Wp³yw zman kursów walutowych na globaln¹ konkurencyjnoœæ produktów rolnych STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Rocznk Naukowe l tom XI l zeszyt 3 325 Darusz Elgusz Staszczak Unwersytet Przyrodnczy w Lublne WP YW ZMIAN KURSÓW WALUTOWYCH NA GLOBALN KONKURENCYJNOŒÆ PRODUKTÓW ROLNYCH INFLUENCE OF EXCHANGE RATES ON THE GLOBAL COMPETITIVENESS OF AGRICULTURAL PRODUCTS S³owa kluczowe: kursy walutowe, produkty rolne Key words: Exchange rates, agrcultural products Synopss. Przeanalzowano wp³yw zman kursów walutowych na globaln¹ konkurencyjnoœæ produktów rolnych. Kursy walutowe s¹ tylko jednym czynnkem wp³ywaj¹cym na t¹ konkurencyjnoœæ, ponewa ze wzglêdu na strategczne znaczene ywnoœc, jej produkcja handel podlegaj¹ welu regulacjom. Wstêp ywnoœæ jest towarem mnej podatnym na gwa³towne wahana poda y popytu n nne dobra us³ug. Wynka to z faktu, e ludze zjadaj¹ podobne loœc ywnoœc, nawet jeœl ch sytuacja materalna ulega pewnym zmanom. Oczywœce loœæ ne jest równoznaczna z jakoœc¹. Jeœl spo³eczeñstwo jest bardzej zamo ne, to wzrasta konsumpcja drogch artyku³ów rolno-spo ywczych o wysokej jakoœc. Wówczas konkurencja jakoœcowa staje sê wa nejsza od cenowej. Ubo ene spo³eczeñstwa, zwykle w fazach recesj, powoduje natomast wzrost spo yca stosunkowo tanej, ale nezbêdnej do yca ywnoœc. Wówczas konkurencja cenowa wysuwa sê na perwszy plan. Zatem wahana cen artyku³ów rolno-spo ywczych s¹ neod³¹cznym elementem gospodark rynkowej. Na ceny wp³ywaj¹ tak e czêsto zmenne warunk pogodowe. Sprzyjaj¹ce warunk pogodowe sprzyjaj¹ zwykle zaspokojenu potrzeb krajowych wzrostow eksportu produktów rolnych, zaœ jeœl pogoda ne jest korzystna, to nedobory trzeba uzupe³næ mportem. Z kole na wymanê mêdzynarodow¹ produktam rolnym znaczny wp³yw maj¹ zmany kursów walutowych, które powoduj¹, e konkurencyjnoœæ towarów pochodz¹cych z pewnych krajów mo e zmenaæ sê na rynkach zagrancznych. Rynek produktów rolnych podlega wyj¹tkowo slnym regulacjom (choca ostatno wyraÿne s¹ tendencje do jego wêkszej lberalzacj) w Un Europejskej, a nawet w USA welu nnych krajach, np. dop³aty do produkcj eksportu, ochrona przed konkurencj¹ zewnêtrzn¹ [Hagemajer, Mcha³ek 2008, Jerzak 2009]. Te regulacje na pewno ogranczaj¹ wp³yw zman kursów walutowych na ostateczne ceny produktów rolnych. Zmany œwatowego systemu walutowo-fnansowego Od 1944 r. do pojawena sê euro dolar USA by³ jedyn¹ g³ówn¹ walut¹ œwata. Jego centraln¹ pozycjê ustalono w 1944 r. na konferencj w Bretton Woods, USA, gdze ustanowono tak e system sta³ych (sztywnych) kursów walutowych (fxed <rgd> exchange-rate system). Centraln¹ pozycjê dolara w tym systeme gwarantowaæ ma³a przywrócona wówczas wymenalnoœæ dolara na z³oto, mmo e funkcjonowa³a ona tylko w relacjach mêdzypañstwowych. Nastêpne w wynku trudnoœc gospodarczych Stanów Zjednoczonych kurczena sê ch rezerw z³ota, dosz³o do szoku Nxona, polegaj¹cego na zaweszenu wymenalnoœc dolara na z³oto. Decyzja ta podwa y³a sens stnena systemu sta³ych (sztywnych) kursów walutowych. Lata 1971-1973 stanow¹ tzw. okres przejœcowy w mêdzynarodowym systeme walutowofnansowym. W marcu 1973 r. wprowadzono system p³ynnych kursów walutowych (floatng world monetary system), który stneje do dzsaj. W systeme tym kursy poszczególnych walut zmenaj¹ sê p³ynne, wraz ze zmanam poda y popytu. Dolar, mmo znacznych wahañ kursu, utrzyma³ jednak w tym systeme pozycjê centraln¹, ponewa do czasu pojawena sê euro, by³ jedyn¹ walut¹ wzglêdne obft¹, czyl stosunkowo ma³o podatn¹ na spekulacyjne wahana kursu [Staszczak 2004]. Wejœce do obegu euro w 1999 r. w forme elektroncznej w 2002 r. w forme monet banknotów, spowodowa³o, e w œwatowym systeme walutowo-fnansowym pojaw³y sê dwe g³ówne waluty, które wc¹ konkuruj¹ o perwsze mejsce. W ostatnch latach euro wygrywa³o tê konkurencjê [Staszczak 2007a,b, Krugman 2007]. Po gwa³townej dewaluacj dolara w lece 2008 r., coraz wêksze znaczene w skal globalnej, zaczê³y odgrywaæ tak e nne waluty, zw³aszcza juan chñsk (do nedawna ne uwzglêdnany w notowanach w
326 Darusz E. Staszczak USA w Europe Zachodnej) jen japoñsk w Azj oraz euro frank szwajcarsk w Europe. Podobna sytuacja ma³a ju mejsce w latach 1970-ych 1990-ych, kedy spadek kursu dolara spowodowa³ wzrost znaczena mark nemeckej franka szwajcarskego [Staszczak 2004]. Nastêpne szybke odbce kursu dolara w zme 2008 r. na wosnê 2009 r. oraz spadek kursów walut z Europy Œrodkowo-Wschodnej dalsze slne wahana kursów walutowych utrudnaj¹ przewdywane dalszych zman kursów walutowych nekorzystne wp³ywaj¹ na prognozowane korzyœc z handlu zagrancznego, w tym handlu towaram rolnym. Transakcje zawerane z pewnym wyprzedzenem s¹ obc¹ one powa nym ryzykem kursowym. Sytuacja ta wyst¹p³a w okrese pog³êbaj¹cego sê globalnego kryzysu recesj gospodarczej. Tak okres sprzyja spekulacj, nestablnoœc cen gwa³townym reakcjom nwestorów. Handel zagranczny produktam rolnym Un Europejskej Una Europejska jako ca³oœæ posada (w analzowanym okrese od 1996 roku) ujemne saldo blansu handlu produktam rolnym dotyczy to zarówno starej UE lcz¹cej 15 pañstw cz³onkowskch, jak rozszerzonej UE lcz¹cej 25 krajów od 2004 r. 27 krajów od 2007 r.. Mo na zaobserwowaæ tak e tendencjê do wzrostu tego ujemnego salda (do 13,63 mld EUR), z wyj¹tkem lat 2002 2006, w których nast¹p³o drobne zmnejszene ujemnego salda. Sytuacja taka mo e wskazywaæ na wysoke ceny produktów rolnych pochodz¹cych z UE w efekce na ch nsk¹ konkurencyjnoœæ na œwatowym rynku. Nale y tak e dodaæ, e ujemne saldo UE os¹ga mmo stosowana welu dop³at do produkcj rolnej eksportu produktów rolnych. Jednak poszczególne kraje UE maj¹ ró ne w³asne salda blansu handlu produktam rolnym. Do takch pozytywnych przyk³adów nale y Polska, która od 2003 r. ma saldo dodatne, pommo ujemnego salda ca³ego handlu zagrancznego. Ponadto, polske dodatne saldo produktam rolnym wzrasta³o w latach 2003-2006 (z 0,78 do 2,50 mld EUR), a spad³o neznaczne w 2007 r. do 2,36 mld EUR (tab. 1). Inne kraje UE os¹gaj¹ce dodatne saldo to: Nderlandy (najwêksze dodatne saldo 17,84 EUR w 2007 r.), Francja, Dana, Belga, Irlanda, Bu³gara (która jednak w perwszym roku cz³onkowstwa w UE os¹gnê³a saldo ujemne), Hszpana (tak e w 2007 r. uzyska³a wyj¹tkowo saldo ujemne), Ltwa od 2003 r., Wêgry Austra od 2005 r. (tab. 1). Natomast do krajów UE posadaj¹cych ujemne saldo zalczaj¹ sê: Welka Brytana (posadaj¹ca ggantyczne ujemne saldo, które w 2007 r. by³o nemal dwukrotne wêksze od ujemnego salda ca³ej UE wynos³o 21,26 mld EUR) Nemcy, W³ochy, Szwecja, Portugala, Rumuna, Grecja, Czechy, Cypr, otwa, Estona, Luksemburg, Malta, S³owena, S³owacja, Fnlanda. Zatem te kraje mo na nazwaæ mporteram ywnoœc netto trend w ch ujemnym saldze ma charakter wzrostowy. Wyj¹tkem s¹ Nemcy, których ujemne saldo zmnejsza sê systematyczne od 1998 r., za wyj¹tkem neznacznego wzrostu w 2006 r. (tab. 1). Globalny handel produktam rolnym Do najwêkszych eksporterów ywnoœc na œwece spoza Un Europejskej nale ¹ nastêpuj¹ce kraje: Chny (dodatne saldo w 2007 r. os¹gnê³o 14,04 mld EUR), Kanada (dodatne saldo w 2007 r. os¹gnê³o 3,63 mld EUR) Norwega Islanda (tab. 1). Pozostaje jednak problem Stanów Zjednoczonych, które wed³ug Eurostatu s¹ mporterem ywnoœc netto (os¹gaj¹c w 2007 r. ujemne saldo 7,13 mld EUR). Jednak wed³ug danych rz¹dowych USA, kraj ten jest eksporterem netto produktów rolnych (os¹gaj¹cym w 2007 r. dodatne saldo 18,0 mld USD tab. 1). Sk¹d zatem powsta³a a tak welka neœcs³oœæ? OdpowedŸ znajduje sê w produktach, które uwzglêdnane s¹ przy oblczanu tego salda w UE USA. Eurostat uwzglêdna ywnoœæ, napoje tytoñ, zaœ dane rz¹du USA uwzglêdnaj¹ tak e produkty rolne neprzetworzone, np. zbo a (USA s¹ ch eksporterem netto), zwerzêta ywe, a nawet bawe³nê, któr¹ USA tak e eksportuj¹ w znacznych loœcach (zob. Ÿród³a pod tab. 1). Z kole welkm œwatowym mporterem ywnoœc netto jest Japona, która os¹gnê³a w 2007 r. ujemne saldo wynosz¹ce 34,87 mld EUR (tab. 1). Ujemne saldo tego kraju wprawdze ulega wahanom, ale jest stale bardzo du e, dlatego kraj ten mo e stanowæ wa ny rynek dla polskch produktów rolno-spo ywczych. Wydaje sê, e zauwa yl to ju nektórzy polscy producenc, którzy w marcu 2009 r. promowal w Japon swoje wyroby. Wp³yw zman kursów walutowych w latach 1996-2009 na konkurencyjnoœæ produktów rolnych Na konkurencyjnoœæ produktu oprócz ceny wp³yw maj¹ tak e nne czynnk, czyl jakoœæ, opakowane, marka tp. To samo dotyczy produktów rolnych, a zw³aszcza artyku³ów spo ywczych. Jednak analzuj¹c zmany konkurencyjnoœc w ujêcu globalnym z punktu wdzena zman kursów walutowych, nale y skoncentrowaæ sê g³ówne na czynnku cenowym, ponewa zmany kursów walutowych wp³ywaj¹ na zmany cen ywnoœc pochodz¹cej z ró nych krajów. Powstaje jednak
Wp³yw zman kursów walutowych na globaln¹ konkurencyjnoœæ produktów rolnych 327 Tabela 1. Saldo blansu handlu zagrancznego ywnoœc¹, napojam wyrobam tytonowym [mld euro] Kraj Saldo blansu handlu zagrancznego w latach 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 UE-27-8,49-7,10-8,80-8,04-8,75-10,30-11,01-9,99-13,63 UE-25-8,30-661 -8,03-7,60-7,89-9,34-9,85-8,44-11,50 UE-15-4,18-2,60-6,06-6,52-4,89-6,78-6,37-7,43-8,96-9,88-8,69-11,31 Polska -0,44 0,00 0,78 1,19 1,99 2,50 2,36 Nderlandy 12,35 11,80 12,39 11,91 13,68 13,76 15,00 14,34 15,04 16,02 16,61 17,84 Francja 9,30 10,35 9,29 9,92 9,74 8,16 9,15 9,20 8,47 8,32 9,27 9,61 Dana 4,79 5,25 4,52 4,76 5,23 5,85 5,48 5,14 5,02 5,03 5,25 4,90 Belga 1,26 1,54 1,57 1,97 2,59 2,80 2,63 2,58 2,88 3,24 3,49 3,46 Irlanda 3,63 2,99 2,94 3,25 3,58 3,01 2,88 3,03 3,15 3,04 3,51 3,23 Hszpana 1,64 1,92 1,50 1,20 1,75 2,00 1,92 2,48 1,15 0,22 0,73-0,19 Bu³gara 0,21 0,14 0,10 0,21 0,12 0,15 0,20 0,08-0,18 Ltwa -0,15-0,08-0,01-0,03 0,04 0,07 0,19 0,23 0,41 Wêgry 1,08 1,16 1,47 1,28 1,19 0,88 0,69 0,77 1,40 Austra -1,14-1,16-1,08-0,81-0,67-0,60-0,50-0,18 0,13 0,41 0,15 Wlk. Brytana -8,40-8,56-10,23-11,35-11,78-13,96-14,30-14,40-16,52-18,48-20,09-21,26 Nemcy -12,74-12,80-12,36-12,00-10,44-10,11-10,02-9,51-8,24-7,47-8,03-7,17 W³ochy -5,20-5,59-5,68-5,29-5,58-5,07-4,56-5,55-6,33-6,26-6,74-6,14 Szwecja -1,91-1,90-2,11-2,30-2,31-2,34-2,65-2,71-2,82-2,91-3,25-3,54 Portugala -2,08-2,07-2,54-2,79-2,82-3,14-2,86-2,79-2,83-2,77-2,91-3,16 Rumuna -0,39-0,64-0,85-0,68-1,02 - -1,32-1,59-2,11 Grecja -1,00-1,01-1,14-1,23-1,39-1,21-1,74-1,98-2,29-2,06-2,30-2,70 Czechy -0,53-0,45-0,52-0,69-0,71-0,85-0,73-1,00-1,17 Cypr -0,21-0,30-0,30-0,34-0,39-0,46-0,55 otwa -0,22-0,26-0,31-0,34-0,35 Estona -0,18-0,13-0,20-0,25-0,33 Luksemburg -0,60-0,62-0,60-0,62-0,69-0,79-0,75-0,75-0,81 Malta -0,22-0,24-0,20-0,21-0,24-0,24-0,31 S³owena -0,26-0,30-0,63-0,52-0,55-0,67 S³owacja -0,32-0,35-0,43-0,41-0,32-0,42-0,53-0,46-0,78 Fnlanda -0,65-0,72-0,90-1,04-1,04-0,99-1,07-1,21-1,30-1,48-1,51-1,66 Chny 4,26 6,61 6,80 6,95 8,56 9,23 10,55 10,70 8,34 10,85 12,65 14,04 Kanada 4,00 4,72 3,29 3,51 4,89 6,09 4,90 3,44 4,47 3,96 3,62 3,63 Norwega 1,25 1,45 1,57 1,74 1,92 1,69 1,60 1,15 1,58 1,67 1,33 Islanda 0,93 0,98 1,02 1,06 1,06 1,13 1,21 1,04 1,10 USA 12,29 5,89 1,85-1,69-2,46-3,91-9,02-9,49-10,97-13,81-13,93-7,13 USA* 26, 8 21, 0 14, 9 10, 7 12, 3 14, 3 11, 2 12, 0 7, 4 3, 9 5, 6 18, 0 Japona -38,38-38,69-35,12-39,53-47,54-44,87-42,31-36,89-37,27-38,10-36,59-34,87 Uwaga: * Dane druge dla USA (z gwazdk¹) w mld dolarów na podstawe Economc Report of the Presdent. Transmtted to the Congress together wth the Annual Report of the Councl of the Economc Advsers, Washngton, DC, January 2009, Table B-102, które oprócz danych wymenonych w tytule tej tablel ( ywnoœc, napojów wyrobów tytonowych), uwzglêdna tak e zbo a (USA s¹ ch eksporterem netto), zwerzêta ywe, a nawet bawe³nê. ród³o: Eurostat, Statstcal...2009. problem, czy te zmany cen wp³ywaj¹ nastêpne na zmany welkoœc sprzeda y artyku³ów rolnospo ywczych pochodz¹cych z jednych krajów w nnych krajach, czyl czy spadek kursu danej waluty wp³yne na poprawê jego salda blansu artyku³am rolno-spo ywczym odwrotne, czy wzrost kursu danej waluty przyczyn sê do pogorszena tego salda? Wejœce euro w forme elektroncznej w 1999 r. ne by³o zbyt optymstyczne, bo waluta ta odnotowywa³a c¹g³e spadk kursu wzglêdem dolara amerykañskego w okrese 1999-2001, czyl do czasu wejœca euro w forme materalnej. W 1999 r. za 1 euro p³acono 1,0653 dolara, a w 2001 r. ju tylko 0,8952 dolara (tab. 2). Jednak mmo to stale ujemne saldo handlu zagrancznego produktam rolnym starej UE (15
328 Darusz E. Staszczak krajów, z których 12 wprowadz³o euro), wynosz¹ce w 1999 r. 6,52 mld euro, popraw³o sê, czyl zmnejszy³o tylko w 2000 r. do 4,89 euro, zaœ ju w 2001 r. pogorszy³o sê, czyl wzros³o do 6,78 mld euro. Nastêpne po wprowadzenu euro w forme monet banknotów w 2002 r., waluta ta umacna³a sê wzglêdem dolara do 2008 r. (w 2008 r. za 1 euro trzeba by³o zap³acæ œredno 1,4708 euro tab. 2). Dopero konec 2008 pocz¹tek 2009 r. przynos³y umocnene sê dolara. W okrese umacnana sê euro, czyl w latach 2002-2007 ujemne saldo handlu rolnego UE (z wyj¹tkem 2006 r.) powêksza³o sê os¹gaj¹c w 2007 r. 11,31 mld euro dla starej UE-15 ( 13,63 mld euro dla UE-27), (tab. 1). Zatem mo na podejrzewaæ, e wzrost kursu euro wp³yn¹³ nekorzystne na unjny handel produktam rolnym. Nale y jednak podkreœlæ, e Una Europejska charakteryzuje sê bardzo wysokm cenam ywnoœc w stosunku do rynku œwatowego, zatem regulacje w dostêpe do tego rynku oraz dop³aty do eksportu produktów rolnych, maj¹ wêksze znaczene dla handlu UE, n zmany kursu euro nnych walut krajów cz³onkowskch. Z³oty polsk umacna³ sê wzglêdem euro w latach 1999-2002, jego kurs spada³ w latach 2003-2004, zaœ w latach 2005-2008 ponowne umocn³ sê œredn kurs euro wyra ony w z³otych za 2008 r. wynos³ 3,5121 by³ to okres najslnejszego z³otego (tab. 2). Jednak ju na jesen 2008 na pocz¹tku 2009 r. kurs z³otego gwa³towne za³ama³ sê. Polska uzyska³a dodatne saldo w handlu produktam rolnym dopero w 2003 r. to dodatne saldo wzrasta³o do 2006 r., czyl najperw sprzyja³ mu s³abn¹cy do 2004 r. z³oty, a potem zbytno ne przeszkadza³ umacnaj¹cy sê z³oty. New¹tplwe wp³yw na tak¹ sytuacjê ma³o wst¹pene Polsk do Un Europejskej otwarce jej rynków na polske towary, a jednoczeœne stosunkowo nske ceny polskej ywnoœc w porównanu z cenam w starej UE. Jednak po klku latach cz³onkowstwa ceny welu polskch produktów ywnoœcowych, np. serów, mêsa zaczê³y zbl aæ sê do cen œrednch w UE. Temu zbl anu, oprócz rosn¹cych kosztów pracy w Polsce, sprzyja³ umacnaj¹cy sê z³oty, który powodowa³ wzrost cen polskej ywnoœc na unjnym œwatowym rynku. W efekce konkurencyjnoœæ polskch produktów rolno-spo ywczych zaczê³a spadaæ w 2007 r. zmnejszy³o sê tak e dodatne saldo polskego blansu handlu rolno-spo ywczego (tab. 1). Zatem umacnaj¹cy sê z³oty nekorzystne wp³yn¹³ na globaln¹ konkurencyjnoœæ polskch produktów rolnych. Jednak z drugej strony, wysok kurs z³otego pozwol³ polskm rolnkom tanej nabywaæ zagranczne pasze, nawozy, maszyny tp., które z kole przyczyna³y sê zwykle do wzrostu konkurencyjnoœc polskch produktów. Inne kraje UE, nale ¹ce do strefy euro, które os¹gaj¹ najwêksze dodatne saldo w handlu produktam rolnym tylko neznaczne odczu³y umacnane sê euro wzglêdem dolara od 2002 r. Nderlandy w latach 2002-2007 zwêkszy³y swoje dodatne saldo rolne z 15,00 do 17,84 mld euro. Jedyne w 2003 r. ch dodatne saldo zmnejszy³o sê. Francja spadek dodatnego salda odczu³a w latach 2004-2005. W Belg dodatne saldo zmnejszy³o sê w latach 2002-2003 2007. Wyj¹tkem jest Austra, która do 2004 r. posada³a saldo ujemne, zaœ od 2005 r. saldo dodatne. Natomast Hszpana, do 2006 r. posada³a dodatne saldo handlu produktam rolnym, które w latach 2003-2005 zmnejsza³o sê, w 2006 r. zwêkszy³o sê, a w 2007 r. po raz perwszy w badanym okrese by³o ujemne. Zatem obserwuje sê pewen nekorzystny wp³yw umacnaj¹cego sê euro na zagranczny handel rolny wêkszoœc g³ównych eksporterów ze strefy euro. Z kole wœród krajów UE posadaj¹cych ujemne saldo w handlu zagrancznym produktam rolnym na perwszym mejscu znajduje sê Welka Brytana, jednak kraj ten ne wprowadz³ euro. Kurs funta brytyjskego w latach 1996-1998 umacna³ sê wzglêdem dolara, zaœ w latach 1999-2001 spada³ wzglêdem dolara (w tym czase tak e kurs euro wzglêdem dolara spada³). Nastêpne w latach 2002-2007 kurs funta wzrasta³ wzglêdem dolara (z wyj¹tkem newelkego spadku w 2005 r.) dopero w 2008 r. kurs funta wzglêdem dolara obn y³ sê (tab. 2). W ca³ym badanym okrese brytyjske ujemne saldo handlu zagrancznego produktam rolnym zwêksza³o sê z 8,40 do 21,26 mld euro (tab. 1). Zatem bez wzglêdu na kurs funta Welka Brytana zwêksza mport ywnoœc pod wzglêdem ujemnego salda produktam rolnym zajmuje ostatne mejsce w UE, a na œwece ustêpuje tylko Japon. Podobne Szwecja wykazuje systematyczny wzrost ujemnego salda handlu rolnego w latach 1996-2007 z 1,91 do 3,54 mld euro, mmo e kurs korony szwedzkej spada³ wzglêdem dolara do 2001 r. (wówczas by³a to jedna z najgorszych walut œwata), zaœ w latach 2002-2007 wzrasta³. Brakuje zatem korelacj mêdzy handlem produktam rolnym w Szwecj a zmanam kursu korony szwedzkej. W krajach UE nale ¹cych do strefy euro tak e posadaj¹cych ujemne saldo w handlu rolnym domnuj¹ Nemcy, które jednak w badanym okrese 1996-2007 zmnejsza³y swoj¹ nekorzystn¹ sytuacjê z 12,74 mld euro (wtedy ujemne saldo Nemec by³o wy sze n Welkej Brytan) do 7,17 mld euro (z wyj¹tkem pewnego wzrostu ujemnego salda w 2006 r.) (tab. 1), zatem umacnaj¹ce sê od 2002 r. euro (tab. 2) ne pogorszy³o nemeckego handlu produktam rolnym. Natomast ujemne saldo handlu rolnego W³och Portugal czêsto zmnejsza sê zwêksza w poszczególnych okresach, które jednak ne s¹ w wdoczny sposób pow¹zane ze wzrostam lub spadkam kursu euro. Natomast ujemne saldo Grecj w badanym okrese wykazuje tendencjê wzrostow¹ (z wyj¹tkem spadków w 2001 2005 r.), ale tak e ne wykazuje pow¹zana z kursem euro.
Wp³yw zman kursów walutowych na globaln¹ konkurencyjnoœæ produktów rolnych 329 Tabela 2. Kursy Okres Kraj e EMU* [euro]** g³ównych walut Polska [nowy z³oty]*** œwata wzglêdem dolara amerykañskego w latach 1990-2008 (oraz Kanada [dolar] Chny [juan] Francja [frank] Nemcy [marka] W ³ochy Holand a [ lr ] [gulden] z³otego polskego wzglêdem euro w latach 1999-2008) Szwecja [korona] Szwajcara [frank] Marzec 1973 - - 0,996 7 2,240 1 4,515 6 2,813 2 568,1 7 2,871 4 4,429 4 3,217 1 2,472 4 261,9 0 1990 - - 1,166 8 4,792 1 5,446 7 1,616 6 1198,2 7 1,821 5 5,923 1 1,390 1 1,784 1 145,0 0 1991-1,146 0 5,333 7 5,646 8 1,661 0 1241,2 8 1,872 0 6,052 1 1,435 6 1,767 4 134,5 9 1992 - - 1,208 5 5,520 6 5,293 5 1,561 8 1232,1 7 1,758 7 5,825 8 1,406 4 1,766 3 126,7 8 1993 - - 1,290 2 5,779 5 5,666 9 1,654 5 1573,4 1 1,858 5 7,795 6 1,478 1 1,501 6 111,0 8 1994 - - 1,366 4 8,639 7 5,545 9 1,621 6 1611,4 9 1,819 0 7,716 1 1,366 7 1,531 9 102,1 8 1995 - - 1,372 5 8,370 0 4,986 4 1,432 1 1629,4 5 1,604 4 7,140 6 1,181 2 1,578 5 93,9 6 1996 - - 1,363 8 8,338 9 5,115 8 1,504 9 1542,7 6 1,686 3 6,708 2 1,236 1 1,560 7 108,7 8 1997-1,384 9 8,319 3 5,839 3 1,734 8 1703,8 1 1,952 5 7,644 6 1,451 4 1,637 6 121,0 6 1998 - - 1,483 6 8,300 8 5,899 5 1,759 7 1736,8 5 1,983 7 7,952 2 1,450 6 1,657 3 130,9 9 1999 1,065 3 4,427 4 1,485 8 8,278 3 - - - - 8,274 0 1,504 5 1,617 2 113,7 3 2000 0,923 2 4,008 2 1,485 5 8,278 4 - - - - 9,173 5 1,690 4 1,515 6 107,8 0 2001 0,895 2 3,672 1 1,548 7 8,277 0 - - - - 10,34 2 1,689 1 1,439 6 121,5 7 2002 0,945 4 3,857 4 1,570 4 8,277 1 - - - - 9,723 3 1,556 7 1,502 5 125,2 2 2003 1,132 1 4,399 6 1,400 8 8,277 2 - - - - 8,078 7 1,345 0 1,634 7 115,9 4 2004 1,243 8 4,526 8 1,301 7 8,276 8 - - - - 7,348 0 1,242 8 1,833 0 108,1 5 2005 1,244 9 4,023 0 1,211 5 8,193 6 - - - - 7,471 0 1,245 9 1,820 4 110,1 1 2006 1,256 3 3,895 9 1,134 0 7,972 3 - - - - 7,371 8 1,253 2 1,843 4 116,3 1 2007 1,371 1 3,783 7 1,073 4 7,605 8 6,755 0 1,199 9 2,002 0 117,7 6 W lk. B rytan a [funt] * 2008 1,470 8 3,512 1 - - - - - - I 1,003 9 7,159 0 6,266 8 1,067 0 1,979 0 105,1 7 I 1,009 9 6,957 8 5,986 2 1,031 6 1,971 2 104,6 2 III 1,041 1 6,837 5 6,317 5 1,073 4 1,892 4 107,5 8 *EMU (European Monetary Unon Europejska Una Walutowa) nale ¹ do nej te kraje Un Europejskej, które wprowadz³y euro w mejsce ch walut narodowych; s¹ to nastêpuj¹ce kraje: Nemcy, Francja, Belga, Holanda, Luksemburg, Hszpana, Portugala, W³ochy, Austra, Fnlanda, Irlanda od 2001 r. Grecja. Poza EMU pozostaj¹ nastêpuj¹ce kraje Un Europejskej: Welka Brytana, Szwecja Dana. **Uwaga: W przypadku euro funta brytyjskego podane jest notowane odwrotne, tzn. loœæ dolarów amerykañskch przypadaj¹ca na 1 euro na 1 funt. ***Uwaga: Kurs z³otego polskego PLN odnesony jest do euro (a ne do dolara USA), czyl loœæ z³otych przypadaj¹ca na jedno euro. ród³o: dane za lata 1990-2004: Economc Report of...2005, dane za lata 2005-2007 kwartalne za 2008 rok: Economc Report of... 2009, dane za lata 1999-2008 dla z³otego polskego oraz za rok 2008 dla euro: Eurostat, Statstcal Offce...http://epp.eurostat.ec.europa.eu z dna 16 marca 2009 roku. Japona [jen]
330 Darusz E. Staszczak Krajem o najwêkszym na œwece ujemnym saldze handlu produktam rolnym jest Japona, której saldo roœne lub spada (tab. 1), co jednak ne jest pow¹zane z kursem jena. Oznacza to, e Japona jako globalny eksporter netto produktów przemys³owych wysoko przetworzonych, pozostaje globalnym mporterem netto ywnoœc. Natomast Stany Zjednoczone w latach 1999-2006 wykazywa³y stale rosn¹ce ujemne saldo handlu produktam rolnym (które jednak drastyczne zmnejszy³o sê w 2007 r.), (tab. 1), którego pocz¹tkowo ne zmen³ nawet obn aj¹cy sê kurs dolara wzglêdem euro nnych walut w latach 2002-2007 (tab. 2). Oznacza to, e mechanzm spadku kursu walutowego dolara zadza³a³ w tym przypadku z opóÿnenem dopero w 2007 r. Globalnym eksporterem ywnoœc netto pozostaj¹ Chny, których waluta juan do 1994 r. by³a dewaluowana, zaœ od 1995 r. kurs juana zasadnczo umacna sê (tab. 2), co jednak ne wp³ywa na wzrastaj¹ce (z wyj¹tkem spadku w 2004 r.) stale dodatne chñske saldo handlu zagrancznego produktam rolnym (tab. 1). Wydaje sê, e nske koszty produkcj, zw³aszcza w chñskm rolnctwe, pozwalaj¹ temu krajow utrzymaæ globaln¹ pozycjê eksportera netto ywnoœc. Wnosk prognoza Kraje posadaj¹ce dodatne saldo blansu handlu zagrancznego produktam rolnym wykazuj¹ pewne zale noœc pomêdzy wahanam kursu ch waluty a zmanam ch dodatnego salda. Jeœl kurs ch waluty obn a sê to zwykle wzrasta ch dodatne saldo, a jeœl kurs ch waluty wzrasta to ch dodatne saldo zmnejsza sê. Natomast kraje posadaj¹ce ujemne saldo w handlu artyku³am rolnym, ne wykazuj¹ jego stotnych zman pow¹zanych ze zmanam kursu ch walut. S¹ to kraje wysoko rozwnête, które bez wzglêdu na cenê kupuj¹ potrzebn¹ m ywnoœæ. Jednak ne musz¹ jej kupowaæ zawsze od tych samych krajów eksporterów. Mog¹ mportowaæ z krajów, które w danym okrese s¹ bardzej konkurencyjne pod wzglêdem jakoœcowym lub cenowym. Na konkurencyjnoœæ cenow¹ pewen wp³yw maj¹ zmany kursu walutowego, np. polska ywnoœæ sta³a sê bardzej konkurencyjna dla odborców z Nemec nnych krajów Un Europejskej po spadku kursu z³otego wzglêdem euro. Nawet w krajach o dodatnm saldze blansu handlu rolnego, zale noœæ tego salda od kursu ch waluty ne jest welka ne dotyczy wszystkch tych krajów. Oznacza to, e wêksze znaczene dla konkurencyjnoœc produktów rolnych od kursów walut, maj¹ regulacje rynku rolnego, np. dop³aty do eksportu ochrona przed konkurencj¹ zagranczn¹ lub spoza UE, a tak e konkurencyjnoœæ jakoœcowa. Ta sytuacja mo e jednak zmenæ sê wraz z pog³êbanem sê globalnej recesj. Ubo ene znacznych grup ludnoœc mo e przyczynæ sê do wzrostu popytu na ywnoœæ stosunkowo tan¹, ale jednoczeœne zaspokajaj¹c¹ podstawowe potrzeby (potwerdza to sonda podany w wadomoœcach weczornych TVP, z dna 28 marca 2009 r., z którego wynka, e 36% Polaków planuje oszczêdzaæ na ywnoœc w zw¹zku z recesj¹). Zatem konkurencyjnoœæ cenowa mo e staæ sê czynnkem najwa nejszym, a w takej sytuacj wzroœne tak e znaczene zman kursów walutowych, które maj¹ znaczny wp³yw na globaln¹ konkurencyjnoœæ cenow¹ produktów rolnych pochodz¹cych z poszczególnych krajów. Lteratura Economc Report of the Presdent. 2005: Transmtted to the Congress together wth the Annual Report of the Councl of the Economc Advsers. Washngton, DC, February 17, Table B-110. Economc Report of the Presdent. 2009: Transmtted to the Congress together wth the Annual Report of the Councl of the Economc Advsers. Washngton, DC, January, Table B-110. Eurostat, Statstcal Offce of the European Communtes. 2009: Luxembourg 2009 http://epp.eurostat.ec.europa.eu z dna 16 marca. Hagemajer J., Mcha³ek J.J. 2008: Symulacja skutków lberalzacj handlu rolnego przy u ycu modelu równowag ogólnej. Ekonomsta, nr 4, 467-498. Jerzak M.A. 2009: Zarz¹dzane ryzykem cenowym jako czynnk poprawy konkurencyjnoœc gospodarstw rolnych w warunkach lberalzacj Wspólnej Poltyk Rolnej UE. Zagadnena Ekonomk Rolnej, nr 1, 13-23. Krugman P. 2007: Wll there be a dollar crss? Economc Polcy, nr 51 (July), 436-467. Staszczak D.E. 200 4: USA-UE. Wzajemne stosunk na tle zman systemu œwatowego. Wyd. Adam Marsza³ek, Toruñ, 55-87. Staszczak D.E. 2007a: Globalna nerównowaga a dolary w¹tplwej jakoœc; perspektywy dla producentów artyku³ów rolno-spo ywczych. Zagadnena Ekonomk Rolnej, nr 4, 122-132. Staszczak D.E. 2007b: Globalzacja. Zborowa hegemona mocarstw korporacj transnarodowych a globalny marketng. Wyd. Adam Marsza³ek, Toruñ, 46-63. Summary Ths paper consders exchange rates as factors nfluencng the global compettveness of agrcultural products. It concerns countres whch have a postve agrcultural foregn trade balance. A stronger currency reduces the global compettveness of agrcultural products for many exporters but ts nfluence s relatvely low. Regulatons of agrcultural producton and foregn trade are more mportant factors. Moreover, exchange rates do not nfluence on countres whch have a negatve agrcultural trade balance. Adres do korespondencj: dr Darusz Elgusz Staszczak Unwersytet Przyrodnczy w Lublne, Katedra Ekonomk Organzacj Agrobznesu ul. Akademcka 13, 20-950 Lubln, tel. (0 81) 461 00 61 w. 193, e-mal: darusz.staszczak@up.lubln.pl