INGERENCJA PAŃSTWA W GOSPODARKĘ Rozwiązanie problemu przeżycia Środowisko (społeczeństwa pierwotne) Tradycja (reguła pokrewieństwa lub wzajemności) System nakazowo-rozdzielczy Rynek GOSPODARKA NAKAZOWO- ROZDZIELCZA dominującą rolę odgrywa własność publiczna, istnieje sektor spółdzielczy i ewentualnie prywatny w ograniczonym zakresie, centralizacja zarządzania gospodarką i planowaniem, brak konkurencyjności, nierynkowa alokacja zasobów polegająca na centralnym rozdzielnictwie materiałów, surowców, środków produkcji, środków finansowych, dewiz; gospodarka niedoboru; izolacja gospodarki od tendencji światowych, ukryte bezrobocie biurokracja i zhierarchizowane instytucje. GOSPODARKA NIEDOBORU brak określonego asortymentu, przede wszystkim związana z niewłaściwym kształtowaniem się cen urzędowych głównie na artykuły spożywcze i pierwszej potrzeby, które to ceny często nie pokrywały kosztów ich produkcji. Mechanizm ustalania cen KARTKA Ceny żywności ustala Biuro Polityczne. Polityka rolna PZPR zakłada, że bez względu na wielkość gospodarstwa dochody rolnika mają być one równe 0,8 średniej pensji krajowej. Ceny detaliczne żywności muszą stać w miejscu, ale zagwarantowanie parytetu zmusza do podnoszenia cen skupu. Pod koniec lat 80. ceny skupu płodów rolnych są już dwukrotnie wyższe od detalicznych cen żywności. 1
SKLEPY ZA ŻÓŁTYMI FIRANKAMI tajne miejsca zaopatrywania się w artykuły żywnościowe (i nie tylko) działaczy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, wyższych funkcjonariuszy partyjnych oraz członków biura politycznego PZPR, formalnie zamknięte po odwilży gomułkowskiej w 1956. Konsumy - Przedsiębiorstwo Gastronomiczno-Handlowe, tworzące sieć sklepów i stołówek dla pracowników Ministerstwa Spraw Wewnętrznych - funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa. Prowadziło: sklepy mundurowe sklepy z artykułami deficytowymi kasyna i stołówki w komendach Milicji Obywatelskiej. ADAM SMITH (1723 1790) ojciec ekonomii Kiedy człowiek kieruje wytwórczością tak, aby jej produkt posiadał jak najwyższą wartość, myśli o swoim własnym zarobku, a jednak w tym jak i w wielu innych przypadkach jakaś niewidzialna ręka kieruje nim aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Mając na celu interes własny, człowiek popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć mu rzeczywiście Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o interes własny. Zwracamy się nie do ich humanitarności lecz do egoizmu i nie mówimy im o naszych własnych potrzebach lecz o ich korzyściach Adam Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, 1776 ZALETY RYNKU WOLNOKONURENCYJNEGO brak trwałych nadwyżek i niedoborów rynkowych (eliminuje możliwość występowania marnotrawstwa zasobów), optymalna z punktu widzenia wykorzystania stojących do dyspozycji zasobów ilość dóbr i usług, które w sposób optymalny zaspokajają potrzeby, zmiana warunków rynkowych powoduje samoczynne uruchomienie procesów dostosowywania wielkość produkcji do potrzeb, głosowanie pieniędzmi przez konsumentów, bardzo duża innowacyjność gospodarki. Niewidzialna ręka wolne współzawodnictwo dobiło samo siebie; po wolnym handlu przyszła dyktatura ekonomiczna; chęć zysku przerodziła się w nieposkromioną żądzę panowania; całe życie gospodarcze stało się niewymownie twarde, bezlitosne, okrutne Pius XI Quadragesimo Anno 1931 NIEEFEKTYWNOŚCI RYNKU WOLNOKONURENCYJNEGO istnieją koszty zewnętrzne, brak jest zainteresowania przedsiębiorców pewnymi dziedzinami życia gospodarczego, nieefektywna alokacji zasobów i obniżenia dobrobytu społecznego, doskonałej konkurencja nie ma, a gospodarka ma naturalną skłonność do monopolizacji, niedoskonała informacja, ograniczona mobilność czynników wytwórczych konsumpcja dóbr negatywnych, niestabilność gospodarcza- cykle koniunkturalne KONSUMPCJA Konsumpcja jest rywalizacyjna albo nierywalizacyjna, Konsumpcja jest eliminacyjna albo nieeliminacyjna, 2
DOBRA EFEKTYWNOŚĆ RYNKOWA KONSUMPCJA konkurencyjna niekonkurencyjna Efektywna alokacja rynkowa jest możliwa jedynie w przypadku dóbr prywatnych eliminacyjna dobra prywatne dobra klubowe (sztucznie rzadkie) nieeliminacyjna zasoby wspólne dobra publiczne DOBRA PUBLICZNE (sensu largo) Dobra finansowane w całości lub części z funduszy publicznych: czyste dobra publiczne (sensu stricto) dobra społeczne Zakres dóbr publicznych sensu largo nie jest wyraźnie określony (zależy od polityków) DOBRA SPOŁECZNE ze względu na cechy fizyczne mogłyby być właściwie dobrami prywatnymi; wytwarza się je dzięki istnieniu urządzeń, które są własnością publiczną i które zostały sfinansowane z funduszy publicznych na skutek prowadzenia polityki społecznej są dostępne dla całego społeczeństwa są produkowane, aby umożliwić konsumpcję osobom, których dochody mogłyby uniemożliwić lub ograniczać ich nabycie, gdyby były alokowane na zasadach rynkowych ochrona zdrowia, edukacja. DOBRA PUBLICZNE (sensu largo) TELEWIZJA NAZIEMNA PROBLEM GAPOWICZA NIEKONIECZNIE MUSZĄ BYĆ DOSTARCZANE PRZEZ PAŃSTWO ILE DÓBR PUBLICZNYCH NALEŻY DOSTARCZAĆ? USA finansowana z wpływów z reklam: emisja programów, które przyniosą największe wpływy reklamowe reklamy muszą trwać odpowiednio długo Wielka Brytania opłata roczna z systemem kontroli gapowiczów (sztuczna wykluczalność) koszt krążących samochodów detekcyjnych Polska podatek o tym co emituje telewizja decyduje ten, kto zbiera podatki 3
GŁOSOWANIE W WYBORACH Co myśli większość, która nie głosuje? Załóżmy, że program 500+ ma być przyjmowany w referendum Załóżmy, że koszt zagłosowania to 10 zł Jaka będzie frekwencja? Czy Twój głos przeważy? Czy dzięki temu, że nie będziesz głosował nie uzyskasz korzyści w wysokości 10 zł (oszczędność) W kilku krajach na świecie niegłosowanie jest wykroczeniem Państwo obniża koszty głosowania WSPÓLNE ZASOBY Tragedia wspólnego pastwiska Elinor Ostrom Podatek lub inna regulacja sposobu użycia (limity, opłaty) Zbywalne pozwolenia na użycie zasobu Nadanie prawa własności określonej osobie DOBRA KLUBOWE EFEKTY ZEWNĘTRZNE Krańcowy koszt pozwolenia na korzystanie wynosi 0 Konsumpcja jest nieefektywnie niska ponieważ za te dobra trzeba płacić występują, gdy jednostki narzucają innym koszty lub korzyści, za które inni nie otrzymują właściwej zapłaty, ani nie ponoszą właściwych kosztów. POZYTYWNE( korzyści zewnętrznych) NEGATYWNE (zewnętrzne straty) STRATY ZEWNĘTRZNE STRATY ZEWNĘTRZNE Zanieczyszczenie środowiska Rozmowy przez telefon komórkowy w czasie jazdy samochodem Pasy bezpieczeństwa w samochodach Palenie papierosów Zanieczyszczenie środowiska przynosi korzyść Zanieczyszczenie środowiska to koszt 4
SMOG zakaz używania pieców węglowych dopłaty do wymiany pieców opłata za wjazd i parkowanie w centrum darmowa komunikacja SPOSOBY USUWANIA KOSZTÓW ZEWNĘTRZNYCH normy prawne limity, zakazy internalizacja efektów zewnętrznych włączenie do rachunku ekonomicznego podmiotu: zbywalne pozwolenia na emisję opłata, podatek. przetarg (twierdzenie Coase a) PODATEK PIGOU TWIERDZENIE COASE A wprowadzeniu kosztów wewnętrznych do rachunku podmiotu powodującego powstawanie kosztów zewnętrznych. wyrównanie kosztów prywatnych i kosztów społecznych. stosowany w przypadku zanieczyszczenia środowiska odpowiada społecznemu krańcowemu kosztowi zanieczyszczeń przy społecznie optymalnej ilości zanieczyszczeń Jeżeli : koszty transakcji są niskie, prawo własności jest dobrze zdefiniowane, istnieje władza strzegąca egzekwowania zawartych umów to alokacja zasobów będzie identyczna niezależnie od alokacji praw własności, alokacja będzie efektywna (w sensie Pareto), a tym samym problem efektów zewnętrznych zostanie zminimalizowany. KOSZTY TRANSAKCYJNE Koszty porozumienia się z zainteresowanymi stronami Koszty zawarcia umowy Koszty opóźnień w trakcie negocjacji umowy KORZYŚCI PRYWATNE v. KORZYŚCI SPOŁECZNE Wybór jednostki może przynosić korzyści społeczeństwu Subsydium Pigou Regulaminy 5
WPROWADZENIE LEKU Długotrwały i kosztowny proces Koszty - 500 mln 1,2 mld $ ~5000 pacjentów Czas trwania badań to min. 8-10 lat Prawdopodobieństwo pomyślnego zakończenia projektu 0,3% SIECIOWE EFEKTY ZEWNĘTRZNE Dodatnie sprzężenie zwrotne sukces rodzi sukces, porażka rodzi porażkę Dlaczego Windows dominuje? Czy Windows jest najlepszym możliwym systemem operacyjnym? Czy należy oczekiwać, że w krótkim czasie pojawi się najlepszy możliwy system operacyjny? Art. 29a. 1. Zakazane jest urządzanie gier hazardowych przez sieć Internet. 2. Zakazane jest uczestniczenie w grach hazardowych urządzanych przez sieć Internet. Art. 62. 1. Kto, wbrew przepisom ustawy, posiada środki odurzające lub substancje psychotropowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. 2. Jeżeli przedmiotem czynu, o którym mowa w ust. 1, jest znaczna ilość środków odurzających lub substancji psychotropowych, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Art. 62a. Jeżeli przedmiotem czynu, o którym mowa w art. 62 ust. 1 lub 3, są środki odurzające lub substancje psychotropowe w ilości nieznacznej, przeznaczone na własny użytek sprawcy, postępowanie można umorzyć również przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, jeżeli orzeczenie wobec sprawcy kary byłoby niecelowe ze względu na okoliczności popełnienia czynu, a także stopień jego społecznej szkodliwości. Na terenach przedszkoli, szkół podstawowych, szkół gimnazjalnych oraz innych zakładów i placówek oświatowo-wychowawczych oraz opiekuńczo-wychowawczych zakazuje się sprzedaży lub podawania następujących środków spożywczych: a) słodycze oraz wyroby cukiernicze i ciastkarskie o zawartości cukru przekraczającej 10g cukrów dodanych2 na 100g produktu; b) środki spożywcze szybkiego przygotowania typu fast food i typu instant serwowane na poczekaniu o zawartości sodu przekraczającej 300 mg Na w 100 g produktu; c) przekąski z dodatkiem soli o zawartości sodu przekraczającej 300 mg Na w 100 g produktu; d) produkty mleczne o zawartości cukrów dodanych powyżej 15g w 100 g/ml produktu; e) produkty zbożowe o zawartości cukrów dodanych powyżej 25g w 100g produktu; f) dżemy, marmolady, syropy wysokosłodzone o zawartości cukrów dodanych powyżej 50g na 100g produktu; g) napoje gazowane i niegazowane z dodatkiem cukrów i syntetycznych barwników; h) napoje energetyzujące i izotoniczne Art. 9. 1. Broń palną i amunicję do tej broni, z wyłączeniem przypadków, o których mowa w art. 11, można posiadać na podstawie pozwolenia na broń wydanego przez właściwego ze względu na miejsce stałego pobytu zainteresowanej osoby lub siedzibę zainteresowanego podmiotu komendanta wojewódzkiego Policji, a w przypadku żołnierzy zawodowych - na podstawie pozwolenia wydanego przez właściwego komendanta oddziału Żandarmerii Wojskowej. 6
NIEDOSKONAŁA KONKURENCJA Konkurencja - proces, w którym podmioty rynkowe współzawodniczą ze sobą w zawieraniu transakcji rynkowych a żaden nie ma wpływu na warunki tej wymiany Konkurencja niedoskonała pojedynczy przedsiębiorca wywiera wpływ na cenę danego dobra. 7