Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sportu

Dominika Wilczyńska Barbara Zarańska Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. J. Śniadeckiego w Gdańsku Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sportu Streszczenie Głównym celem pracy było określenie poziomu samooceny ciała u kobiet uprawiających różne dyscypliny sportu oraz u kobiet nieuprawiających sportu, jakimi były studentki. Aby scharakteryzować samoocenę ciała zawodniczek oraz studentek, wykorzystano Skalę Oceny Ciała (The Body Esteem Scale) autorstwa S.L. Franzoi i S.A. Shields a. Do ostatecznej analizy prezentowanych badań weszły 294 zawodniczki i 54 studentki, razem tworząc grupę w liczbie 348 badanych. Słowa kluczowe samoocena ciała, dyscyplina sportowa Wstęp Kobietę identyfikuje się z jej ciałem w sposób bardziej materialny niż mężczyznę. Choć kobieta jest swoim ciałem i twarzą, jak zauważają feministki, mniej liczy się jednak zastosowanie ciała (siła, zręczność, zdrowie czy zdolność do efektywnego działania), a więcej wygląd (Kaschack, 1996). Natomiast dla kobiet uprawiających sport ciało jest swego rodzaju narzędziem do zdobywania jak najlepszych wyników sportowych i powinno mieć akceptację zawodniczki zarówno w zakresie wyglądu, jak i sprawności. Akceptacja ta potrzebna jest zawodniczce, aby miała motywację do pracy nad swoim ciałem poprzez trening oraz do osiągania lepszych wyników sportowych. Zdaniem Pawłuckiego: zawodnik, poprzez 145

Dominika Wilczyńska, Barbara Zarańska ciało, dowodzi swojego moralnego dobra, uczciwości, lub dosłownie, jak w miłości oblubieńczej, wyrażając gestem ciała wierność czy oddanie (Pawłucki, 1996: 136 138). Uzasadnieniem wszelkiego kultu ciała jest wyłącznie racja moralna. Człowiek cokolwiek czyni dla ciała i z ciałem czyni tak z uwzględnieniem w swoim życiu perspektywy dobra innego. Ciało wraz z jego cechami, to bodźce o określonych wartościach, zarówno dla osoby, jak i otoczenia oraz narzędzie w procesie adaptacji i przystosowania. Ocenę obrazu własnego ciała jednostka kształtuje na tle wzorów panujących w społeczeństwie. Według Pawłuckiego, człowiek uzyskuje wizerunek siebie samego w ten sposób, że przyjmuje od innych ich wyobrażenie o nim samym. Człowiek staje się tożsamością dla siebie dzięki innym i chce dokonywać zmian, również zmian własnego ciała, za namową struktur poznawczych własnej osobowości, zgodnie z przyjętym przez siebie wizerunkiem człowieka idealnego. Zdaniem Hilgarda, sposób, w jaki jednostka spostrzega swoje ciało dostarcza wskazówek, co do obrazu własnej osoby (Hilgard, 1975). Istota obrazu ciała sprowadza się do poczucia odrębności fizycznej, któremu Wylie przyznaje genetyczne pierwszeństwo w tworzeniu obrazu własnej osoby. Dopiero w momencie, kiedy czujemy swoją odrębność fizyczną (obraz ciała), możemy rozpocząć formowanie na niej odrębności psychicznej jako obrazu siebie. Człowiek, łącząc te dwie odrębności, rozwija koncepcję własnej osoby (Wylie, 1979). Znaczenie samooceny ciała odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu fizycznym i psychicznym człowieka, a w szczególności kobiet, które, jak potwierdza szereg badań, są bardziej niezadowolone z własnego ciała niż mężczyźni (Krawczyński, Lipowski, 2005; Krawczyński, Tłokiński, 2001). Fakt posiadania przez kobietę, zawodniczkę pozytywnej samooceny, zarówno w sferze własnego ciała, pozwala na formułowanie ambitnych celów życiowych, treningowych, turniejowych, jak również w podejmowaniu trudnych zadań życiowych, startowych. Owa adekwatna wysoka samoocena pozwala kobiecie stawić sobie cele trudne, ale zarazem możliwe do osiągnięcia, co ma bardzo silny wpływ na poziom dobrostanu zawodniczki, kobiety, jak również świadczy o jej wysokiej samowiedzy (Seligman, 2011; Zimbardo, 2006). Niniejsza praca jest próbą określenia poziomu samooceny ciała kobiet uprawiających sport oraz tych, które sportu wyczynowo nie upra- 146

Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sport wiają, jak również przyjrzenia się różnicom w zakresie owej samooceny ciała pomiędzy zawodniczkami różnych dfyscyplin a kobietami nie uprawiającymi sport. W pracy zostaną zweryfikowane następujące hipotezy: 1. Kobiety uprawiające sport różnią się od kobiet nieuprawiających sport w zakresie samooceny ciała. 2. Samoocena ciała różni istotnie zawodniczki odmiennych dyscyplin sportu (np. siłowych vs estetycznych ) oraz studentki. Zmienna zależna: samoocen ciała; Zmienna niezależna: dyscyplina sportowa. Metody i procedura badań W celu scharakteryzowania badanych kobiet pod względem samooceny ciała wykorzystano Skalę Oceny Ciała (The Body Esteem Scale) autorstwa S.L. Franzoi i S.A. Shields a. Skala ta jest polską, eksperymentalną wersją oryginalnego amerykańskiego The Body Esteem Scale autorstwa S.L. Franzoi i S.A. Shields z 1984 r. Składa się z 35 podpunktów związanych z oceną własnego ciała tj. zapach ciała, apetyt, nos, wydolność fizyczna, refleks, usta, siła mięśni, talia, stopień energii, uda, uszy, bicepsy, podbródek, budowa ciała, koordynacja fizyczna, pośladki, pobudliwość, szerokość ramion, ręce, klatka piersiowa, wygląd oczu, policzki, biodra, nogi, figura, popęd płciowy, stopy, organy płciowe, brzuch, zdrowie, aktywność seksualna, włosy na ciele, warunki fizyczne, twarz, waga. Osoba badana charakteryzuje własne ciało, wybierając do każdego z wyżej wymienionych podpunktów jedną z pięciu odpowiedzi, które brzmią następująco: 1 mam silnie negatywne odczucia, 2 mam umiarkowanie negatywne odczucia, 3 nie posiadam żadnych odczuć, 4 mam umiarkowanie pozytywne odczucia, 5 mam silnie pozytywne odczucia. Odpowiedzi są zaznaczone za pomocą liczb, takich jak powyżej. 147

Dominika Wilczyńska, Barbara Zarańska Badane osoby Całość badań obejmowała 323 zawodniczki uprawiające wyczynowo tenis ziemny, piłkę nożną, podnoszenie ciężarów, judo, pływanie synchroniczne oraz łyżwiarstwo figurowe, jak również 67 studentek studiujących nauki społeczne. Weryfikując prawidłowość wypełnionych przez zawodniczki i studentki ankiet, do ostatecznej analizy prezentowanych badań weszły 294 zawodniczki i 54 studentki, razem tworząc grupę 348 badanych. Analizowana grupa to 294 zawodniczki o średniej wieku 18,53 lat (SD=3,23) oraz 54 studentki kierunków humanistycznych o średniej wieku 20,64 lat (SD=1,24). Zawodniczki zostały podzielone według rodzaju uprawianej dyscypliny na 3 grupy. Pierwsza grupa dyscyplin to gry sportowe, w skład której weszło 26 zawodniczek tenisa ziemnego, 86 zawodniczek uprawiających piłkę nożną. Druga grupa to dyscypliny o charakterze siłowym i do tej grupy należały 74 zawodniczki uprawiające judo oraz 56 zawodniczek podnoszących ciężary. Trzecia grupa to dyscypliny o charakterze estetycznym, tworzy ją 15 zawodniczek łyżwiarstwa figurowego oraz 37 zawodniczek pływania synchronicznego. Wszystkie badania zostały przeprowadzone anonimowo w latach 2003, 2004, 2005. Badania odbywały się na zgrupowaniach, w trakcie przygotowań w Ośrodkach Przygotowań Olimpijskich oraz w trakcie zajęć na miejscu, w klubach. Badane zawodniczki wypełniały na początku notkę odnośnie przebiegu swojej kariery sportowej, najlepszych osiągnięć i poziomu sportowego, a następnie wypełniały Skalę Oceny Ciała Franzoi i Shields a, którą również wypełniały studentki. Wyniki badań własnych Wyniki średnich arytmetycznych oraz odchyleń standardowych badanych zmiennych samooceny ciała we wszystkich grupach dyscyplin oraz w grupie studentek nie uprawiających sportu wyglądają następująco i są zamieszczone w tabeli 1. 148

Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sport Lp. Cechy Cała grupa Zawodniczki Studentki Istotność różnic M SD M SD M SD Zapach ciała 3,90 0,98 3,86 0,98 4,09 0,97 n.i Apetyt 3,58 1,17 3,58 1,17 3,53 1,19 n.i Nos 3,40 1,09 3,40 1,10 3,38 1,05 n.i Wydolność fizyczna 3,83 1,04 3,91 1,03 3,42 1,05 p<0,001 Refleks 3,92 0,92 3,92 0,92 3,92 0,96 n.i Usta 3,93 0,99 3,90 0,99 4,09 0,97 n.i Siła mięśni 3,64 1,01 3,71 1,01 3,22 0,94 p<0,001 Talia 3,27 1,16 3,31 1,15 3,05 1,23 n.i Stopień energii 3,92 0,95 3,93 0,97 3,83 0,84 n.i Uda 2,98 1,20 3,02 1,19 2,81 1,22 n.i Uszy 3,70 1,04 3,69 1,04 3,79 1,01 n.i Bicepsy 3,34 1,02 3,42 1,01 2,92 0,98 p<0,001 Podbródek 3,39 0,98 3,44 0,97 3,14 0,99 p<0,05 Budowa ciała 3,43 1,12 3,47 1,11 3,22 1,17 n.i Koordynacja ruchowa 3,92 0,93 3,96 0,93 3,72 0,89 n.i Pośladki 3,41 1,11 3,44 1,09 3,24 1,18 n.i Pobudliwość 3,49 0,91 3,46 0,94 3,66 0,77 n.i Szerokość ramion 3,25 1,05 3,26 1,06 3,18 1,02 n.i Ręce 3,63 1,02 3,59 1,03 3,83 0,92 n.i Klatka piersiowa (piersi) 3,58 1,08 3,53 1,09 3,85 0,97 p<0,05 149

Dominika Wilczyńska, Barbara Zarańska Wygląd oczu 4,25 0,91 4,21 0,93 4,46 0,77 n.i Policzki (kości policzkowe) 3,66 0,97 3,68 0,94 3,61 1,13 n.i Biodra 3,27 1,10 3,29 1,08 3,11 1,20 n.i Nogi 3,29 1,55 3,31 1,62 3,12 1,09 n.i Figura 3,37 1,13 3,39 1,12 3,31 1,16 n.i Popęd płciowy 3,77 0,98 3,68 0,99 4,25 0,80 p< 0,001 Stopy 3,40 0,99 3,35 1,01 3,64 0,80 p<0,05 Organy płciowe 3,64 0,86 3,62 0,86 3,79 0,85 n.i Brzuch 3,24 1,21 3,24 1,21 3,25 1,21 n.i Zdrowie 3,95 1,04 3,97 1,04 3,81 1,02 n.i Aktywność seksualna 3,57 0,99 3,51 0,99 3,88 0,96 p<0,01 Włosy na ciele 3,13 1,04 3,19 1,03 2,83 1,05 p<0,01 Warunki fizyczne 3,87 0,95 3,92 0,95 3,59 0,90 p<0,01 Twarz 3,80 0,93 3,76 0,94 4 0,82 n.i Waga 3,05 1,25 3,05 1,25 3,03 1,28 n.i Źródło: opracowanie własne. Tabela 1. Wyniki średnich arytmetycznych, odchyleń standardowych oraz porównanie wyników zawodniczek i studentek (N=348) uzyskanych w Skali Oceny Ciała Z przedstawionych w tabeli 1 wyników porównawczych zawodniczek i studentek można wymienić 13 cech, które różnią badane w zakresie oceny ciała, należą do nich: wydolność fizyczna, siła mięśni, bicepsy, podbródek, koordynacja ruchowa, klatka piersiowa, wygląd oczu, popęd płciowy, stopy, aktywność seksualna, włosy na ciele, warunki fizyczne, twarz. Zawodniczki wyżej oceniają te cechy ciała, które są istotne w sporcie, 150

Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sport istotnie budują ich ja cielesne. Są to: wydolność fizyczna, siła mięśni, bicepsy, koordynacja ruchowa, warunki fizyczne. Sprawność wyżej wymienionych cech ciała jest jednym z warunków osiągnięcia mistrzostwa sportowego, poza tym cechy te są wyrabiane i doskonalone przez lata treningów i ciężkiej pracy. Oprócz wymienionych cech zawodniczki również wyżej oceniły takie cechy wyglądu ciała jak: podbródek, włosy na ciele, które to cechy studentki uważają za mniej istotne w ogólnej ocenie własnego ciała. Sylwetka kobiet uprawiających sport różni się od sylwetki kobiet nie uczestniczących w rywalizacji sportowej. Ta różnica dotyczy nie tylko predyspozycji i możliwości ciała, lecz także dotyczy wyglądu zewnętrznego i jego prezentacji, która w niektórych dyscyplinach sportu ma niebagatelne znaczenie i jest oceniana przez sędziów, co powoduje, że każda część ciała zawodniczki i jej wygląd ma wpływ na wynik. Natomiast studentki posiadają bardziej pozytywne odczucia względem wyglądu swojej klatki piersiowej (piersi), wyglądu oczu, stóp i twarzy, jak również popędu płciowego oraz aktywności seksualnej. Wygląd klatki piersiowej (piersi) ma dla kobiet niebagatelne znaczenie, gdyż jest jednym z wyznaczników kobiecości, a także atrakcyjności seksualnej. Natomiast u sportsmenek, co jest po części zależne od rodzaju sportu, jaki uprawiają, klatka piersiowa jest mocno umięśniona, mało otłuszczona, co bardzo różni wizualnie sportsmenki od kobiet nieuprawiających sportu. Pozytywne odczucia względem swoich stóp oraz twarzy pozwalają twierdzić, że studentki przywiązują większą wagę do wyglądu tych części ciała, prawdopodobnie poddając je częstym zabiegom kosmetycznym. Natomiast popęd seksualny oraz aktywność seksualna, wyżej ocenione przez studentki, czyli zmienne dotyczące zachowań seksualnych dają nam możliwość wywnioskowania, że badane studentki mają pozytywne odczucia względem tych kwestii, są zadowolone ze swoich zachowań seksualnych, a problem dotyczący tego zagadnienia pełni istotną rolę w ich życiu, co jest charakterystyczne dla kobiet w tak młodym wieku. Natomiast tryb życia zawodniczek, ciągłe treningi, zgrupowania, obozy prawdopodobnie w pewien sposób ograniczają aktywność zawodniczek w tej sferze życia. Kolejnym etapem analizy niniejszej pracy będą wyniki statystyk opisowych dotyczących kwestii związanych z ciałem badanych zawodniczek reprezentujących poszczególne grupy dyscyplin, jak również studentek oraz porównanie tych wyników. Wyniki są zamieszczone w tabeli 2. 151

Dominika Wilczyńska, Barbara Zarańska Cechy Grupy dyscyplin Istotność różnic Dyscypliny siłowe Dyscypliny estetyczne Gry sportowe Studentki M SD M SD M SD M SD F P< Między grupami 1. Zapach 3,86 0,96 3,81 0,84 3,9 1,07 4,09 0,98 0,905 - ciała 2. Apetyt 3,6 1,19 3,35 1,2 3,96 1,15 3,54 1,19 1,032-3. Nos 3,44 1,1 3,54 1,07 3,31 1,12 3,39 1,05 0,566-4. Wydolność 3,99 0,89 3,69 1,16 3,92 1,11 3,43 1,06 4,403 P<0,005 1) fizyczna 5. Refleks 3,98 0,85 3,71 0,96 3,96 0,97 3,93 0,97 1,14-6. Usta 3,92 1,02 4 0,97 3,84 0,99 4,09 0,98 0,876-7. Siła 3,82 1,01 3,44 1,07 3,73 0,98 3,22 0,95 5,474 P<0,001 2) mięśni 8. Talia 3,22 1,12 3,25 1,3 3,46 1,11 3,06 1,23 1,724-9. Stopień 3,97 0,86 3,87 1,09 3,94 1,04 3,83 0,84 0,332 - energii 10. Uda 2,94 1,15 2,69 1,37 3,27 1,14 2,81 1,23 3,58 P<0,01 3) 11. Uszy 3,76 1,02 3,58 1,16 3,66 1,04 3,8 1,02 0,59-12. Bicepsy 3,48 0,98 3,25 1,01 3,44 1,05 2,93 0,99 4,411 P<0,005 4) 13. Podbródek 3,46 0,98 3,48 0,98 3,4 0,98 3,15 1 1,464-14. Budowa 3,45 1,12 3,38 1,11 3,56 1,11 3,22 1,18 1,166 - ciała 15. Koordynacja 4,08 0,83 4,08 0,9 3,79 1,04 3,72 0,9 3,344 P<0,01 5) ruchowa 16. Pośladki 3,45 1,14 3,72 1,16 3,53 1,02 3,24 1,18 1,173-17. Pobudliwość 3,56 0,88 3,33 0,9 3,41 1,02 3,67 0,78 1,761-18. Szerokość 3,15 1,02 3,31 1,28 3,37 1 3,19 1,03 0,929 - ramion 19. Ręce 3,57 0,97 3,73 1,05 3,57 1,1 3,83 0,93 1,155-20. Klatka piersiowa (piersi) 3,53 1,11 3,25 1,28 3,66 0,95 3,85 0,98 3,113 P<0,05 6) 152

Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sport 21. Wygląd 4,27 0,82 4,31 1,04 4,1 1 4,46 0,77 2,12 - oczu 22. Policzki 3,75 0,92 3,73 1,03 3,57 0,94 3,61 1,14 0,831 - (kości policzkowe) 23. Biodra 3,26 1,14 3,31 1,09 3,34 1,02 3,11 1,21 0,541-24. Nogi 3,22 1,2 3,46 2,89 3,38 1,19 3,13 1,1 0,613-25. Figura 3,25 1,11 3,33 1,2 3,58 1,1 3,31 1,16 1,821-26. Popęd 3,65 0,93 3,63 1,03 3,74 1,05 4,26 0,81 5,576 P<0,001 7) płciowy 27. Stopy 3,35 1,06 3,25 1,08 3,41 0,94 3,65 0,85 1,609-28. Organy 3,6 0,84 3,46 0,94 3,72 0,84 3,8 0,86 1,778 - płciowe 29. Brzuch 3,23 1,19 3,08 1,3 3,34 1,2 3,26 1,22 0,564-30. Zdrowie 3,97 1,06 3,87 1,09 4,04 1,02 3,81 1,03 0,736-31. Aktywność 3,54 0,92 3,23 1,08 3,63 1,01 3,89 0,96 4,133 P<0,005 8) sek- sualna 32. Włosy 3,22 1,03 2,87 1,16 3,31 0,96 2,83 1,06 4,143 P<0,005 9) na ciele 33. Warunki 3,99 0,93 3,87 1,05 3,88 0,96 3,59 0,9 2,248 - fizyczne 34. Twarz 3,76 0,95 3,73 1,09 3,79 0,88 4 0,82 1,007-35. Waga 2,93 1,25 2,88 1,28 3,28 1,23 3,04 1,29 1,919-1) Dyscypliny siłowe studentki (p<0,001); Gry sportowe studentki (p<0,005); 2) Dyscypliny siłowe Dyscypliny estetyczne (p<0,01); Dyscypliny siłowe studentki (p<0,001); Gry sportowe studentki (p<,001); 3) Dyscypliny siłowe Gry sportowe (p<0,05); Dyscypliny estetyczne Gry sportowe (p<0,005); Gry sportowe studentki (p<0,05); 4) Dyscypliny siłowe studentki (p<0,001); Gry sportowe studentki (p<0,001); 5) Dyscypliny siłowe Gry sportowe (p<0,01); Dyscypliny siłowe studentki (p<0,01); Dyscypliny estetyczne studentki (p<0,05); 6) Dyscypliny estetyczne Gry sportowe (p<0,01); Dyscypliny estetyczne studentki (p<0,005); 7) Dyscypliny siłowe studentki (p<0,001); Dyscypliny estetyczne studentki (p<0,001); Gry sportowe studentki (p<0,001); 8) Dyscypliny siłowe studentki (p<0,05); Dyscypliny estetyczne Gry sportowe (p<0,01); Dyscypliny estetyczne studentki (p<0,001); 9) Dyscypliny siłowe Dyscypliny estetyczne (p<0,05); Dyscypliny siłowe studentki (p<0,01); Dyscypliny estetyczne Gry sportowe (p<0,05); Gry sportowe studentki (p<0,005); Źródło: opracowanie własne. Tabela 2. Porównanie średnich wyników w Skali Oceny Ciała dla zawodniczek uprawiających sporty siłowe, sporty estetyczne, gry sportowe oraz studentek 153

Dominika Wilczyńska, Barbara Zarańska Jak wynika z przedstawionych analiz w zakresie oceny własnego ciała, największe różnice, są ich trzy, wystąpiły w zakresie popędu płciowego. Studentki posiadają najwyższą wartość tej cechy, istotnie różniąc się od zawodniczek sportów siłowych (p<0,001), zawodniczek gier sportowych (p<0,001) oraz kobiet uprawiających sporty estetyczne, które posiadają najniższą wartość tej cechy. Następnie, wyraźne różnice dotyczą cechy ciała, jaką jest siła mięśni. Najbardziej pozytywne odczucia względem tej cechy ciała posiadają zawodniczki uprawiające judo i podnoszenie ciężarów, które istotnie różnią się od zawodniczek sportów estetycznych (p<0,01) oraz studentek (p<0,001), które posiadają najmniej pozytywne odczucia względem swojej siły mięśni. Drugą grupą, po zawodniczkach sportów siłowych, która pozytywnie ocenia siłę swoich mięśni są zawodniczki gier sportowych, które różnią się istotnie od studentek (p<0,001). Kolejne istotne różnice występują w zakresie oceny bicepsów. Zawodniczki sportów siłowych po raz kolejny mają najbardziej pozytywne odczucia względem tej części ciała i różnią się istotnie od studentek (p<0,001), które nie posiadają tak pozytywnych odczuć względem wyglądu bicepsów. Drugą grupą, która pozytywnie ocenia wygląd swoich bicepsów są zawodniczki uprawiające tenis i piłkę nożną. Różnią się one istotnie od studentek (p<0,001). Pomiędzy zawodniczkami sportów estetycznych a innymi grupami nie stwierdzono żadnych istotnych różnic. Dwie istotne różnice występują w ocenie kolejnej cechy ciała, jaką jest wydolność fizyczna. Jeszcze raz zawodniczki sportów siłowych przeważają w pozytywnych odczuciach względem tej cechy nad innymi grupami, różniąc się istotnie od studentek (p<0,001), które również po raz kolejny posiadają najmniej pozytywne odczucia względem swojej wydolności fizycznej, co nie dziwi, gdyż są to osoby nieuprawiające sportu, zatem ich wydolność fizyczna nie jest wzmacniana i ulepszana poprzez sport, być może jedynie w wymiarze rekreacyjnym. Reprezentantki gier sportowych są na drugim miejscu co do pozytywnej oceny swojej wydolności fizycznej, różniąc się również od studentek (p<0,005). Pomiędzy zawodniczkami sportów estetycznych a innymi grupami nie stwierdzono żadnych istotnych różnic. Cztery istotne różnice występują w zakresie oceny włosów na ciele. Zawodniczki gier sportowych posiadają najbardziej pozytywne odczucia, 154

Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sport różniąc się istotnie od zawodniczek sportów estetycznych (p<0,05) oraz od studentek (p<0,005), które to grupy posiadają najmniej pozytywne odczucia względem tej cechy własnego ciała. Również zawodniczki sportów siłowych skłaniają się ku bardziej pozytywnym odczuciom, wypowiadając się o tej kwestii własnej cielesności i różniąc się tym samym od zawodniczek uprawiających łyżwiarstwo figurowe i pływanie synchroniczne (p<0,05) oraz od studentek (p<0,01). Również w zakresie takiej cechy jak aktywność seksualna pomiędzy badanymi grupami wystąpiły trzy istotne różnice. Najbardziej pozytywne odczucia w zakresie tej sfery ludzkiej cielesności charakteryzują studentki, które różniły się istotnie zarówno od reprezentantek sportów siłowych (p<0,05), jak również zawodniczek uprawiających sporty estetyczne (p<0,001), które posiadały najmniej pozytywne odczucia względem tych kwestii. Pozytywne odczucia względem swojej aktywności seksualnej posiadają również tenisistki oraz piłkarki nożne, tym samym różniąc się od łyżwiarek figurowych i pływaczek synchronicznych (p<0,01). Kolejna istotna różnica pojawia się w zakresie oceny części ciała jaką są kobiece uda. Najbardziej pozytywne odczucia względem tej części ciała posiadają przedstawicielki gier sportowych, których opinia istotnie różni się od zawodniczek dyscyplin siłowych (p<0,05), studentek (p<0,05) oraz od zawodniczek uprawiających dyscypliny estetyczne (p<0,005), które są najmniej zadowolone z wyglądu tej części swojego ciała. Koordynacja ruchowa jest kolejną cechą w zakresie której wystąpiły istotne różnice między badanymi. Najbardziej pozytywne odczucia względem swojej koordynacji ruchowej posiadają zawodniczki dyscyplin siłowych, które różnią się istotnie od zawodniczek gier sportowych (p<0,01) oraz od studentek (p<0,01), które posiadają najmniej pozytywne odczucia względem tej cechy. Również zawodniczki sportów estetycznych posiadają pozytywne zdanie na temat swojej koordynacji w porównaniu ze studentkami (p<0,05). Zawodniczkami, które najniżej oceniły swoją koordynację ruchową, w porównaniu z innymi sportsmenkami, były tenisistki i piłkarki nożne. Fakt ten jest dość mocno zadziwiający, gdyż w sporcie takim jak tenis czy gry zespołowe wspomniana cecha motoryczna jaką jest koordynacja ruchowa, ma bardzo istotne znaczenie i w procesie treningowym kładzie się bardzo duży nacisk na rozwijanie 155

Dominika Wilczyńska, Barbara Zarańska tej cechy. Niemniej jednak zawodniczki wyżej wymienionych dyscyplin bardzo surowo określiły swoją koordynację ruchową. Ostatnią kwestią związaną z ciałem badanych zawodniczek i studentek w zakresie której występują istotne różnice jest klatka piersiowa (piersi). Najbardziej pozytywnie ustosunkowały się do tej części ciała studentki, różniące się istotnie od zawodniczek dyscyplin estetycznych (p<0,005), których opinia na temat tej części ich ciała jest najmniej pozytywna. Także zawodniczki gier sportowych, zaraz po kobietach nie uprawiających sportu, posiadają pozytywny stosunek do wyglądu własnej klatki piersiowej, różniąc się od zawodniczek sportów estetycznych (p<0,01). Pomiędzy zawodniczkami sportów siłowych a innymi grupami nie stwierdzono istotnych różnic. Podsumowując występujące w analizie różnice, możemy powiedzieć, że zawodniczki posiadające odmienne formy ciała, zależne od dyscypliny sportu, posiadają wysokie, istotnie wyższe wyniki w ocenie tych partii ciała, a tym samym mięśni, które są ważne w uprawianej przez nie dyscyplinie sportu, a więc aktualnie patrzą na swoje ciało przez pryzmat jego sprawności i wyniku sportowego. Natomiast studentki oceniły siebie istotnie wyżej odnośnie tych sfer, które dotycząc aktywności i wyglądu istotnego poza płaszczyzną sportową Być może wynikiem tego jest wiek badanych, a więc średnia 19 lat. Niemniej jednak, jeżeli taka sytuacja by się utrzymywała, może to być niepokojącym sygnałem wyparcia lub oporu przed wejściem w inne role społeczne przez sportsmenki. Weryfikacja hipotez i dyskusja wyników Hipoteza pierwsza, dotycząca różnic w zakresie samooceny ciała kobiet uprawiających i nieuprawiających sportu, w analizowanym materiale, potwierdziła się. Kobiety uprawiające wyczynowo sport różnią się istotnie od kobiet nieuprawiających sportu w zakresie samooceny ciała. Jest wiele cech ciała, które są postrzegane w odmienny sposób przez sportsmenki oraz przez badane studentki nieuprawiające sportu i w odmienny sposób oceniane przez badane. Jest szereg cech ciała, w stosunku do których zawodniczki posiadają bardziej pozytywne odczucia, czym różnią się od studentek. Te cechy w większości są cechami potrzebnymi w sporcie, cechami, które mają wpływ na wynik sportowy. Natomiast 156

Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sport studentki odbierają bardziej pozytywnie od zawodniczek te cechy własnego ciała, które stanowią o wizerunku kobiecości. Zawodniczki wyżej oceniają te cechy ciała, które są istotne w sporcie, zatem w ich codziennej pracy. Są to: wydolność fizyczna, siła mięśni, bicepsy, koordynacja ruchowa, warunki fizyczne. Nie jest to zadziwiające, gdyż posiadanie tych cech jest jednym z warunków osiągnięcia mistrzostwa sportowego, poza tym cechy te są wyrabiane i doskonalone przez lata treningów i ciężkiej pracy. Oprócz w/w zawodniczki również wyżej oceniły takie cechy wyglądu ciała jak: podbródek, włosy na ciele, które to cechy studentki uważają za mniej istotne w ogólnej ocenie własnego ciała. Sylwetka kobiet uprawiających sport różni się od sylwetki kobiet nieuczestniczących w rywalizacji sportowej. Ta różnica dotyczy nie tylko predyspozycji i możliwości ciała, lecz także dotyczy wyglądu zewnętrznego i jego prezentacji, która w pewnych dyscyplinach sportu ma niebagatelne znaczenie i jest oceniana przez sędziów, co powoduje, że każda część ciała zawodniczki i jej wygląd ma wpływ na wynik. Natomiast studentki posiadają bardziej pozytywne odczucia względem wyglądu swojej klatki piersiowej (piersi), wyglądu oczu, stóp i twarzy, jak również popędu płciowego oraz aktywności seksualnej. Wygląd klatki piersiowej (piersi) ma dla kobiet niebagatelne znaczenie, gdyż jest jednym z wyznaczników kobiecości, a także atrakcyjności seksualnej, natomiast u sportsmenek jest to po części zależne od rodzaju sportu, jaki uprawiają, klatka piersiowa jest mocno umięśniona, mało otłuszczona, co bardzo różni wizualnie sportsmenki od kobiet nieuprawiających sportu. Pozytywne odczucia względem swoich stóp oraz twarzy pozwalają twierdzić, że studentki przywiązują większą wagę do wyglądu tych części ciała, prawdopodobnie poddając je często zabiegom kosmetycznym. Natomiast popęd seksualny oraz aktywność seksualna, wyżej ocenione przez studentki, czyli zmienne dotyczące zachowań seksualnych dają nam możliwość wywnioskowania, że badane studentki mają mocno pozytywne odczucia względem tych kwestii, są zadowolone ze swoich zachowań seksualnych, a problem dotyczący tego zagadnienia pełni istotną rolę w ich życiu, co jest charakterystyczne dla kobiet w tak młodym wieku. Natomiast tryb życia zawodniczek, ciągłe treningi, zgrupowania, obozy prawdopodobnie w pewien sposób ograniczają aktywność zawodniczek w tej sferze życia. 157

Dominika Wilczyńska, Barbara Zarańska Kolejna hipoteza niniejszej pracy dotyczyła różnic w samoocenie ciała pomiędzy zawodniczkami różnych dyscyplin sportu a studentkami. Uzyskane w badaniach własnych wyniki, różniące zawodniczki sportów estetycznych od zawodniczek sportów siłowych, gier sportowych oraz studentek potwierdzają niniejszą hipotezę. Występuje szereg różnic w zakresie poszczególnych elementów składających się na ocenę ciała pomiędzy zawodniczkami odmiennych dyscyplin a studentkami. Różnicą, które wysuwa się na plan pierwszy jest ustosunkowanie się do wyglądu klatki piersiowej, która jest oceniana przez studentki istotnie wyżej od reszty badanych sportsmenek. W tym względzie ma znaczenie nie tylko rodzaj uprawianej dyscypliny, ale ilość obciążeń i staż treningowy, powodujące takie, a nie inne umięśnienie całego ciała. Analiza statystyczna dotycząca owej hipotezy pokazała również dość wysoki krytycyzm w stosunku do własnego ciała zawodniczek uprawiających dyscypliny estetyczne potwierdzają badania niniejszej pracy. W analizowanym materiale uzyskanych wyników zauważamy pięć cech, w zakresie których wystąpiły istotne statystycznie różnice pomiędzy zawodniczkami sportów estetycznych a innymi grupami badanych kobiet. Są to takie cechy ciała jak: siła mięśni, wygląd ud, wygląd klatki piersiowej, aktywność seksualna oraz włosy na ciele. Wszystkie wyżej wymienione cechy własnego ciała zostały najniżej ocenione przez zawodniczki uprawiające łyżwiarstwo figurowe i pływanie synchroniczne spośród wszystkich badanych sportsmenek oraz studentek. Podsumowanie Problematyka ciała w sporcie jest poruszana niezwykle rzadko. Polskie prace badawcze, jeżeli chodzi o tematykę samooceny, skupiają się w większości na różnicach w samoocenie i przekonaniu o własnych szansach na sukces pomiędzy zawodniczkami i zawodnikami, pomijając problematykę sportu kobiet (Mroczkowska, 1996: 305 310; Mroczkowska, 1999: 45 51; Mroczkowska, 2001: 386 390; Mroczkowska, 2003: 61 70; Pospiszyl, 1993: 83 90). Natomiast prac traktujących o samoocenie ciała czynnie uprawiających sport kobiet i znaczeniu tej samooceny dla sukcesu sportowego jest znikoma ilość (Szmajke, Adamczuk, 1993: 117 126; Antosiak-Cyrak, 2002: 86 95). 158

Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sport Najnowsze, światowe badania nad sportem kobiet ukazują wiele przeciwności i złożoności różnych aspektów sportu kobiet, a także doświadczania i postrzegania własnego ciała przez same zawodniczki (Campbell, Minten, Bond, 1998, Fasting, 1998). Wpływ sportu na wizerunek własnego ciała jest różnorodny i zależny od uprawianej dyscypliny. Różne dyscypliny wymagają różnego spojrzenia na ciało. W dyscyplinach takich jak badane łyżwiarstwo figurowe czy pływanie synchroniczne ocenie podlega nie tylko przygotowanie techniczne, lecz również tak zwane wrażenie artystyczne, na które ma duży wpływ wygląd ciała, jego sylwetka, ubiór. Natomiast w dyscyplinach pokroju piłki nożnej, tenisa, judo czy podnoszenia ciężarów liczy się przede wszystkim motoryka ciała, jego przygotowanie techniczne oraz taktyczne przygotowanie zawodniczki. Lecz jak pisze Antosiak-Cyrak, psychika kobiet nie pozwala na zaniedbanie wyglądu ciała, którego kobiecość, szczególnie w dyscyplinach sportu uważanych stereotypowo za męskie, jest za wszelką cenę podkreślana poprzez ubiór, uczesanie (Cox, Thompson, 2000: 5 20). Ciało dla sportsmenki to, zdaniem Krawczyka, narzędzie do osiągania sukcesów, wymagające nieustannej konserwacji, skomplikowane, o wysokim stopniu precyzji i skoordynowane (Krawczyk, 1978). Zawodnicze uprawianie sportu staje się pracą nad własnym ciałem zorientowaną na indywidualną potrzebę osiągnięć (Heinila, 1982: 235 254; Beamish, 1985: 357 364; Coakley, 1986; Norden, Shulz, 1988). Zabiegi zawodniczek wokół sprawności własnego ciała nie zawsze służą całościowemu rozwojowi człowieka, a bywa, że stanowią zaprzeczenie takiej idei. Przesadny rozwój jednych organów czy funkcji, służący wąsko pojmowanej skuteczności i jednocześnie zaburzającej ogólną harmonię, to tylko jeden z przejawów tego zjawiska. Tendencje tego typu nie omijają przede wszystkim sportu kobiet, ale wręcz w niektórych przypadkach są nawet bogatsze o inne formy zadawania gwałtu własnemu organizmowi. Należą do nich zmiany wyobrażeń na temat własnego ciała, których skutkiem są zaburzenia odżywiania, prowadzące do poważnych zakłóceń fizjologicznych. W tym kontekście mówi się o istnieniu tzw. triady sportsmenki (The Female Athlete Triad): zaburzenia odżywiania, osteoporoza i rozregulowanie cyklu menstruacyjnego. Kulminacją dramatycznych zmian osobowości trenujących kobiet są wynikające z nich zachowania prowadzące nawet do śmierci. Zdaniem Sas-Nowosielskiego występowa- 159

Dominika Wilczyńska, Barbara Zarańska nie tego typu zaburzeń koreluje z rodzajem uprawianej dyscypliny sportu (Sas-Nowosielski, 2000: 118 125). Jak nietrudno się domyślić, zwiększone ryzyko w tym zakresie związane będzie przede wszystkim z tymi dyscyplinami, w których istnieje podział na kategorie wagowe (np. judo) lub w których istotnymi dla osiągnięcia rezultatów są niska masa ciała i odpowiednia sylwetka (np. łyżwiarstwo figurowe). W sportach takich, zdaniem niektórych autorów, zaburzeniami omawianego typu dotkniętych jest od kilkunastu do nawet kilkudziesięciu procent zawodniczek, wobec kilku procent kobiet w populacji generalnej (Fogelholm, Hiilloskorpi, 1999: 229 235; Hopkins, Hopkins, 1998; Lane, 2000: 52 53). Samoocena ciała jest dla kobiet bardzo ważnym czynnikiem mającym wpływ na dobrostan psychiczny, a tym samym na poczucie własnej wartości oraz na konstruowanie własnej tożsamości w ogóle (Żmuda- -Ziółek, 1998). Krytycyzm i ciągłe niezadowolenie z wyglądu ciała dotyczy zarówno kobiet nieuprawiających sportu, jak i zawodniczek. Owo niezadowolenie prowadzi do pogoni za posiadaniem idealnego ciała. Niemniej jednak tym, co różni zawodniczki od kobiet nieuprawiających sportu, zdaniem polskiego badacza Bałejta, jest fakt, że zawodniczka doświadcza siebie w działaniu i oceniana jest w działaniu. Wygląd ustępuje miejsca działaniu (Bałejt, 1999: 98 102). Zabiegi wokół ciała mają na celu utrzymanie harmonii psychofizycznej, nawet, zdaniem Pawlak, wśród byłych zawodniczek wygląd ciała nabiera znaczenia symbolicznego, stając się źródłem potwierdzenia własnej tożsamości człowieka sportu. Pawlak, dokonując próby uogólnienia stosunku kobiet uprawiających sport wyczynowy, wyodrębniła tezę, że wygląd pięknego, kobiecego ciała jest jednocześnie potwierdzeniem sposobu bycia człowieka sportu sprawnego, pełnego sił witalnych, schludnego (Pawlak, 1999: 74 80). Jak wynika z innych badań Cox i Thompson, kobiety wyczynowo uprawiające sport definiują ideał kobiecego ciała jako posiadanie szczupłej i jednocześnie atletycznej sylwetki. Bycie tęgą i otyłą uznawane jest przez zawodniczki za czynnik wpływający niekorzystnie nie tylko na ich zdolność do uprawiania sportu wyczynowego, ale także na ich samoocenę jako fizycznie atrakcyjnych kobiet oraz na wizerunek sumiennej zawodniczki (Cox, Thompson, 2000: 5 20). Zatem zarówno wygląd ciała, jak i jego sprawność mają dla zawodniczek niebagatelne znaczenie. Jak napisał jeden z krytyków dyskursu idealnego ciała: Ani nauka, ani 160

Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sport medycyna nie znalazła perfekcyjnego ciała. Lecz to nie powstrzymało ludzi od jego poszukiwania. Chociaż nauka nie potrafiła tego dokonać, to jednak współczesnej kulturze popularnej z pewnością się to udało. Perfekcyjne ciało jest szczupłe. Ciało takie bez wątpienia znalazło swoje uosobienie w aktualnie obowiązującym ideale kobiecości. Kobiety, zdaniem Melosika, niezależnie od wykonywanej profesji, poddane presji powszechnie akceptowanych wizualnych image, przyjmują postawy konformistyczne. Wchodzą w rytm praktyk i rytuałów, które pozwalają im na stawanie się coraz bardziej kobietami. Od wieków przy tym sposoby przybierania (wpisywania w tekst ciała) społecznie akceptowanych form bycia kobietą potwierdzają jej podporządkowanie (Melosik, 1996). Zdaniem innego badacza Tseelona, kobiety uważają swoje ciało za niedokończone dzieło. Patrzą w lustro i pragną zobaczyć społeczne wartości, które społeczeństwo zawarło w pojęciu kobiecości (Davis, 1995: 176 182; Tseelon, 1995: 91). Zatem nie dziwi fakt, jak wynika z badań Cox i Thompson, że zawodniczki, szczególnie te uprawiające dyscypliny społecznie uważane za sprzeczne z naturą kobiecości, podkreślały swoją kobiecość przy każdej okazji, również w celu podkreślenia swojego heteroseksualnego wizerunku kobiecości, aby uniknąć podejrzeń i konfrontacji (Cox, Thompson, 2000: 5 20). Tak więc krytycyzm wobec własnego ciała dotyczy zarówno kobiet uprawiających sport, jak i tych, które nie mają do czynienia ze sportem wyczynowym. Wszystkie kobiety łączy pogoń za perfekcyjnym ciałem. Można powiedzieć, że owa pogoń jest niesamowitą siłą napędową kobiecej motywacji do zmiany, modyfikacji ciała, lecz badania pokazują również silną dodatnią korelację pomiędzy osiągnięciami a samooceną ciała (Wilczyńska, Krawczyński, 2008). A więc akceptujmy siebie, tu i teraz, a sukces będzie wynikiem tej akceptacji. Bibliografia Antosiak-Cyrak K. (2002). Przyczyny redukowania masy ciała u zawodniczek uprawiających gimnastykę artystyczną i pływanie. Wy chowanie Fizyczne i Sport, 46, 86 95. 161

Dominika Wilczyńska, Barbara Zarańska Bałejt P. (1999). Ocalić Antygonę. Sport Wyczynowy, 11, 98 102. Beamish R. (1985). Understanding labor as a koncept for the study of sport. Sociology of Sport Journal, 2/4, 357 364. Campbell R., Minten S., Bond K. (1998). Born to Run : Women Running and Bodily Empowerment, paper presented at the BSA Annual Conference. University of Edinburgh, Scotland, 6 9 April. Coakley J. J. (1986). Sport in society: Issues and Controversies. St. Louis: Times Mirror/ Mosby College Publishing. Cox B., Thompson S. (2000). Multiple bodies. Sportswomen, soccer and sexuality. International Review for the Sociology of Sport, 35, 5 20. Davis H. (1991). Criterion validity of the athletic motivation inventory: issues in professional sport. Journal of Applied Sport Psychology, 3, 176 182. Fasting K. (1998). Top Level Athletes: How We See Our Bodies, paper presented at the ISSA Annual Conference, Montreal, Canada, 26 July 1 August. Fogelholm M. Hiilloskopri H. (1999). Weight and diet concerns in Finnish female and male athletes. Medicine and Science in Sports and Exercise, 31(2), 229 235. Heinila K. (1982). The totalization process in sport. Sportwissenschaft, 12, 235 254. Hilgard E. R. (1975). Introduction to Psychology. Harcourt Brace Jovanovich. Hopkins Q., Hopkins A. (1998). Young athletes and eating disorders. Informed opinions from experts at America s foremost health institution. Baltimore. Kaschack E. (1996). Nowa psychologia kobiety. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Krawczyk Z. (1978). Aksjologia ciała. T. XXIV. Warszawa: Wydawnictwo RN AWF. Krawczyński M., Lipowski M. (2005). Aktywność fizyczna a samoocena własnego ciała u kobiet w różnym wieku. Jubileuszowa Konferencja Naukowa Instytutu Psychologii w Uniwersytecie Gdańskim. 5 7 grudnia 2005, Gdańsk. 162

Samoocena ciała u kobiet uprawiających i nieuprawiających sport Krawczyński M. Tłokiński W. (2001). Ocena własnego ciała studentów AWF w Gdańsku: różnice rodzajowe. W: E. Wlazło (red.). Studenci wychowania fizycznego w ocenie psychopedagogicznej. Wrocław: Wydawnictwo AWF, 23 26. Lane A. (2000). Relationships between attitudes towards eating disorders and mood among student athletes. Journal of Sport Science, 18(1), 52 53. Melosik Z. (1996). Tożsamość, ciało i władza. Poznań Toruń: Wydawnictwo EDYTOR. Mroczkowska H. (1996). The sense of responsibility for failure and sports team cohesion. Biology of Sport, 4, 305 310. Mroczkowska H. (1999) Szanse kobiet na sukces badania wzorców atrybucyjnych. Sport Wyczynowy, 11 12, 45 51. Mroczkowska H. (2001). Percepcja szans sukcesu sportowego i jej psychologiczne implikacje dla kobiet i mężczyzn. Medycyna Sportowa, 10, 386 390. Mroczkowska H. (2003): Płeć sportowca a percepcja własnych kompetencji i szansy na sukces. W: J. Kłodecka-Różalska (red.). Sportsmenka kobietą sukcesu. Norden G., Shulz W. (1988). Women s two roles: home and work. London: Routledge and Kegan. Pawlak A. (1996). Samopoczucie psychofizyczne polskich olimpijek po zakończeniu kariery sportowej. W: E. Skierska (red.). Sport kobiet. Warszawa: Wydawnictwo ESTRELLA, 74 80. Pawłucki A. (1996). Pedagogika wartości ciała. Gdańsk: Wydawnictwo uczelniane AWFiS Gdańsk, 136 138. Pospiszyl K. (1993). Czy dama boi się sukcesu? Trening, 4 (20), 83 90. Sas-Nowosielski K. (2000). Pogrążenie Antygony sport kobiet jako czynnik sprzyjający patologizacji wyobrażeń na temat własnego ciała. Sport Wyczynowy, 3 4, 118 125. Seligman M. (2011). Pełnia życia. Nowe spojrzenie na kwestie szczęścia i dobrego życia. Przeł.????????, Poznań: Wydawnictwo Media Rodzina. Szmajke A., Adamczuk A. (1993). Samoocena, poziom agresywności i tożsamość płciowa. Trening, 4 (20), 117 126. Tseelon E. (1995). The Masque of Feminity. London: Sage Publications. 91. 163

Dominika Wilczyńska, Barbara Zarańska Wylie R. (1979). The self concept. T. 2. Lincoln: University of Nebraska Press. Wilczyńska D., Krawczynski M. (2008). Samoocena ciała oraz wybrane cechy osobowości u kobiet uprawiających i nieuprawiających sportu. W: M. Krawczyński (red.). Psychologiczne konteksty aktywności fizycznej człowieka. Gdańsk: Wydawnictwo Ateneum Szkoły Wyższej w Gdańsku. Żmuda-Ziółek L. (1998). Wzór piękna ciała w badaniach empirycznych. W: Z. Krawczyk, J. Kosiewicz, K. Piłat (red.). Sport w procesie integracji europejskiej Międzynarodowe sympozjum. Warszawa: Wyd.???????????????????/. 164