kilku liter alfabetu Trudności w ujmowaniu wielkości i proporcji przedmiotów oraz ich części składowych Wzrost wrażliwości słuchowej Lepszy słuch muzyczny i słuch fonemowy Stadium preczytelnicze
Rozwój poznawczy Pamięć Pamięć utajona Pamięć utajona ujawnia się, kiedy pewne wydarzenie z przeszłości wpływa na zachowanie mimo braku intencji przywołania tego wydarzenia lub jego świadomego przypomnienia. U dzieci jest podstawą uczenia się języka (osoby nie uczą dzieci reguł gramatycznych, tylko dostarczają własnych wypowiedzi), kształtowania się nastawień i kategoryzacji społecznych (Jagodzińska, 2008) Pamięć jawna Pamięć jawna ujawnia się w sytuacji świadomego przypominania Zmiany rozwojowe dotyczą pamięci jawnej; pamięć utajona nie zmienia się z wiekiem (Jagodzińska, 2008)
Rozwój poznawczy Pamięć Zdolność zapamiętywania Dzieci 4-6-letnie potrafią rozpoznać przedmioty nawet po roku Trwałość przechowywania informacji Z wiekiem zwiększa się ilość odtwarzanych z podanego szeregu liczb większa ilość informacji, z których dziecko może w jednym czasie korzystać przy rozwiązywaniu zadania Zmiany w zakresie ilości informacji, o których myśli dziecko są spowodowane zmianami biologicznymi (Turlejski, 1997) oraz stosowaniem strategii pamięciowych (Jagodzińska, 1986) Wzrost tempa przetwarzania informacji (Kail, 1995) wzrost efektywności pamięci operacyjnej Organizacja informacji w pamięci Reprezentacje zdarzeń mają formę skryptu
Rozwój poznawczy Pamięć Strategie pamięciowe Do końca wieku przedszkolnego deficyt strategii pamięciowych Stopniowe przechodzenie od strategii patrzenia na obiekt, który trzeba zapamiętać do strategii powtarzania nazwy Korzystanie z podstawowych rodzajów strategii pamięciowych (powtarzanie, grupowanie, elaboracja) Dzieci lepiej zapamiętują i stosują więcej strategii pamięciowych w sytuacji zabawy Ekwiwalenty strategii pojęciowych (eksplorowanie, zabawy, rysowanie, monologowanie, dialogi) Duże znaczenie zabaw tematycznych i monologów przed snem
Rozwój poznawczy Pamięć Dzieci w myśleniu posługują się obrazami umysłowymi Obrazy umysłowe to kopie rzeczywistości, które wywodzą się z naśladownictwa wzorca podczas jego nieobecności Czynności myślowe wykrywanie różnic odkrywanie podobieństw Porównywanie obiektów szeregowanie klasyfikowanie Szeregowanie empiryczne szeregowanie systematyczne
Rozwój poznawczy Myślenie Klasyfikowanie Grupowanie przedmiotów według ich równoważników Tworzenie zbiorów figuratywnych klasyfikowanie empiryczne klasyfikowanie hierarchiczne Koncepcja kategorii semantycznych Rosch (1973, 1978) Człowiek tworzy układy podobnych obiektów przez przyrównywanie ich do prototypu Kategoryzacja zachodzi na trzech poziomach: podstawowym, podrzędnym i nadrzędnym Rozumowanie Rozróżnianie świata zewnętrznego od wewnętrznego oraz wyjaśnianie powiązań przyczynowo-skutkowych Dziecięcy egocentryzm 3-4 rok życia zmiany w myśleniu przyczynowo-skutkowym
Rozwój poznawczy Reprezentacja poznawcza Reprezentacja poznawcza Odwzorowanie w umyśle całości lub części rzeczywistości zewnętrznej bądź wewnętrznego świata jednostki Realizm Zwrócenie dziecka w stronę świata realnych obiektów, a nie życia umysłowego Kluczowe jest uświadomienie sobie własnego myślenia Redeskrypcja reprezentacji informacji Realizm absolutny (istnieją jedynie rzeczy) Realizm bezpośredni (myśli lokalizowane są w rzeczach) Realizm pośredni (instrumenty myślenia są lokalizowane w ciele podmiotu i poza nim) Relatywizm (instrumenty myślenia lokalizowane są w podmiocie)
Rozwój poznawczy Teoria umysłu Teoria umysłu Zdolność do wnioskowania o stanach wewnętrznych innych osób na podstawie obserwowalnych zachowań i traktowania tych zachowań jako przejawów stanów nieobserwowalnych Rozwój teorii umysłu 4 rok życia moment przełomowy w rozwoju dziecięcych teorii umysłu odróżnianie przekonań na temat rzeczywistości od samej rzeczywistości Między 4 a 5 rokiem życia odróżnianie przekonań własnych od przekonań innych osób na temat tego samego fragmentu rzeczywistości; dostrzeganie, że przekonania mogą być prawdziwe lub fałszywe; rozumienie metafor, żartów Sposoby badania teorii umysłu Zadania ujawniające rozumienie fałszywych przekonań
Rozwój poznawczy Funkcje zarządzające Funkcje zarządzające Wyższe funkcje poznawcze, które umożliwiają planowanie, inicjowanie i kierowanie nastawionym na cel działaniem w sposób zorganizowany i przemyślany Związek funkcji zarządzających z funkcjonowaniem: Związek z funkcjonowaniem społecznym i dojrzałością szkolną Związek z teoriami umysłu Związek ze sprawnościami językowymi
Komunikacja Sprawności językowe i komunikacyjne Percepcja i produkcja mowy Doskonalenie słuchu fonemowego Deficyty w zakresie słuchu fonemowego i deficyty nazywania (model podwójnego deficytu) są predyktorem trudności w rozwoju piśmienności Wzbogacanie słownictwa W okresie przedszkolnym dziecko opanowuje 8-10 słów dziennie Większa liczba rzeczowników, czasowników, przymiotników służących do określania cech sensorycznych, a między 4 a 5 przymiotników określających takie cechy jak własność, przynależność Okres tworzenia neologizmów Gramatykalizacja W wieku 3;6 opanowanie większość reguł gramatycznych; stosowanie ich do wyjątków hiperregularyzacja Między 3 a 6 rokiem życia tworzenie bardziej złożonych form gramatycznych i popełnianie wielu błędów Między 4 a 5 rokiem życia budowanie zdań złożonych podobnych do tych budowanych przez dorosłych
Komunikacja Sprawności językowe i komunikacyjne Świadomość metajęzykowa Rozwój świadomości językowej: Zaciekawienie funkcjonowaniem słów, zwracanie uwagi na formę gramatyczną słowa, dostrzeganie błędów innych, lepsze rozumienie, co to jest słowo Kompetencja narracyjna Początki dziecięcych narracji pod koniec 3 roku życia; pojawiają się podczas komentowania działań w czasie zabawy oraz monologów przed zaśnięciem Skrypty struktury poznawcze; powstają na skutek przetwarzania dziecięcych doświadczeń, zanim zostaną one zapisane w pamięci Wzrost świadomości cech opowiadania Związki kompetencji narracyjnej z rozwojem myślenia (Applebee, 1978) tworzenie właściwych narracji u progu rozwoju myślenia pojęciowego
Komunikacja Sprawności językowe i komunikacyjne Kompetencje konwersacyjne Doskonalenie umiejętności prowadzenia konwersacji Umiejętność uwzględniania punktu widzenia odbiorcy zastępowanie wypowiedzi egocentrycznych przez społeczne formy wypowiedzi Wiek pytań 4 5 rok życia Dzieci nie potrafią korzystać z języka jako narzędzia konwersacji, a wypowiedzi są często niejasne i nieekonomiczne
Rozwój emocjonlany Zmiany w wieku przedszkolnym o o o Zmiany w zakresie ekspresji emocji (rozumienia i stosowania niewerbalnych i werbalnych wyrazów emocji) Na skutek opanowania nazw emocji różnicowanie własnych emocji i przekazywanie ich innym Z wiekiem lepsza identyfikacja emocji Umiejętność określania przyczyn takich emocji jak radość, smutek, złość Istotne znaczenie interakcji społecznych (zwłaszcza rozmów) z matką Zmiany w zakresie kontroli oznak własnych stanów emocjonalnych Zmiany w zakresie określaniu przyczyn własnych i cudzych emocji Rozwój emocjonalny jest powiązany z innymi sferami : poznawczą (teorie umysłu) językową (nauka nazw emocji) społeczną (kontrolowanie emocji w relacjach z innymi)
Rozwój społeczny Kompetencje społeczne Przejawiają się w zdolności osiągania celów społecznych, angażowaniu się w złożone interakcje społeczne, nawiązywaniu i utrzymywaniu przyjaźni, włączaniu się w grupę i zdobywaniu akceptacji rówieśników (Denham, 1998) Okres przedszkolny jest kluczowy! Nieprawidłowości w tym okresie mają tendencję do utrzymywania się w kolejnych okresach Ważna umiejętność rozwiązywanie problemów społecznych Relacje przyjacielskie Dla kształtowania się przyjaźni znaczenie mają: wspólna zabawa w udawanie (podzielanie przestrzeni wyobrażanej), podzielanie i przeżywanie pozytywnych emocji w kontakcie oraz porozumiewanie się Wymyślony przyjaciel
Rozwój społeczny Kontakty w rodzinie Rola rodzeństwa Prospołeczne i negatywne zachowania społeczne Zachowania prospołeczne: zachowania empatyczne, udzielanie pomocy, dzielenie się i współdziałanie Koncepcja empatii rozwój poznawczy pozwala dziecku na rozumienie siebie w relacji z innymi Rola przekazywania wzorców zachowania i indukcji Negatywne zachowania społeczne: agresja (instrumentalna lub wroga) i brak posłuszeństwa Różnice płciowe Rozstrzyganie konfliktów w wieku przedszkolnym zazwyczaj po interwencji dorosłych Sprawianie/niesprawianie trudności wychowawczych a tematyka zabaw w udawanie dzieci w wieku przedszkolnym
Rozwój moralny Dziecięca moralność Rozwój moralny jest związany z rozwojem poznawczym, emocjonalnym i społecznym Rozwój moralności: Podporządkowywanie się nakazom i zakazom dorosłych zachowanie zgodne z normami społecznymi Rozwój moralny według Piageta: 1. Anomia moralna 0-2 rok życia 2. Moralność heteronomiczna/realizm moralny 2-7 rok życia 3. Relatywizm moralny 7-11 rok życia 4. Autonomia od 12 roku życia
Rozwój moralny Dziecięca moralność Stadium heteronomii moralnej: Ze względu na szacunek, jakim dziecko darzy dorosłych w dziecku wykształca się moralność polegająca na niewolniczym dostosowaniu się do narzuconych przez nich reguł realizm moralny Dla dziecka liczy się wymiar materialny czynu, a nie intencje sprawcy Za zachowanie naruszające regułę należy się kara adekwatna do wielkości wyrządzonej szkody materialnej Sumienie Od 4 roku życia dziecko zaczyna odczuwać wewnętrzny powściąg Istotna rola rozumienia przeżyć innych i rozwoju poczucia winy i wstydu. A czy dzieci potrafią kłamać?
Osobowość dziecka Identyfikacja Socjalizujący mechanizm pozwalający dziecku spostrzegać siebie w kontekście swojej rodziny, grup do których przynależy oraz płci Proces ustalania tożsamości płciowej Dzieci w wieku przedszkolnym spędzają większość czasu z dziećmi tej samej płci Przygotowanie dzieci do pełnienia ról społecznych zróżnicowanych płciowo
Osobowość dziecka Zdolność do samokontroli Samokontrola działanie zgodne z oczekiwaniem autorytetów Obejmuje kontrolę poznawczą, motoryczną, odraczanie gratyfikacji oraz utrzymywanie uwagi Rodzaje powstrzymywania się których opanowanie zapewnia samokontrolę: Powstrzymywanie się od natychmiastowego działania Powstrzymywanie się od ujawniania emocji Powstrzymywanie się od szybkiego wyprowadzania wniosków Powstrzymywanie się od dokonywania wyborów bez rozważenia sytuacji 4 rok życia - rozpoczyna się świadoma kontrola intensywności swoich emocji Problemy z odraczaniem gratyfikacji
Rozwój osobowości Rozwój obrazu własnej osoby Obraz własnej osoby Zestaw przekonań o swoich cechach Bardzo konkretny Odróżnianie siebie od innych Odróżnianie działań intencjonalnych od przypadkowych Kształtowanie się samooceny Względna stabilność cech osobowości - pozwalają one na przewidywanie określonych konsekwencji w dorosłości
Formy aktywności Rytm aktywności dziecka w wieku przedszkolnym wyznaczany jest w dużej mierze przez rytm zajęć, a dopiero po 11 roku życia z rytmem biologicznym człowieka Trzy główne formy aktywności: Zabawa Uczenie się Rysunek
Rozwój osobowości Zabawa w istotnej mierze kreuje dziecko. Dziecko podejmuje ją z naturalnych skłonności Różne rodzaje zabaw (klasyfikacja M. Parten) Zabawy samotne Zabawy równoległe Zabawy wspólne Zabawy zespołowe związane z kooperacją uczestników zabawy Klasyfikacja zabaw ze względu na rodzaj aktywności i używane materiały: Zabawy ruchowe Zabawy konstrukcyjne Zabawy tematyczne (zabawy w role) Gry dydaktyczne
Rozwój osobowości Rozwój zabawy dziecięcej według J. Piageta I stadium 1 4 rok życia. Projekcja symbolicznych schematów na nowe obiekty reprodukowanie na niby własnych działań w odniesieniu do nowych obiektów, np. udawanie przez dziecko płaczu lalki, misia, a potem stołu, o który ktoś uderzył Rozdział między indeksami a działaniami zastosowanie schematów działań, które dziecko zaobserwowało u innych w odniesieniu do nowych obiektów, np. ścieranie kurzu swoimi ubraniami albo podlewanie kwiatków herbatą Kombinacja symboli zastępowanie realnych scen wyobrażonymi II stadium 4 7 rok życia Uporządkowana zabawa symboliczna Dziecko w zabawie poznaje właściwości obiektów, które w zabawie są symbolizowane przez zamienniki, ale także poznaje świat społeczny role, wartości, tradycje, zwyczaje Rola przytulanek
Rozwój osobowości Uczenie się Dzieci w wieku przedszkolnym są zainteresowane poznawaniem świata i lubią się uczyć Rozwój zdolności do uczenia się wzrost zdolności do zachowania się według planu w sposób strategiczny i zorganizowany, polepsza się sprawność i plastyczność w zgraniu myślenia i działania, możliwe staje się teoretyczne planowanie i podejmowanie decyzji Rysunek Forma reprezentacji poznawczej Rozwój rysunku: bazgroty symbole graficzne Cechy rysunków dzieci w wieku przedszkolnym: Organizowanie się języka graficznego Symboliczne ujmowanie formy Przedstawianie wiedzy o rzeczywistości Zaznaczanie subiektywnego stosunku do przedstawianego obiektu Trudności w przedstawianiu trójwymiarowej przestrzeni na dwuwymiarowej powierzchni kartki Zaznaczanie się zależności rysunku od kontekstu kulturowego
Dziękuję za uwagę Kielar-Turska, M. (2011). Średnie dzieciństwo wiek przedszkolny. W: J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Podręcznik akademicki (s. 202-233). Warszawa: PWN.